Τι είναι κατήχησης

Τι είναι κατήχησης ?

Ή Πίστις (λέγει ό απόστολος Παύλος) είναι <<εξ ακοής, ή δέ ακοή διά ρήματος Θεου» ( Ρωμ. ι’,17.)

‘Αν δέν ακούση λοιπόν ό άνθρωπος, είναι αδύνατον να πιστεύση και εντεύθεν συνάγεται η αναγκαιότης του να διδάσκεται ό χριστιανός την θρησκείαν του προτού να βαπτισθή, ήγουν προτού  να γένη μέλος της Εκκλησίας του Χριστού.

Αυτή η  δια ζώσης φωνής διδασκαλία της θρησκείας  (Η αληθής θρησκεία είναι μία ορθή γνώσης και ακριβής φυλακή των , όσα διδάσκει ή Θεολογία Η δε Θεολογία είναι διδασκαλία περί Θεού, και των  έργων αυτού, και των, όσα πρέπει να φυλάξωμεν δια να ευαρεστησωμεν εις αυτόν εκ των οποίων φαίνεται, ότι δύο είναι τα ουσιώδη μέ.ρη της Θρησκείας ,  ήγουν τα «δόγματα και αί εντολαί». ) ονομάζεται Κατήχησης . (Η λέξις «Κατήχησις» παράγεται άπό του «κατηχω» ρήματος, το οποιον σημαίνει το να διδάσκη τις ετερον δια ζώσης φωνής. «Ιδε Λουκ. α’, 4.Πραξ ιη, 25. ‘Ρωμ. β’, 18. Α’ Κορινθ., ιδ’, 19. Γαλάτ. ς’, 6, το δε παθητι.κον σημαίνει προς τούτοις και το άπλως ακούω παρ’ άλλων. «Ιδε Πράξ. κα,21,24.)

Δέν είναι κανένας, όσον χυδαίος και αν είναι, όστις ήθελε φαντασθή, ότι δύναται να μάθη μίαν επιστήμη, η τέχνη, χωρίς πρώτον να την διδαχτεί μεθοδικός ευρίσκονται όµως πολλοί, οι όποιοι νοµίζουσιν, ότι δια να είναι τις χριστιανός, ήγουν δια να µάθη την ύπερτέραν από ολας τας επιστήµας, την περί Θεού γνώσιν, αρκεί µόνον να βαπτισθή, και να ονομάζεται χριστιανός.

Πόσον η  τοιαύτη δόξα είναι εναντία εις την άγίαν Γραφήν, εις την πράξιν της παλαιάς Εκκλησίας, και εις αυτον τον ορθόν λόγον  και πόσον είναι µέγας ό κίνδυνος της σωτηρίας των χριστιανών, όστις γεννάτε εξ αυτής, θέλει το καταλάβει, όστις µε προσοχή εξετάσει τα έπόµενα.

Ό αρχηγός και τελειωτής της ήµετέρας σωτηρίας Χριστός, αποστέλλων τους ιδίους του µαθητας εις το κή.ρυγµα, είπε προς αυτούς, να µαθητεύσωσι πρώτον τα έθνη, και έπειτα να τα βαπτίσωσιν,( Ματθ. κη’, 19. Μάρκ. ιε’, 16. Το ρητόν του Ματθαίου εξηγών ό µέ.γας ‘Αθανάσιος λέγει’ «δια τουτο γουν και ό Σωτηρ ουχ απλώς ενετείλατο βαπτίζειν, αλλα πρώτον, φησί, µαθητεύσατε, είθ’ οϋτω βαπτίζετε εις το ονοµα Πατρός, και Υιου, και αγίου Πνεύµατος’ ϊν’ εκ της µαθήσεως ή πί.στις ορθή γένηται, και µετα της πίστεως ή του βαπτίσµατος τελείωσις προστεθη». Λόγ. 3. κατά Άρειανών. )

Ή άγία του ζωη δλη επέρα.σεν εις το να κατηχη τους ανθρώπους, ποτε µεν εις τας συν.αγωγάς, ποτε δε εις τους οίκους, και αλλοτε εις τας οδους αυτήν την νέαν θρησκείαν, την όποίαν εστάλη απο τον ου.ράνιον αύτου πατέρα δια να αποκαλύψη εις ολον το ανθρώ.πινον γένος (Μάρκ. α’, 14, 15, 16,21, 29 κτ.),

Το αυτό έπραττε προ του Χριστού και ό Πρό.δροµος του Χριστού εκατήχει πρώτον τους ανθρώπους περί Χριστού, έπειτα τους εβάπτιζεν ( Ματθ. γ’, 1-12. Λουκ. γ’, 7-18.)

