ჯაზი

კესო ტომარაძე

ჯაზის დაბადება მე-19 საუკუნით თარიღდება. ცნობილია, რომ ნიუ ორლეანში იყო კონგოს მოედანი, სივრცე, სადაც მონები იკრიბებოდნენ და მუსიკას უკრავდნენ. ეს ტრადიცია 1820 წლამდე ცოტა ხნით ადრე დაიწყო. აქ თავი მოიყარეს ადამიანებმა მრავალი ქვეყნიდან და მათ თავიანთი ერების უნიკალური ჟღერადობა გააერთიანეს. დროთა განმავლობაში აფრიკული მუსიკისა და კარიბის ზღვის მუსიკის შერწყმას დაემატა მარშის ბენდის ინსტრუმენტები. მარშის ინსტრუმენტები ძალზე გავრცელებული იყო სამოქალაქო ომის დროს. მათ ბევრ ადამიანს გააცნეს სპილენძის სხვადასხვა ინსტრუმენტი და ერთიანმა ხმამ საბოლოოდ ჩამოაყალიბა ჟანრი, რომელიც ცნობილია, როგორც რეგთაიმი.

ადრე დამონებულმა ხალხმა სამოქალაქო ომის შემდეგ ამერიკის სამხრეთიდან ლუიზიანაში შემოიტანა ბლუზი. დროთა განმავლობაში ყველა ეს ბგერა გაერთიანდა, რამაც შექმნა ახალი ჟანრი -  ჯაზი.

ჯაზის, როგორც ახალი ჟანრის შექმნის ზუსტი დრო განსაზღვრული არაა. უმეტესობა ფიქრობს, რომ ეს დრო 1800-იანი წლების ბოლოა ან 1900-იანი წლების დასაწყისი, თუმცა განსაკუთრებული პოპულარობა მოიპოვა 1920-იან წლებში. ჯაზის პირველ მუსიკოსად კი ისტორიკოსების უმეტესობა ბადი ბოლდენს, კორნეტის მოთამაშეს, მიიჩნევს. ის იყო აფროამერიკელი ბენდის ლიდერი, რომელსაც "ჯაზის პირველ კაცს" უწოდებდნენ და დაიმკვიდრა კიდეც თავისი დგილი ჯაზის ისტორიაში.

ჯაზის პერფორმანსი სავსეა ხელისა და სხეულის ფარული სიგნალებით. სცენაზე ბევრი რამ ხდება, მუსიკოსები ერთმანეთთან არავერბალურად ურთიერთობენ. ისინი, როგორც წესი, ასახელებენ თავიანთი სოლოების დასასრულს თავის დაქნევით ან თავისკენ თითის გაშვერით (რაც ნიშნავს, რომ დროა დაუკრას "head" - მთავარი თემა ან სიმღერის ორიგინალური მელოდია). შემდეგ ჯერზე, როცა ჯაზის სპექტაკლზე იქნებით, დააკვირდით, შეამჩნევთ თუ არა „ჟესტების ენას“!

ჯაზის მუსიკა არის მუსიკის ფართო სტილი, რომელიც ხასიათდება რთული ჰარმონიით, სინკოპირებული რიტმებით და იმპროვიზაციაზე დიდი აქცენტით. ჯაზის განვითარების ადრეულ წლებში, როდესაც ის გადაიზარდა უფრო სპეციფიკურ სტილებში, როგორიებიცაა სვინგი და საორკესტრო ჯაზი, ჯაზის კომპოზიტორებმა და მუსიკოსებმა შეასრულეს მონუმენტური როლები ჯაზის ისტორიაში. აქ ჩამოთვლილია ამ ლეგენდარული ფიგურებიდან მხოლოდ რამდენიმე:

• ლუი არმსტრონგი, მსოფლიოში ცნობილი ამერიკელი ჯაზის მუსიკოსი (საყვირი და ვოკალი), რომლის სახელთანაც დაკავშირებულია სვინგის პოპულარიზაცია.

• ფლეტჩერ ჰენდერსონი იყო ამერიკელი პიანისტი, ბენდის ლიდერი და კომპოზიტორი, რომლის როლიც მნიშვნელოვანი იყო დიდი, ჯგუფის ჯაზისა და სვინგის მუსიკის განვითარებაში.

• დიუკ ელინგტონი, ჯაზის პიანისტი და კომპოზიტორი, რომელმაც ჯაზში ინოვაცია, არომატი და ემოციური სიღრმე შემოიტანა.

• ჩარლზ პარკერი უმცროსი, იგივე "Bird" ან "Yardbird", საქსოფონისტი, ჯგუფის ლიდერი და კომპოზიტორი, რომელიც ხელმძღვანელობდა ბიბოპის განვითარებას.

• გრაფი ბეისი, ჯაზის პიანისტი, ორღანისტი, ჯგუფის ლიდერი და კომპოზიტორი, რომელმაც პოპულარულად აქცია ბიგბენდი და საორკესტრო ჯაზი.

ამ არტისტების გავლენა დღესაც იგრძნობა ჯაზში მიუხედავად იმისა, რომ ჟანრი აგრძელებს განვითარებას და ზრდას. „ყველაზე უარესი, რაც შეიძლება მოხდეს, არის ის, რომ ჯაზი დასრულდეს, როგორც სიმფონიური ორკესტრი, როცა მიდიხარ კონცერტზე და თითქმის ყველაფერი, რასაც ისინი უკრავენ, 100 წლისაა…

საუკეთესო ჯაზვოკალური ალბომისთვის გაიცემა გრემი. ეს პრესტიჟული ჯილდო დაარსდა 1958 წელს და თავდაპირველად ეწოდა გრამოფონის ჯილდოები, რათა ჩაეწერათ ხარისხიანი ნაწარმოებები (სიმღერები ან ალბომი) ვოკალური ჯაზის ჟანრში.

