Σταθεροποίηση του Αρχιπελάγους, Ερευνητικό πρόγραμμα  

«Κάποτε, ανάμεσα στα τετράδια του Gideon, βρήκα ένα κατάλογο ασθενειών που η ιατρική επιστήμη δεν είχε ακόμα ταξινομήσει, και ανάμεσα σ’ αυτές υπήρχε η λέξη ‹ισλομανία›, η οποία περιγραφόταν ως μια σπάνια αλλά καθόλου άγνωστη πάθηση του πνεύματος. Αυτοί είναι άνθρωποι, έλεγε ο Gideon εξηγώντας, που βρίσκουν τα νησιά με κάποιο τρόπο ακαταμάχητα. Εμείς οι ισλομάνες, λέει ο Gideon, είμαστε οι άμεσοι απόγονοι των Ατλάντιων, και είναι προς την χαμένη Ατλαντίδα που έλκεται το υποσυνείδητό μας. Αυτό σημαίνει ότι βρίσκουμε τα νησιά ακαταμάχητα.»

¹ Lawrence Durrell

Κατά τη διάρκεια της έκθεσης του ερευνητικού κέντρου Κοινωνικό Συμβόλαιο που πραγματοποιήθηκε στην ISBA στο Besançon τον Φεβρουάριο του 2019, η ομάδα ήθελε να εκθέσει το έργο του Richard Baquié του 1994 «FIXER» (σταθεροποιώ / θέτω). Κατά την τοποθέτηση, αυτό το έργο αποδείχθηκε καίριο και κεντρικό, μπροστά από την είσοδο της γκαλερί. Επεσήμανε ένα αλλού, θέτοντας έναν νέο ορίζοντα, αφήνοντας, εκσφενδονιζόμενο, να βρει την Ιθάκη, όπως ο Οδυσσέας, και χαράζοντας μια εικόνα στις μνήμες και στο χαρτί. Από τη Μασσαλία, αυτό το έργο ορίζει τον ορίζοντα, αλλά ένα νησί εμποδίζει τη Μεσόγειο θάλασσα· τα νησιά του Frioul. Το αρχιπέλαγος μας προσμένει.

«Ανάμεσα στην Ευρώπη, την Αφρική, την Καραϊβική και άλλα μέρη του κόσμου, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το αρχιπέλαγος, οποιοδήποτε αρχιπέλαγος, οποιοδήποτε νησί κάθε αρχιπελάγους, σήμερα αντανακλά μια από τις κυρίαρχες εκφράσεις ενός εθνικιστικού σχεδίου το οποίο, μπροστά στις αναγωγικές φιλοδοξίες ορισμένων πολιτικών καθεστώτων, θέτει ως σημείο αναφοράς την παγκόσμια κλίμακα και το άπειρα πλούσιο πλήθος. Η μεταφορά πηγαίνει παραπέρα. Το αρχιπέλαγος κινεί τη φαντασία πιο μακριά. Σαν πνεύμα, φυσά όπου θέλει.»

² Bertrand Westphal

Ο όρος «αρχιπέλαγος» προέρχεται από τα βυζαντινά ελληνικά (ἀρχιπέλαγος) και σημαίνει «κύρια θάλασσα» σε αναφορά στο Αιγαίο Πέλαγος, ενώ «Μεσόγειος» σημαίνει «θάλασσα εν μέσω γης», στα λατινικά «mare medi terra». Το «fixer» στα γαλλικά αναφέρεται εξίσου στον τρόπο όρασης (να καρφώνεις με το βλέμμα), στην τοποθέτηση, καθώς και στον τρόπο τοποθέτησης μιας εικόνας στο χαρτί.

«Τα σύνορα υπάρχουν παντού στον χρόνο και στον χώρο της Μεσογείου. Ωστόσο, προτείνω να αποφεύγουμε να τα δοξάζουμε. Ο Régis Debray επέλεξε να το κάνει. Για να δικαιολογήσει την επιλογή του, είπε: «Η ευτυχία είναι στο λιβάδι, αλλά όχι στην έρημο». Ο Régis Debray δεν συμπαθεί τις ερήμους. Αλλά αυτή η έρημος θα μπορούσε να αποτελέσει το ιδανικό έδαφος για μια γεωγραφική ψευδαίσθηση που θα ήταν το άλλο όνομα της ουτοπίας. Όσον με αφορά, ανησυχώ για τις συνέπειες αυτού του εγκωμίου. Προτιμώ, κατά πολύ, να θεωρώ μια έρημο ανοιχτή στην κίνηση και ένα υπόλειμμα ελπίδας παρά ένα πράσινο λιβάδι κλειστό για τους ξένους και κλειστό στους εσωτερικούς. Το πλούσιο τμήμα της Ευρώπης δεν προορίζεται να γίνει ένας τειχισμένος κήπος του οποίου τα διοικητικά ή, ποιος ξέρει, υλικά τείχη θα υψώνονταν κατά μήκος των βορείων ακτών της Μεσογείου. Ωστόσο, αυτός ο κίνδυνος είναι υψηλός. Το παράδειγμα των αποκρουστικών τειχών που χωρίζουν νοτιοδυτικά τις Ηνωμένες Πολιτείες από το Μεξικό είναι παρόν στα μυαλά πολλών Μεσογειακών ανθρώπων.»