Oυδαµoυ της αποστολικης ιστορίας φαίνεται να ε.βάπτιζον οι  Απόστολοι πριν να κατηχήσωσιν,.Αι πρωται 3000 ψυχαί, αί όποιοι έλαβον τον χριστιανισµόν µετά την ανάληψιν του Σωτήρος, εβαπτίσθησαν ϋστερον από µίαν µακράν του Πέτρου κατήχησιν,( Πράξ. β’, 14-41.) Και ό Φίλιππος πρω.τον ευαγγελίζεται τον Χριστόν, επειτα βαπτίζει (Αυτόθ. η’, 12.) πρώτον κατήχει τον Ευνουχον , επειτα τον καταβιβαζει εις το υδωρ (Αυτ. 35-38.). Εις τα ολιγα , πανταχου προηγηται η κατηχησις του βαπτισματος , παντου διδασκεται ο χριστιανος πρώτον , έπειτα βαπτίζεται (Αυτόθ. 4, 4, ι’, 33-48, ις» 32, 33. ιζ’, 22-34. ‘Εντευθεν και οι πρώτοι χριστιανοι ωνοµάζοντο «µαθηται» (Πράξ. ια» 26), και οι ποιµένες «διδά.σκαλοι», Α’Κορινθ. ιβ» 28, ‘Εφεσ. δ’, 11. Τών διδασκάλων τό ονοµα δίδε.ται και µέχρι της σήµερον εις τους ιερείς υπό τών λαϊκών.)

Ή πραξις της αρχαίας ‘Εκκλησίας δεν ήτον διάφο.ρος απ’ εκείνην των Άποστόλων  , καθως φαίνεται και απο πολλους µεν τόπους της εκκλησιαστικης ίστορίας, εξαιρέ.τως δε απο τους έποµένους συνοδικους κανόνας ,  οίον, τον 6ον και τον 12ον της εν Νεοκαισαρείας Συνόδου, τον 45ον   της εν Καρθαγένη, τον 45ον 46ον 47ον της εν Λαοδικεία,  εις τους οποίους α.παιτουσιν οί Πατέρες προ του βαπτίσµατος την γνωσιν και την οµολογίαν της πίστεως, και την ιδίαν έκάστου προαίρε.σιν, Και αφ’ ου δε εισήχθη εις την Εκκλησίαν ή συνήθεια του να βαπτίζωνται τα νήπια  η  κατήχησις µε ολον τουτο δεν επαυσε, µήτε εκρινεν ικανον η Έκκλησία το βάπτισµα χωρις της κατηχήσεως, αλλ’ ετέλει µετα το βάπτισµα εις τον αρµόδιον καιρόν εκεινο, το όποιον δεν ηδύνατο να πράξη προ του βαπτίσµατος δια το νηπιώδες της ήλικίας.

Μαρτυρεί τήν πραξιν ταύτην της Έκκλησίας η  χρησις αυτη  τών αναδόχων  διότι τίς ή χρεία τών αναδόχων, αν δέν ήτον χρεία κατηχήσεως. Ό ανάδοχος δεν παραλαµβάνεται ς το βάπτισµα πάρεξ ώς εγγυητής (Sponsor ονομαζεται ο αναδοχος των Δυτικων Πατερων , το οποιον σημαινει <<εγγυητην>> ιδ. Τερτυλλιανον περι βατισμ. κεφ. 18 , οπου πολλα λεγει περι αναγκαιοτάτης της προ βαπτισματος κατηχησεως .)  δια να τελειώση µετέ.πειτα εκεινο, το όποιον ήτον αδύνατον να γενη προ του βα.πτίσµατος.

Άλλ’ επειδή περι της αρχαίας ‘Εκκλησίας ο Λόγος, δεν ηθελεν είναι εξω του σκοπου να προσθέσωµεν εις τα µέχρι τουδε ειρηµένα, παρεκβατικώς και τήν ιστο.ριαν της κατηχήσεως, δια να µάθη και εκ ταύτης ό φιλευσε.υβής αναγνώστης, πόσην πρόνοιαν είχεν ή Έκκλησία του να γίνωνται αί κατηχήσεις µεθοδικώς και ευτάκτως από αν.θρώπους λογιωτάτους.

