พระธาตุคีรีศรีเวียงลอ (พระธาตุหนองห้า)
วัดพระธาตุหนองห้า (พระธาตุศรีเวียงลอ) ตั้งอยู่เชิงดอยจิกจ้อง นอกเขตคูเมือง กำแพงเมืองเวียงลอด้านทิศตะวันตก จากเดิมใกล้ๆวัดนั้นเป็นหนองที่มีต้นห้าหรือต้นหว้าใหญ่ขึ้นอยู่ ชาวบ้านจึงพากันเรียกว่า “วัดพระธาตุหนองห้า”ก่อนหน้านั้นพบเจดีย์ทรงระฆังคว่ำศิลปะล้านนา-สุโขทัย อายุราวพุทธศตวรรษที่ 20 – 21 จำนวน 1 องค์เท่านั้น จากการสำรวจในเวลาต่อมาจึงพบฐานวิหารขนาดใหญ่จมอยู่ใต้พื้นดินด้านตะวันออกของเจดีย์ วัดแห่งนี้วางตัวตามแกนทิศด้านตะวันออก – ตะวันตก มีเจดีย์ประธานและวิหาร ตั้งอยู่บนที่ลาดเชิงเขา ที่เป็นที่รู้จักในท้องถิ่นว่า “ดอยจิกจ้อง” ซึ่งพระธาตุหนองห้า ทางด้านตะวันตกของเวียงลอ ประมาณ ๓๗๐ เมตร อยู่พื้นที่ปกครองของ ตำบลหงส์หิน อำเภอจุน จังหวัดพะเยาที่ตั้งพิกัดภูมิศาสตร์ ละติจูด 19 องศา 27 ลิปดา 02 ฟิลิปดาเหนือ ลองติจูด 100 องศา 04 ลิปดา 34 ฟิลิปดา ตะวันตก วัดแห่งนี้อยู่ในกลุ่ม “คามวาสี” และวัดที่อยู่ในเขตพื้นที่ป่า หรือกลุ่ม “อรัญวาสี” ในพระวินัยกำหนดไว้ว่า วัดฝ่ายอรัญวาสีจะต้องตั้งไม่ห่างจากหมู่บ้านที่ใกล้ที่สุดจนเกินไป คือให้อยู่ในระยะประมาณ 500 ชั่วคันธนู เพื่อเอื้อให้พระภิกษุสามารถเดินไปรับการบิณฑบาต ซึ่งในปัจจุบันจากการสํารวจพบว่า มีประมาณ 10 วัด วัดในกลุ่มนี้มีที่ตั้งอยู่บริเวณพื้นที่ลาดเชิงเขาและยอดเขา ที่ได้รับการขุดค้น ขุดแต่ง และศึกษาทางโบราณคดี คือ วัดพระธาตุหนองห้า (วัดพระธาตุคีรีศรีเวียงลอ) เป็น โบราณสถานแห่งแรกที่ได้รับการขุดค้นขุดแต่งทางโบราณคดีในปี 2539 นอกจากนี้ยังมีวัดพระธาตุบุนนาค วัดท่าแฉะ และวัดต้นเดื่อที่ได้รับการศึกษาทางโบราณคดีแล้ว
ปี 2539 สำนักโบราณคดีและพิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติที่ 6 เชียงใหม่ (ในขณะนั้น) ได้ดำเนินการขุดแต่งและบูรณะ เจดีย์ประธานวัดพระธาตุหนองห้า เป็นเจดีย์แบบล้านนา ส่วนฐาน เริ่มจากผังแบบสี่เหลี่ยมจัตุรัส 1 ชั้น ต่อมาชั้นหน้ากระดานยกเก็จ รองรับชั้นบัวคว่ำ หน้ากระดานประดับด้วยชุดลูกแก้วอกไก่และชั้นบัวหงาย ต่อมาเป็นชุดฐานบัวลูกแก้วรองรับองค์ระฆังในแผนผังแปดเหลี่ยม (ได้มีการเปรียบเทียบเจดีย์ประธานวัดลี ตำบลท่าวังทอง จังหวัดพะเยา และเจดีย์หลวง อำเภอเชียงแสน จังหวัดเชียงราย) ซึ่งเป็นแบบแผนของเจดีย์ล้านในช่วงพุทธศตวรรษที่ 21 และคุณสายันต์ ไพรชาญจิตร ได้สันนิษฐานว่าวัดป่าใหม่ ที่มีชื่อปรากฏในศิลาจารึกวัดป่าใหม่ (พย. 8) คือ วัดพระธาตุหนองห้า ที่ระบุศักราชที่สร้างวัดป่าใหม่ จุลศักราช 859 (พ.ศ.2040) ตรงกับช่วงรัชกาลพระเมืองแก้ว (2038 – 2068)
จากการขุดหลุมทดสอบ 2 หลุม ได้พบเศษภาชนะดินเผาที่มีแหล่งผลิตมาจาก เตาเวียงกาหลง/วังเหนือ จังหวัดลำปาง แห่งเตาพาน/โป่งแดง จังหวัดเชียงราย แหล่งเตาพะเยา(เวียงบัว/แม่กา) จังหวัดพะเยาที่มีอายุในช่วง ชิ้นส่วนเครื่องถ้วยจีนสมัย ร.หมิง มีอายุในช่วงพุทธศตวรรษที่ 19 – 21
**วิหาร ที่อยู่ด้านทิศตะวันออกของเจดีย์ประธาน ยังไม่ได้ดำเนินการทางโบราณคดี พบร่องรอยของเขื่อนหิน(สร้างเป็นแนวกรอบแล้วนำดินถมเพื่อปรับพื้นที่) และอิฐกระจายตัวอยู่ทั่วไป แต่สันนิษฐานว่าอาจจะเหลือร่อยรอยไม่มากจากการมีการมาทำกิจกรรมในสมัยต่อมา อนึ่งในรายงานการขุดค้น พบแนวผนังอิฐล้มลงไปบนฐานเจดีย์ประธาน และพบตะปูโลหะ อาจจะมามีความเป็นได้ว่าวิหาร เครื่องบนคงจะเป็นเครื่องไม้มุงกระเบื้อง
พระธาตุคีรีศรีเวียงลอ เป็นพระธาตุที่ราษฎรในตำบลหงส์หิน เคารพนับถือ มาช้านานโดยทุกปี ผู้นำหมู่บ้าน และราษฎรใน ตำบลหงส์หิน จะกำหนดให้มีการจัดงานพิธีสรงน้ำพระธาตุคีรี ศรีเวียงลอขึ้น ในวันขึ้น 8 ค่ำ เดือน 6 เพื่อเป็นการแสดง ความเคารพ สักการะพระธาตุคีรีศรีเวียงลอ และสิ่งศักดิ์สิทธิ์คู่ พระธาตุคีรีศรีเวียงลอ และเพื่อเป็นการอนุรักษ์สืบสาน ขนบธรรมเนียมประเพณีภูมิปัญญาอันดีงามของท้องถิ่นที่ได้ ยึดถือปฏิบัติกันมาแต่ช้านาน นอกจากนี้ยังแสดงถึงความ ร่วมมือร่วมใจของคนในครอบครัวและชุมชน ที่มาร่วม สักการบูชาองค์พระธาตุคีรีศรีเวียงลอ ร่วมกัน พร้อมกับน้ำ ขมิ้น ส้มป่อย น้ำอบน้ำหอม มาสักการะองค์พระธาตุ และนำเครื่อง สังเวยมาบวงสรวงเทวดาและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ให้ปกป้องดูแลรักษา ตลอดจนการรับศีล รับพรจากพระสงฆ์เพื่อเป็นสิริมงคลแก่ผู้ ที่มาร่วมงานอีกด้วย
