Габрэйскі след у моўнай спадчыне малой бацькаўшчыны

Я знаю цябе, Беларусь, як пальцы свае і далоні. Апоўначы нават змагу пазнаць твае сцежкі крывыя. Ізі Харык. “На чужым вяселлі” 1936 «За ўвесь час сумеснага жыцця гэтыя дзьве нацыі псыхічна шмат перанялі адна ад аднэй. У мовах, у звычаях. у легендах, у будаўніцтве, у будзённым жыцьці – у іх формы так перамяшаліся, што прынялі самабытную акраску” (З.Бядуля)(1).Габрэйскі след застаўся і ў фразеалагізмах, антрапаніміі і тапаніміі маёй бацькаўшчыны. Сярод закуццяў, засценкаў, месцаў малой радзімы маюць прадстаўленне і тапонімы з гэбрайскім адценнем.Заламань – тапонім, які абазначае назву мясцовасці ад імя Залман дзесьці ў раёне Маркаўскай гары і Назадаў (Назады - раней назва хутара, дзе раней быў надзел зямлі Шабесаў. Але затым яны пакінулі хутар і мусілі пераехаць на новае месца ў ваколіцу самой вёскі, так як пабойваліся азлобленасці сялян. Назва пашла хутчэй за ўсё ад частага ўжытку ў родзе Шабесаў імя Залман. Руштынаў сад - у Цагельні (засценак Юшавіч) дзе раней (19 стагоддзе) па ўспамінах аднавяскоўцаў быў маёнтак яўрэя Руштына. Мяне заўсёды цікавіла паходжанне некаторых незразумелых слоў, моўных абаротаў, другіх вясковых прозвішчаў, якія не могуць растлумачыць сёння нават тыя аднавяскоўцы, якія іх ўжываюць. Адны з гэтых лексем, фразеалагізмаў маюць шырокі ўжытак, другія ўжываюцца рэдка (да слова), трэцімі ж карыстаюцца нямногія, у асноўным людзі пажылога ўзросту. “Усе гізунды павыцягвала” (прымаўка). Так гавораць, калі вельмі напрацаваўся, стаміліся рукі ці ногі. Ці калі караюць дзіця – “А па гізундах табе, па гізундах!” (у сэнсе адлупцаваць па мяккім месцы ці па лытках). Альбо ў форме праклёну: “Каб табе ўсе гізунды павыцягвала!”. Возьмем такі моўны абарот, як “Каб табе на ураху вывела!”. Нясе значэнне моцнага праклёну і мае ўжытак звычайна чалавекам ў стане роспачы, моцнай злосці. Хаця, літаральна сэнс значэння сам карыстальнік растлумачыць не можа. Так, знаходзім, што здароўе – гезунт (транскрыпцыя ідыша). Добрага здароўя і мір вам! – шалом уўраха! (транскрыпцыя іўрыт) (3). Хутчэй за ўсё, гісторыя гэтых пагаворак бярэ пачатак з наступнай з’явы. Ва ўмовах, калі большасць яўрэяў Расійскай імперыі жыла ў межах “рысы аселасці”, у галечы і бяспраўі, неад’емнай рысай іх народнай культуры сталі праклёны і лаянка. Так, напрыклад, першай літаратурнай працай Шалома-Алейхема стаў запіс квяцістых і закавырыстых праклёнаў, да якіх ахвочай была мачаха будучага класіка яўрэйскай літаратуры (2).Возьмем прымаўку “Быць даведзеным да цугундэра” (ужываецца сінанімічна значэнню прымаўкі “Дайсці да ручкі”). У Я.Ф.Карскага* знаходзім: АГУНДЕРЪ - собачий сын, евр.-нем a hund der. Хутчэй за ўсё, гэты выраз пераняты з яўрэйскага жаргону, але не ў сваім першасным літаральным змесце і не у такой сэнсавай зневажаючай ступені. І не дзіва, бо “свой жаргон евреи употребляют в разговоре только между собой, как некоторого рода тайный язык, с белорусами же всегда стараются говорить на народном языке”(3). Сам факт існавання і стойкага жытку вясковых прозвішчаў – адна з форм вядзення летапісу і захавання гістарычнай памяці. Хочам мы гэтага ці