Μετα τους Άποστόλους οί πρώτοι κατηχηταί της ‘Εκκλησίας ήσαν αυτοι οί Έπίσκοποι, ώς φαίνεται εκ τινος επιστολης  του ίερου Άµβροσίου.

Άλλοτε δε πάλιν εκατηχουν οί πρεσβύτεροι και οί διάκονοι.

Απο το παράδειγμα του Ωριγένους , του Κυρίλλου και του Ι.Χρυσοστόμου συμπεραινεται η πρόνοια , την οποιαν ειχεν η Εκκλησια του να γινεται το αξιολογο εργο τουτο της κατηχησεως απο ανδρας σοφωτατους , οχι μονο κατα την ιεραν , αλλα και κατα την εξω σοφιαν.

Τα μεν τεκνα των πιστων , αφ΄ου επεκρατησεν η συνηθεια να βαπτιζονται νηπια , εισεβαινον στην ταξη των κατηχουμενων σε ηλικια 7 ετων τα δε τεκνα των εθνικων εγραφωνται εις τους κατηχουμενους και προ των 7 ετων.

Ο Χρόνος ,οσον επρεπε να κατηχωνται , διωρισθη διαφορως κατα διαφορυς καιρους και τόπους.Εις τους μετεπειτα χρονους ομως εκρινεν  η Εκκλησια να μακρυνη το χρονο της δοκιμασιας ταυτης , ή δια να μη γεμισθη απο μελη ανάξια  ( Ιδε κανονα 2 της εν Νικαια 1ης Οικουμενικης Συνοδ.)  , ή δια να μη αυξηση τον αριθμον των αποστατων εις καιρους των διωγμων με την ευκολον ταυτη και κατασπευσμενη υποδοχη εις το βαπτισμα, εντευθεν βλεπομεν εις τας Αποστολικας Διαταγες (Βιβλ.8 κεφ.32 <<Ο μελλων κατηχεισθαι τρια ετη κατηχεισθω…>>)

Ο τρόπος καθ΄ον διδασκοντο οι κατηχουμενοι , φαινεται εκ των Αποστολικων Διαταγων (Βιβλ.7 , κεφ. 40.41 , σελ. 991-993)

Ο  τόπος όπου εστεκον ηταν ο προναος ή ναρθηκας .

Οι τάξεις κατηχουμενων ηταν πολλες και διαφορες.Αναφερω μερικες των ακροωμενων των συναιτουντων και μετανοούντων , των γονυ κλινοντων …

Ό σκοπός µου ήτον να δείξω, πόσον ήτον περισπουιδαστον εις την αρχαίαν Έκκλησίαν αυτο το νυν  ημελημενον  εργον της κατηχήσεως.

Ή τοσαύτη της Έκ.κλησιας σπουδη δεν θέλει φανη παράδοξος εις εκείνους, οσοι καταλαµβάνουσι τον σφιγκτον σύνδεσµον µεταξυ των ,δογματων και των εντολων της χριστιανικης θρησκείας

Ολαι αι εντολαι επιστηρίζονται εις τα δόγµατα  και ανίσως , δεν καταβάλη τις το καλον τουτον θεµέλιον, ή οικοδοµή  παντοτοτε σαθρα θέλει κλονειται.

Νόμισόν μοι οἰκοδομὴν εἶναι τὴν κατήχησιν· [ἐὰν μὴ βαθύνωμεν, καὶ θεμέλιον θῶμεν,] ἐὰν μὴ κατ’ ἀκολουθίαν δεσμοῖς οἰκοδομῆς ἁρμολογήσωμεν τὸν δόμον, ἵνα μὴ εὑρεθῇ τι χαῦνον, καὶ σαθρὰ γένηται ἡ οἰκοδομὴ, οὐδὲν ὄφελος οὐδὲ τοῦ προτέρου κόπου· Προκατηχηχ. 11

Αυτός, οµοιος του και, θέλει σαλεύεται υπό παντός ανέµου  και αυτή ή αρετή του  αστήρικτος, καθώς εκείνη των εθνικών φιλοσόφων, θέλει εξελέγχεται εις πάσα περίσταση και αυτή ή πίστις του  το να µην έχει ρίζα, θέλει τον αφήνει, εν καιρώ πειρασμού Λουκ.η΄13.

Άλλα την σήµερον το να αγνοη τις την ιδίαν Θρησκείαν δεν λογίζεται τίποτε.