³ Bertrand Westphal

Δεδομένου ότι είναι αδύνατο να οριστούν όλα τα σύνορα της μεσογειακής περιοχής, προτείνεται να εστιαστεί στο κέντρο της: το αρχιπέλαγος, το οποίο πολύ συχνά θεωρείται περιφερειακό. Με εξαίρεση δύο νησιά που πάλεψαν να αποκτήσουν ανεξαρτησία, την Κύπρο και τη Μάλτα, όλα έχουν γίνει περιφερειακές ζώνες της ηπειρωτικής εξουσίας με την έλευση των εθνικών κρατών: η Κορσική διοικούμενη από το Παρίσι, οι Βαλεαρίδες από τη Μαδρίτη, η Κρήτη από την Αθήνα, τα Πριγκηπονήσια από την Άγκυρα, το Brijuni από το Ζάγκρεμπ και η Σικελία από τη Ρώμη. Αυτή η εξάρτηση των νησιωτικών εδαφών από τους ξηρικούς, κάποιες φορές πολύ απομακρυσμένους, συχνά τα έχει φτωχύνει πολιτισμικά και έχει αρνηθεί τις ομοιότητές τους παρά να προωθήσει τους δεσμούς τους. Συχνά είναι απαραίτητο να ταξιδεύεις μέσω μιας ηπειρωτικής πρωτεύουσας για να πας από νησί σε νησί.

«Τα σύνορά της δεν χαράσσονται ούτε στο χώρο ούτε στο χρόνο. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει τρόπος να τα σχεδιάσει κανείς: δεν είναι ούτε εθνοτικά ούτε ιστορικά, ούτε κρατικά ούτε εθνικά· είναι όπως ένας κύκλος με κιμωλία που συνεχώς σχεδιάζεται και σβήνεται, που οι άνεμοι και τα κύματα, που οι υποχρεώσεις και οι έμπνευση τον επεκτείνουν ή τον συρρικνώνουν.»

⁴ Predrag Matvejevitch

Η Κορσική και η Σαρδηνία φαίνεται να έχουν αποσχιστεί από τη Γαλλία και την Ισπανία, παρασυρόμενες αναπόφευκτα προς την Ιταλία, για να τοποθετηθούν στον Κόλπο της Γένοβας, αλλά στα Κορσικά εξακολουθεί να ομιλείται γαλλικά και στην δυτική ακτή της Σαρδηνίας Καταλανικά. Η Μάλτα και η Σικελία έχουν επίσης παρασυρθεί προς την Ιταλία, αλλά από την Αφρική ακόμη διατηρούν στη μνήμη τους τις Βερβερικές και Αραβικές κουλτούρες.

«Λένε ότι ούτε οι Ρωμαίοι ούτε οι Φοίνικες, ούτε οι Έλληνες ούτε οι Άραβες υποτάξανε ποτέ τη Σαρδηνία. Βρίσκεται έξω· έξω από τον κύκλο του πολιτισμού … Αλλά ακόμη μου θυμίζει τη Μάλτα: χαμένη ανάμεσα στην Ευρώπη και την Αφρική και ανήκουσα πουθενά. Ανήκουσα πουθενά, ποτέ δεν ανήκε πουθενά. Στην Ισπανία και στους Άραβες και στους Φοίνικες περισσότερο. Αλλά σαν να μην είχε ποτέ πραγματικά μια μοίρα. Καμία μοίρα. Αποκλεισμένη έξω από το χρόνο και την ιστορία.»