не, падабаецца нам гэта ці не падабаецца, але ў гэтых словах і гісторыі іх ўзнікнення праяўляецца характарыстыка менталітэту, побыту, звычаяў і заняткаў насельнікаў. Да чаго змысла чалавечая супольнасць кожнай беларускай вёскі так яскрава, адметна, трапна прапісваць новае імя яго жыхару! Потым яно прышчапляецца амаль назаўсёды ўсяму яго роду. Часта гэтая з’ява насіла гумарыстычны характар. У нашых мясцінах: Бедны селянін-беларус меў маленькую хатку. Такую, што толькі адзін пакой з печчу і дзе прысесці і прылегчы. За гэта прозвішча ён меў – Князь. Другі ж, яшчэ бяднейшы, што не меў нат аддзельнага жытла, а па сумяшчальніцтву мясціўся ў гумне, зваўся Царом. Болей таго, аднаго селяніна нараклі Аманам (Аман — прозвішча персідскага правіцеля, які выступаў за знішчэнне яўрэяў). Можна меркаваць, што тут ўжо і юшаўскія яўрэі мелі густ ў гумары.Адразу падкрэсліваю, што гаворка пойдзе пра прозвішчы, якія маюць даўняе паходжанне.Вядома, што з пункту погляду моўнай прыналежнасці прозвішчаў, утвораных ад апелятыўнай лексікі, рэканструяваныя ўтвараючыя асновы маюць паходжанне каля 55% – на базе беларускай мовы, прыкладна 6% – рускай мовы, каля 3% – на ўкраінскай, цюркскай і літоўскай – па 3%, каля 33% – паходжанне цёмнае (4). У нашым, юшаўскім варыянце прозвішчаў, аб якіх мы вядзём гаворку, дзесьці так лічы, і атрымоўваецца.Рускіх прыпадае зусім мала. Хіба Нончык – ад частага ўжытку першым яго ўладальнікам імя рускага слова нонче (нынче). Аднавяскоўца, дзіцячага паэта Івана Гурбана – члена саюза пісьменні-каў Беларусі, звалі Вецьванем. Ад таго, што бацька звяртаўся да яго са словам ведь ў спалучэнні з уласным імя. Паходжанне ж вельмі значнай часткі лексем застаецца ў нашым людскім арэоле невыясненым. Ніхто з аднавяскоўцаў так і не ведае, што ўсе гэтыя цёмныя асновы часта маюць гэбрайскі пачатак. БАХУР – мянушка ў аднавяскоўцаў.bahur (ідыш) – юнак, малады чалавек (нежанаты). Тут трэба дадаць, што ўсе “Бахуры” (мужчынскае) мелі прывычку звяртацца паміж сабою ў памяншальна-ласкальным тоне – Ванечка, Колюшка, Косцюшка. Мабыць, ад таго, што форма імён для прымяніма для маладых людзей, то яны і атрымалі гэтае прозвішча.МАРДОХІ (МАРТОХІ) (мн. лік, жан.род) – юшаўское прозвішча сясцёр . Mordokay (ідыш) – прыхільнік Мародаха (паганскага ідала) (у Танаху ўпершыню сустракаецца ў кнізе Эстэр) – утварылася беларускае прозвішча Мардухай. БАРЫ – здаровы, дужы (іўрыт). У нашых вёсцы раней прозвішча аднаго маладога чалавека, знешне прыгожага, дужага. Аднак меў парушэнні псіхікі. Гэты Бары, які пайшоў у прымы ў суседнюю вёску, пасварыўшыся са сваёю жонкай і мусіўшы вярнуцца да бацькоў, з сабою прыцянуў назад цяжкія сялянскія ўваходныя ў хату дзверы, што зрабіў яго бацька. “Несці, як Бары дзверы з Рымашоў” – цяпер становіцца зразумелы сэнс мясцовай пагаворкі.ХАЦКАЛЮК – ад лексемы ХАЦКА (ідыш) - палова, доля. Трактуем, узнікла пры спадчынных зямельных узаемаадносінах.ДОДА. doda – цётка (іўрыт), dod – дзядзька (іўрыт). Прозвішча чамусцьці прыліпла да мужчыны (5).Прозвішча мужчыны РАХМАНЫ ўжо ўтворана ад беларускай лексемы, якая перайшла з гэбрайскай. У літаральным сэнсе алюстоўвала характар уладальніка.