Και αυτή η  άγνοια (τίς ηθελε το πιστεύσει!) δεν κατέχει µόνους τους ιδιώτας και α.γραµμάτους, αυτη εκτείνεται και εις αυτους τους χρησίµους πεπαιδευµένους ανθρώπους.

Και δεν ειναι αλλο κοινοτερον την σήµερον παρα το να βλέπη τις τιµίους, λογίους, και πολλάκις διδασκάλους των άλλων, εις µίαν βαθυτάτην άγνοιαν, η τουλάχιστον εις µίαν επιπόλαιον και αµέθοδον γνωσιν της θρησκείας. Και τί ακολουθεί εντευθεν;

µία γενι.κη διαστροφη των ηθων, µυρίαι προλήψεις και δεισιδαιµο.νίαι φοβούµεθα εκεί οπου δεν ειναι φόβος και τολµωµεν ε.κεί, οπου πρέπει να φοβώµεθα , δεν διακρίνοµεν το συγκε.χωρηµένον απο το κεκωλυµένον  ζητεί πας ενας το εαυτού, και κανένας το του ετέρου.

Δια τί; διότι ή οικοδομή ήµων δεν επιστηρίζεται εις καλον θεµέλιον , διότι δεν εκατηχήθη.µεν την όδόν Κυρίου, καθώς έπρεπεν, εις τον καιρόν της τρυφερας ήλικίας,οταν και τα πάθη δεν ειχον ετι µεταβλη.θωσιν εις έξεις, και ο νους δεν είχε ζοφωθη από την αχλυν των ιδίων συµφερόντων.

Άς ερευνήσει πας ένας προσεκτικός την ιδίαν συνείδηση, και αυτός πολλάκις ο νομιζόμενος Άγιος, και θέλει καταλάβει, πόσον πλανάται.

Ή ευλά.βεια δεν είναι ποτέ σταθερά, όταν δεν επιστηρίζηται εις την πληροφορίαν, την οποίαν χρεωστεί πας ένας να έχει της ιδίας θρησκείας, και ή πληροφορία δεν αποκτάται πά.ρεξ δια της ερεύνης, ηγουν δια µιας ευµεθόδου κατηχήσε.ως.

Οι ιεροκήρυκες λαλουσιν ως επι το  πλειστον περί του ηθικού µέρους της θρησκείας, και δεν λαλουσι  περι του δογµατικου (βλεπε Ο.Τυπος Χ.Βασιλοπουλος Οικουμενισμος χωρις μασκα σελ. 140-142 Ο Οικουμενισμος αποδογματιζει -αποχριστιανιζει…στο ζηλο μπηκε η χλιαροτης στο δογμα η αδιαφορια στη θερμη Πιστι η ψυχροτης), ειµη εν παρόδω   δια το να υποθετωσι τον ακροατή προκατηχηµένον.

Δεν είναι ιδιον του ιεροκήρυκος το να κατηχεί, ικανό είναι εις αυτόν  καµνη την προσαρµογην των προεγνωσµένων αληθειων της κατηχήσεως.

Δια να σαφηνίσωµεν το λεγόµε.νον    δεν είναι ανάρµοστον να φέρωµεν εις µέσον  παραδειγµα ο ιεροκήρυξ λαλεί, φέρ’ ειπείν, κατά της κλοπής, καί λέγει, οτι είναι εντολη του Θεου το  << ου κλεψεις>>    δεικνύει µε πολλας της Γραφης µαρτυρίας και  των Πατερων  πόσον µέγα κακόν είναι ή κλοπή, αλλά δια να ωφεληθη ο ακροατής, και να συλλάβη τον σωτηριώδη φοβον ταυτης  της άµαρτίας, χρεία είναι να ηξεύρη, ποίος είναι αυτος ο Θεός, οστις απαγορεύει την κλοπήν, ποίαι είναι αι απειροι αυτου τελειότητες, και αι αναρίθµητοι πρός ημας ευεργερσιαι του, απο τας οποίας γενναται το χρέος, τό οποιον εχοµεν να ύποτασσώµεθα εις τας εντολας αυτού του υψίστου vοµοθέτου·

τα οποία ολα είναι µέρη της κατηχή.σεως .Και αν  την σήµερον προξενωσι τοσουτον όλίγην  ωφελειαν οι  διδαχαι των ιεροκηρύκων, δεν είναι άλλο το αιτιον ,παρεξ  διότι οι ακροαται δεν είναι προκατηχηµένοι τα της Θρησκειας .