სიმღერის პირველ ლედად წოდებული ელა ფიცჯერალდი ხდება პირველი შავკანიანი ქალი, რომელმაც მოიგო გრემი 1959 წლის 4 მაისს. ლოს ანჯელესის ბევერლი ჰილტონში გამართული ღონისძიების დროს ფიცჯერალდმა 28-დან ორი ჯილდო მიიღო ნომინაციაში ჯაზისა და ქალის საუკეთესოვოკალური შესრულება.

სამარა ჯოი არის ჯაზის მეორე მუსიკოსი გრემის ისტორიაში,  რომელმაც 2023 წელს მიიღო ეს ჯილდო. გარდა ამისა, მან მოიგო გრემი საუკეთესო ჯაზ-ვოკალური ალბომისთვის.

ჯაზი არ არის მხოლოდ ჟანრი, ეს არის კულტურული ფენომენი, რომელმაც დიდი გავლენა იქონია მუსიკაზე, ზოგადად ხელოვნებასა და საზოგადოებაზე. მისი იმპროვიზაციული ბუნება სხვადასხვა ჟანრში გავრცელდა და შეგვახსენა, რომ შემოქმედებითობას საზღვრები არ აქვს. ეს არის ჟანრი, რომელიც იმსახურებს დაფასებას არა მხოლოდ მისი მელოდიებისთვის, არამედ ისტორიებისთვის, რომელთაც მოგვითხრობს და ემოციებისთვის, რომელთაც აღგვიძრავს.

 სიურრეალიზმი  ფრანგული წარმოშობის სიტყვაა და ქართულად „ზერეალობას“ ნიშნავს. ხელოვნების ეს მიმდინარეობა მე-20 საუკუნის შუა წლებში ჩამოყალიბდა. მისი ფორმირება ფრანგი მწერლის, ანდრე ბრეტონის, სახელთანაა დაკავშირებული. სიურრეალიზმის მიზანი ადამიანის არაცნობიერი სამყაროს გამოხატვაა. შესაბამისად,  იგი არ ემორჩილება გონების მორალისა თუ სხვა ტიპის კონტროლს. სიურრეალიზმი  – ეს უკონტროლო სულიერი მდგომარეობის გამოხატვაა ნახატის ან ჩანაწერის სახით. იგი ათავისუფლებს ადამიანს. რისგან? იმ არაცნობიერი განცხდებისა თუ ემოციებისგან, რომლებსაც თამამად ვერ გამოვხატავთ ხოლმე მათი საზოგადოებისთვის მიუღებლობის გამო.

მხატვრობაში სიურეალიზმის ყველაზე ცნობილი მიმდევრები იყვნენ: ივ ტანგი, მან რეი, ჟოან მირო, სალვადორ დალი და ა.შ.  სიურრეალისტების მიზანია ფარდა ახადონ ქვეცნობიერს, სიღრმისეულად გამოიკვლიონ სამყარო.

 ხელოვნების ამ მიმდინარეობის წარმომადგენლები თავიანთი ემოციებისა და სულიერი მდგომარეობის გადმოსაცემად ხშირად მიმართავენ სიზმრებს, მითიურ ელემენტებს, იუმორსა და ირონიას, რაც არაცნობიერის გაგებაში ეხმარება ადამიანს.

სიურრეალიზმი უარყოფს ტრადიციულ ხელოვნებას და ყოველივე ჩვეულებრივს, არსებულს.

 სიურრეალიზმის წარმომადგენელი იყო ცნობილი ესპანელი მხატვარი სალვადორ დალი. სალვადორ დალი დაიბადა 1904 წელს ესპანეთში. კერძოდ, ქალაქ ფიგერასში.  იგი საკუთარ თავს „ღვთაებრივ დალის“ უწოდებდა. სურდა, ერთი შეხედვით ეცნოთ, არასოდეს არავისში შეშლოდათ, ამიტომ ატარებდა გრძელსა და აპრეხილ ულვაშებს, უცნაურ ქუდსა და სამოსს, აწყობდა სკანდალებს… ხატავდა თავის მოგონებებს, შიშებს, ოცნებებს, გასაოცარ შეგრძნებებს, ილუზიებსა და კოშმარულ სიზმრებს. საკუთარ თავს გენიოსად მიიჩნევდა, გარშემომყოფნი კი შეშლილად და უგუნურად თვლიდნენ. დალი თავდაპირველად კუბიზმით დაინტერესდა, პარიზში ჩასვლის შემდეგ სიურეალისტებთან გადაინაცვლა და ყველგან ამაყად ამბობდა, რომ მათ შორის საუკეთესო იყო. „სიურრეალიზმი ეს მე ვარ“ – განაცხადა მან ამერიკაში.

სალვადორ დალი პარკინსონით იყო დაავადებული. იგი 1989 წელს გულის შეტევით გარდაიცვალა, დაკრძალულია ფიგერასში, საკუთარი სახლის ეზოში . თავისი ქონება და ნახატები მან ესპანეთს დაუტოვა.

ნია მურღულია