Вельмі адметна і цікава наступнае – ніводнае з гэтых прозвішчаў не нясе ў сваім першасным і дакладным сэнсе ніякага негатыўнага і здзеклівага характару, а падкрэслівала лепшыя фізічныя і псіхічныя асблівасці людзей. І гэта адна з самых вялікіх каштоўнасцей яўрэйскай цывілізацыі – уменне бачыць у кожным чалавеку, негледзячы на яго недастаткі, лепшае і карыснае.У адваротнасць, большасць з гэтых прозвішчаў на вёсцы ўспрымаюцца і маюць сэнс абразлівых ці вельмі абразлівых. На гэтай глебе можна б было раздуць палеміку накшлат, недаверу, супярэчнасці і неўспрымання культур. Але, тлумачыцца ўсё вельмі проста: тое, што невядомае, “цёмнае” – заўжды прыцягвала ўвагу, інтарэс. Памятаеце, забаронены плод – салодкі. Але варта падкрэсліць яшчэ раз: няхай і ва неўсвядомленай на сёння (ці згубленай ў памяці?) форме і на моўную спадчыну вёскі аказала ўплыў знікнуўшая яўрэйская вясковая абшчына. А цяпер аб тым, як на вёсцы яўрэйскімі імёнамі падкрэсліваюць асаблівасці характару, прывычак і паводзін саміх насельнікаў.Калі ты любіш вельмі спаць, то звярот да цябе будзе як да Файбеля. Мабыць нейкі колішні насельнік, помніцца адно толькі імя яго, гэтай справай не бракаваў. Мэндалем будзеш празваны за памылковы ці сумніўны ўчынак. У беларускай мове часта сустракаецца паняцце гіцля як нядобрага чалавека. У юшаўцоў Гіцаль – чалавек, які мае альбо недарэчны знеші выгляд, альбо з сумніўнымі паводзінамі. Калі выражаецца станоўчая якасная вартасць, параўнальнай формай выступае імя Янкеля (як Янкель, як у Янкеля, Янкелева (рэч)). За несур’ёзнасць атрымаеш у звароце Ёселя. Гэта магчыма таму, што, мабыць хто і памятае ў Юшавічах таго Ёселя, жыхара Новага месца ў Нясвіжы, без каторага не магла адбыцца ніводная ўрачыстая жаўнерская дафіляда, калі ён ішоў сперадзі нясвіжскага палка польскіх уланаў, уяўляючы сябе ў ролі дырыжора і размахваў рукамі (6). Тут, насамрэч, вядзецца гутарка вясковай мовай не аб зневажанні яўрэяў. У кожнага народа ёсць сваі Ёселі і Файбелі. У рускіх – Іван ды Мікіта, у гады майго дзяцінства абразлівымі лічыліся у нас, у дзяцей, беларускія Лявоны, Сымоны і Язэпы, нямецкія Гансы. Памятаю анекдот, які нам, студэнтам, расказваў дырэктар і настаўнік гісторыі нясвіжскага педвучылішча В.З.Бруй. “Пытаецца Мустафа Атацюрк у Хрушчова: “Ці праўда, што ў Расіі ўсіх дурняў называюць Іванамі і Мікітамі?” - “Знаю дакладна, што туркамі!”. Аднак гісторыя беларускага яўрэйства ў савецкі перыяд, найбольш справакаваная палітычна, чым узаемінамі саміх народаў, дала падставу паэту Феліксу Баторыну для наступных радкоў (7):Жыў калісьці Ёселе А гады міналіся Хітрыя і простыяды ў мястэчку Хоціне. сталінскі-забойныя, крыху вірлавокіяДзеткам шыў пантофлікі, Чорныя ваенныя Ад’язджаюць ЁселіА кабетам – боцікі. затхлыя застойныя. ды ў краі далёкія.Рыбу меў да шабаса На зямлі зжабрачанай Хай не ўсё наладзіцца, і мацу да Пейсаха, я жыву падкідышам Але маюць рацыю. І спагаднай хвіляю І даўно не чую я Мо і Яські з’ехалі б -Напяваў ён песенку: песенак на ідышы. Ды куды падзецца ім?! “Ой-ёй!Ёшке форт авэк!” “Ой-ёй!Ёшке форт авэк!” “Ой-ёй!Ёшке форт авэк

(Са слоў настаўніка і мясцовага жыхара Кухты С.М.)