⁵ D. H. Lawrence

Τα νησιά της Μεσογείου ως μεταφορές του αλλού και πηγές πολλών μύθων. Οι νησιωτικοί πολιτισμοί της Μεσογείου, συχνά μεικτών πολιτισμών, αποτελούνται κατά κύριο λόγο από επιρροές των τριών ηπείρων που συνορεύουν με τη Μεσόγειο. Η Μεσοποταμία, η Αίγυπτος, η Ελλάδα και η Ρώμη ασκούσαν συνθετική και κοινοκτημονική επιρροή από τους λαούς του μεσογειακού αρχιπελάγους. Θα αμφισβητήσουμε τις σύγχρονες νησιωτικές αναβιώσεις του πρωτοχρονισμού και έτσι θα ανακαλέσουμε την έννοια της ριζικής ρίζας (Radical Root — rhizome), αγαπητή στον Édouard Glissant, αλλά θα σκεφτούμε επίσης τους αυτόχθονες ανθρώπους ενδεχομένως ως καθιστικούς μετανάστες.

Μεσόγειος θάλασσα: «Το αμνιακό υγρό της ανθρωπότητας και η μήτρα του πολιτισμού»⁶ Claudio Magris

Αυτό το μικρό σώμα νερού, κατοικούμενο από λίγα νησιά, τα οποία με τη σειρά τους κατοικούνται από περίπου δώδεκα εκατομμύρια κατοίκους που μιλούν τουλάχιστον δέκα γλώσσες, θα είναι το πεδίο της έρευνάς μας και θα επιτρέψει διάφορα σημεία αγκύρωσης και περιανάποδες. Θεωρούμε το αρχιπέλαγος ως μια διαδικασία αποεδαφοποίησης ενός συνόλου σχέσεων που επιτρέπει την υλοποίησή τους σε άλλα συμφραζόμενα.

«Κάθε φορά που μια διδασκαλία έρχεται σε επαφή με τη λεκάνη της Μεσογείου, η Μεσόγειος αναδύεται αλώβητη από τη σύγκρουση των ιδεών, η γη κυριεύει τη διδασκαλία.»⁷ Albert Camus

Ο γραπτός λόγος ως η ουσιαστική πηγή και το αλάτι της Μεσογείου θάλασσας. Αυτός ο πολιτιστικός χώρος είναι ένας από τις μεγάλες κούνιες των πολιτισμών. Πολλά από τα θεμελιώδη κείμενα και τους μεγάλους μύθους που μπορεί να άσκησαν παγκόσμια επιρροή γεννήθηκαν στη Μεσόγειο ή κοντά σ’ αυτήν: η Οδύσσεια, η Τορά, η Καινή Διαθήκη, το Ταλμούδ, το Κοράνι, το Κοινωνικό Συμβόλαιο… Βασισμένοι σε έννοιες σαν τη σερενδιπία / επέκταση / γεωποιητική / μετατόπιση της οριζόντιας γραμμής / εκσφενδονισμός / αλλού / πολιτική ανυπακοή / εκούσια απλότητα, το μεσογειακό αρχιπέλαγος θα εξερευνηθεί στη συμβολική και ιστορική του διάσταση. Να σκεφτούμε τον κόσμο από αυτό το διακρατικό φυσικό αρχιπέλαγος, από το νησί ως έδαφος του περιβάλλοντος, να κοιτάξουμε τον κόσμο από τη θάλασσα. Να μιλήσουμε από τη θάλασσα, να καρφώσουμε το βλέμμα από τη γη.

«Τα νησιά μπορούν να είναι κατοικίες ηρεμίας και γαλήνης, μετάνοιας και εξιλέωσης (γι’ αυτό φιλοξενούν τόσα πολλά μοναστήρια, φυλακές και ασύλα).»⁸ Predrag Matvejevitch

Για να προσεγγίσουμε καθένα από τα επιλεγμένα νησιωτικά εδάφη, προτείνουμε μια ανοιχτή μεθοδολογία, μια που θα κάνει τη σερενδιπία, αγαπητή στον Kenneth White, το σχήμα της ή ακόμα τον εκσφενδονισμό, αγαπητό στον Guy Debord και στη Διεθνή Καταστασιακή. Διάφορες στιγμές εκσφενδονισμού και εξερεύνησης από αυτούς τους τόπους μάς επιτρέπουν να αναπτύξουμε ένα σώμα ταινιών, φωτογραφιών, σχεδίων, κειμένων … που θα συγκεντρωθούν σε ένα συλλογικό έργο. Να αγνοήσουμε τα πολιτικά σύνορα αυτού του τοπικού εδάφους για να το προσεγγίσουμε στις υπερεθνικές ιδιαιτερότητές του και να αναδείξουμε τους δυνατούς δεσμούς και τις ουσίες αυτών των διαφόρων αναδυόμενων τόπων.

Philippe Terrier‑Hermann