Bài viết được thực hiện bởi thành viên dự án Lê Ngọc Linh (Lớp 6A) và Nguyễn Hồng Anh (Lớp 8A)
Gối mặt huyệt? Đó là gối gì? Của người Kinh hay của dân tộc nào khác? Cách làm như thế nào? Đã bị thất truyền hay chưa…? Tôi chắc hẳn hầu hết những ai đang đọc dòng này đều băn khoăn với một trong nhiều câu hỏi tương tự thế. Vì vậy, để giải đáp chúng, bài viết này được viết ra với mục đích đem đến một cái nhìn tổng quan về những loại gối mặt huyệt, cũng như những ý nghĩa văn hóa ẩn sâu trong nó.
Như cồng chiêng hay trang phục truyền thống Mường, gối mặt huyệt cũng là một sản phẩm đặc trưng của dân tộc này. Rất lâu về trước, loại gối này đã xuất hiện như một giải pháp để đảm bảo về mặt văn hóa và tiện nghi cho cuộc sống dân tộc của người Mường. Cách tạo những chiếc gối mặt huyệt và ký ức về nó được cha mẹ truyền, con nối từ đời này qua đời khác, để lại một nét văn hóa truyền thống đẹp đẽ. Ngoài cấu trúc hình hộp chữ nhật khác lạ, kỹ thuật đặc biệt, chất liệu nhồi độc đáo - lá mạ non,... gối mặt huyệt còn rất nhiều nét đặc sắc và công dụng khác (sẽ được đề cập ở bài viết Nét đẹp độc đáo của Gối mặt huyệt).
Gối mặt huyệt có ba loại: gối tựa, gối nhỡ và gối bé. Gối tựa là loại to nhất, dùng để các bậc cao niên già cả tựa lưng. Gối nhỡ có kích thước trung bình với công dụng tương tự. Còn gối bé là loại nhỏ nhất, được các cô gái mang theo khi đi lấy chồng.
Thuở xa xưa, gối mặt huyệt là vật bất ly thân với người con gái Mường khi họ đến tuổi cập kê. Trong phong tục cưới hỏi của người Mường xưa, khi các cô gái có cưới xin thì phải chuẩn bị ít nhất bốn chiếc gối mặt huyệt dành tặng gia đình, tổ tiên nhà chồng và bố mẹ họ. Ý nghĩa của gối mặt huyệt là bày tỏ cái tâm, cái lòng của cô gái ấy và cho bố mẹ chồng biết được sự khéo léo của cô. Hai chiếc gối được các cô gái giữ lại, và ông bà hay bố mẹ chồng sẽ xin nhận những chiếc khác. Sau đó, gia đình chồng sẽ đặt chúng lên bàn thờ để kính dâng tổ tiên.
Gối mặt huyệt gắn liền với dân tộc Mường, và người Mường cũng gắn liền với gối mặt huyệt. Cơ sở để tôi nói lên điều này không chỉ là những công dụng hữu ích như để cho các cụ cao tuổi dựa lưng, hoặc dành tặng các bậc phụ huynh có con cái đến tuổi lập gia thất. Phải, dĩ nhiên chúng cũng là một phần lý do, nhưng quan trọng hơn hết thảy là tấm lòng thơm thảo vô hình được truyền tải qua vật chất hữu hình. Hay nói sát hơn, đó là những cảm xúc đáng mến… lòng hiếu thảo với cha mẹ, tình nghĩa xóm giềng,... Gối mặt huyệt gắn liền với người Mường, và trong những bản làng thôn xóm, người người cũng theo đó mà gắn kết với nhau.
Thế nhưng thời gian qua đi, nét văn hóa của gối mặt huyệt cũng mai một và mất dần. Hiện nay, có lẽ hầu hết người Mường đã tiếp nhận cuộc sống hiện đại với những tiện nghi và truyền thống, lễ hội du nhập từ nước ngoài. Các cụ, ông bà trong họ đã có nhiều lựa chọn để dựa lưng với hình dáng, chất liệu và giá thành phù hợp. Các cô gái Mường cũng kết hôn với người dân tộc khác như Kinh, Ê-đê, Chăm,... nhiều hơn, nên họ không cần chuẩn bị những chiếc gối mặt huyệt dành tặng gia đình nhà chồng. Vì thế, chiếc gối mặt huyệt không còn hữu dụng nữa, và dần dần bị quên lãng.
Khi tìm hiểu về loại gối này, đi nghiên cứu sơ cấp và cuối cùng là làm rõ câu hỏi “tại sao gối mặt huyệt gần như thất truyền”, tôi đã trào dâng một cảm xúc khó tả. Thắc mắc, vì sao lại như thế? Hơi buồn, vì sao tôi lại không biết đến sớm hơn? Và quyết tâm thực hiện dự án của tôi cao ngất lên gấp bội lần. Chính vì thế, tôi hy vọng dự án này thành công và thông qua đó, kỹ thuật làm gối mặt huyệt sẽ được bảo tồn bởi những người quan tâm đến văn hóa và nét đẹp của loại gối này...