Ή παλαιά ‘Εκκλησία εδίδασκε συνεχέστερον αφ διδασκουσι την σημερον καθοτι ποτε δεν εγινετο συναξις πιστων , οπου δεν εκηρυττετο ο θειος λογος απ αυτόν τον Επισκοπον δεν εκρινε μ ολον τουτο περιττην την κατηχησιν απαγε ! εξ εναντιας την ενομιζεν αναγκαιότατην , ως θεμελιον , εις το οποιον επωκοδομει υστερον τας καθημερινας ομιλιας.

Ότι ό χριστιανός χρεωστει να πιστεύη χωρίς ερεύνης, αναγκαίο είναι να εξετάσωµεν, αν απλώς πάσα έρευνα εις τα της θρησκείας είναι ασυγχώρητος.

Ή Αποκάλυψις είναι µία δήλωσις αληθειών, ητις έγινε διά θαύµατος υπό τής παντοδυναµίας του Θεού.

Επομένως αυτή περιέχει τίνα πράγµατα, τα όποια δεν εδύνατο ποτέ να καταλάβη ό άνθρωπος µε µόνην την δύναµιν του φυσικού λόγου. Αυτά ο.µως τα ακατάληπτα είναι συνδεδεµένα µε άλλα, τα όποια καταλαµβάνει και χωρίς την βοήθειαν της αποκαλύψεως, και από τουτον τόν σύνδεσµον γεννώνται τοσαύτα κριτή.ρια, δια των όποίων διακρίνεται η αληθής και θεία αποκά.λυψις από τας ψευδείς και κακοπλάστους.

Ει

 τι πραγµα έχει κριτήρια, είναι ύποκείµενον εις απόδειξιν, και έποµέ.νως εις έρευνα και ουαί εις τους χριστιανούς! Αν η θρη.σκεία των, ήγουν η περί Θεού επιστήµη, δεν είχε απόδει.ξιν. Μία θρησκεία, όποία είναι η ηµετέρα, τεθεµελιωµένη εις την πνευµατικην πτώχεια, εις την ύποµονην των πειρα.σµων, εις τόν καθηµερινόν πόλεµον της σαρκός και του πνεύµατος, µία τόσον στενή και τεθλιµµένη οδός, δεν ήτον πιθανόν να επιστρέψει από τας αλλας θρησκείας, δεν λέγω τοσαύτας µυριάδας, αλλ’ ένα μόνον άνθρωπον, αν δεν είχεν αποδειξιν.

Η ύπερθαύµαστος οµως άρµονία μεταξύ των δογμάτων και των εντολών, αυτά τα υπέρ λόγο μυστήρια, οι σαφέσταται και αψευδείς προφητειαι, η αναµφίλεκτος αγιοτης των ευαγγελικών συγγραφέων, είναι τόσαι αποδείξεις των οποίων η ενέργεια ηνάγκασε τοσαυτα αναρίθµητα έθνη να αφησωσι την ευρύχωρον και πλατειαν όδόν, την ό.ποιοαν περιπάτησαν οι πατέρες των, και να εισέλθωσιν εις την τεθλιµµένην όδόν του Κυρίου.

Ή έρευνα λοιπόν των ,τοιούτων  αποδείξεων όχι μόνον είναι συγκεχωρηµένη, αλλά και  αναγκαία  διότι χωρίς αυτήν δεν είναι δυνατόν να γεννηθεί η πληροφορία εις το ανθρώπινο πνευµα, και χωρίς την  πληροφορία είναι αδύνατον να αναγεννηθεί ό άνθρωπος ήγουν να εκδυθεί τον παλαιόν άνθρωπον , και να εν.’δυθη τον νέον. είναι αδύνατον να προκόψει ποτέ εις την αρετή , η  να ύπερµαχήση της πίστεως εναντίον εις βασιλείς και τυράννους,  να την υπερασπίσει εναντίον εις τους ετεροθρησκους. (Παράμενε ταῖς κατηχήσεσιν· εἰ καὶ πολλὰ παρατείνωμεν λέγοντες, μήποτε ἡ διάνοιά σου ἐκλυθῇ· ὅπλα γὰρ λαμβάνεις κατὰ ἀντικειμένης ἐνεργείας· ὅπλα λαμβάνεις κατὰ αἱρέσεων, κατὰ Ἰουδαίων, καὶ Σαμαρειτῶν, καὶ Ἐθνῶν· πολλοὺς ἐχθροὺς ἔχεις, πολλὰ βέλη λάμβανε· πρὸς πολλοὺς γὰρ ἀκοντίζεις· καὶ χρεία σοι μαθεῖν πῶς κατακοντίσῃς τὸν Ἕλληνα, πῶς ἀγωνίσῃ πρὸς αἱρετικὸν, πρὸς Ἰουδαῖον καὶ Σαμαρείτην· καὶ τὰ μὲν ὅπλα ἕτοιμα, καὶ τὸ ξίφος τοῦ Πνεύματος ἑτοιμότατον· δεῖ δὲ καὶ δεξιὰς τείνειν διὰ προαιρέσεως ἀγαθῆς, ἵνα πόλεμον Κυρίου πολεμήσῃς, ἵνα νικήσῃς ἀντικειμένας ἐνεργείας, ἵνα ἀήττητος γένῃ παντὶ αἱρετικῷ πράγματι. Προκατηχηση 10.)

Ό απόστολος Πέτρος, γινώσκων την αναγκαιότητα της πληροφορίας ταύτης, µας διδάσκει λέγων..

Ετοιμοι  προς απολογία παντί τω αιτουντι ύµάς λό.γον περι της  εν ύµίν ελπίδος.

Αυτός ό Χριστός προστάσ.ει να ερευνωµεν τας Γραφάς   και το να ερευνά, τις τας Γραφας , τι άλλο είναι παρά το να ερευνά, την θρησκεία; Αί Πράξεις των Αποστόλων λέγουσι δια τους ευγενείς εκεί.νους , Ιουδαίους, άτι εδέξαντο τον λόγο του Θεού µετά πάσης προθυμιας , το , το καθ’ ήµέραν ανακρίνοντες τάς γραφάς, ει εχοι ταύτα ουτως.

Ή έρευνα εγέννησεν εις αυτούς την πληροφορίαν, και ή πληροφορία την προθυµίαν.

Ή λατρεία των χριστιανών ονοµάζεται λογική, και το γάλα της πίστεως λογικό. το όποιον σηµαίνει, ότι ή θρησκεία των χριστιανών έχει λόγον, και έποµένως έρευνα και από.δειξιν, και, άτι δεν είναι τεθεµελιωµένη εις µύθους σεσοφι.σμενους  ,  εναντίους εις τον ορθόν λόγο, καθώς αί ψευδο.θρησκειαι. Και επειδή τοιαυτη ειναι ή ήµετέρα θρησκεία, δια τί να φοβώµεθα να την ερευνήσωµεν, ει εχοι  ταυτα ου.τως;

Το να λέγει τις, άτι πρέπει να πιστεύωµεν χωρίς ερεύ.νης είναι µία αίρεσης, καθώς λέγει ο Μ. Αθανάσιος <<Προς τους κελευοντ. απλώς πιστευειν τοις λεγουσιν >> ,  µεγαλητέρα από ολας τας αλλας αιρέσεις. αυτό είναι ίδιον των ψευδοθρησκειών, το να φοβόνται την έρευναν διότι µε την ερευναν ελέγχεται ή σαθρότης των .

Των χριστιανών ή Θρησκεία δεν φοβειται την ερευναν, δεν τρέµει την εξέτασιν.

Μεταχειρισθιτι λοιπόν  ώ χριστιανέ, ολας τας δυνά.μεις του λογικού φωτός’ γενου κριτής αυστηρός της θρη.κειας σου  µη φοβηθείς να την παραστήσης εις το κριτήρια του ορθού λόγου, και να την παραβάλεις µε τας αλλας θρησκείας.Εξετάζον τους μάρτυρας αυτής της θρησκείας  ερευνησον αν είναι σύµφωνοι, αν δεν ειχον κανένα κρυπτόν τελος να ψευσθωσι  σύγκρινον ιστορία µε ιστορία,  περιστάσεις  με περιστάσεις  όσον ακριβεστέρα είναι ή ερευνα σου , τοσουτον µεγαλητέρα θέλει ειναι ή πληροφορία και ή χαρα σου , διότι δεν επλανήθης. Μέχρι τούτου ή ερευνα είναι όχι  συγκεχωρηµένη, αλλά και αναγκαιοτάτη.

Πηγές:

 Πλάτωνος μητροπολίτου Μόσχας Ορθόδοξος διδασκαλία : ήτοι σύνοψις της χριστιανικής θεολογίας  .