Nō ꞌE au tuatua taꞌito nō te Kuki Ariani P1-3
I runga i te ꞌenua ko Maꞌuke, i te tuātau taꞌito, tē noꞌo ra tētaꞌi tangata ko Maruꞌakaꞌita tōna ingoa, ē tōna tuaꞌine ko Raru. I tō rāua noꞌoꞌanga, e tākinga-meitaki ana tētaꞌi i tētaꞌi. Ka ꞌākara ē ka ꞌākono te tungāne i te tuaꞌine, ē ka pērā katoa ꞌoki te tuaꞌine i te tungāne. ꞌE mataora tikāi ꞌoki tō rāua noꞌoꞌanga.
Legends of the Cook Islands
Once upon a time, on the island of Mauke, there lived a man called Maruakaita, and his sister Raru. In their lives they looked after each other. The brother will look after the sister, and the sister would do the same to her brother. They lived a happy life together.
2. Ko te ꞌangaꞌanga mātau a Maruꞌakaꞌita i te rave, koia ꞌoki, ko te tautai i te moana. ꞌE tangata kite ꞌoki aia i te tautai, ē, mē ꞌaere aia ki te moana, kāre rava aia e ngere ana i te ika.
2. It is customary for Maruakaita, to go out fishing in the ocean. He is a very skillful fisherman, and when he goes out fishing, he never came back without a fish.
3. I muri mai, kua noꞌo vaꞌine a Maruꞌakaꞌita, ē kua takakē atu ra rāua ko Raru. Kāre aia i maꞌara ꞌakaꞌou i tōtuaꞌine, inārā, tē vai nei rāi tō tōna tuaꞌine ꞌinangaro ki aia. Mē ꞌaere a Maruꞌakaꞌita i te tautai, ka nā te pae aia i te kāinga o Raru, nō te mea, ko te mataara rāi te reira ki taꞌatai. I te taime e ꞌoki mai ei aia mei te moana, ka nā tētaꞌi mataara kē aia i te ꞌaere ki tōna kāinga. Kāre ꞌoki aia e ꞌinangaro kia kite a Raru i tōna ꞌokiꞌanga mai.
3. Later in life, Maruakaita got married, and he parted from Raru. He totally forgotten his sister, however his sister's love for him still remains. Every time Maruakaita goes out fishing, he will have to go past Raru's house, because this is the path to the sea. But when he returns from fishing, he takes another path to get to his house, because he does not want Raru to see him when he returns.
4. Mē kite a Raru ē ka ꞌaere a Maruꞌakaꞌita ka tautai, ka teꞌateꞌamamao aia i tētaꞌi au kai memeitaki ꞌei kai nā Maruꞌakaꞌita i te moana. Noa atu rāi ꞌoki tēia tū meitaki o Raru, kāre rāi a Maruꞌakaꞌita e maꞌara ꞌua mai i aia. Kāre rava aia e ꞌōake ꞌua i tētaꞌi mea ika nā Raru. Kāre katoa ꞌoki a Raru i manatā i tēia tū ꞌakonoꞌanga nā Maruꞌakaꞌita i aia.
4. When Raru knows, Maruakaita will go fishing, she will prepare special delicacies for Maruakaita to eat while at sea. Regardless how Raru cared for him, he still continues to ignore her. He never gave Raru some fish. Raru does not even care how Maruakaita treated her.
5. I tētaꞌi aꞌiaꞌi, kua ꞌaere atu a Raru ki taꞌatai i te tiki tai nāna, nā roto i te ꞌue. Kia tae aia ki taꞌatai, kua kite atu aia i te au ravakai e ꞌakamata ra i te ꞌoki mai. Kua ꞌakakī a Raru i tāna ꞌue ki te tai ē kua kake atu ki runga i te mato ma te ꞌākarakara atu i te au ravakai e ꞌoe mai ra ki uta.
5. One evening, Raru went to the beach to get sea water in her calabash. When she arrived at sea, she saw the fishermen starting to return. She filled her calabash with sea water, and climbed the cliff and watched as the fishermen paddles to shore.
6.Kāre i roa tōna noꞌoꞌanga, kua kite atu aia i a Maruꞌakaꞌita i mua i te ava. Kua tomo ꞌoki tōna vaka i te ika. Kia ꞌākara mai a Maruꞌakaꞌita ki uta, kua kite mai aia i tōna tuaꞌine i a Raru e noꞌo ra i runga i te mato. I reira, kua tāanga aia i tōna vaka ē kua ꞌoe atu ki tētaꞌi ava kē. Kua ꞌākara a Raru i tōna tungāne e ꞌoe atu ra i tōna vaka, ē kua kāpikipiki atu i aia. Kāre rava a Maruꞌakaꞌita i ꞌuri mai ana i a Raru e kāpiki atu ra i aia; kua ꞌoe ꞌua atu rāi aia ma te ꞌākara tika ꞌua ki mua. Nō tei kore a Maruꞌakaꞌita i ꞌuri ꞌua mai ki tāna kāpiki, kua auē a Raru. Tēia tāna auēꞌanga:
Not long after waiting, she saw Maruakaita approaching the passage/harbour. His canoe looked heavy with fish. When Maruakaita looked ashore, he saw his sister Raru sitting on the cliff, and steered his canoe to another passage. Raru saw her brother paddling away, and she called out. Maruakaita did not even turn as Raru continued to call out; he continued to paddle away and looked straight ahead. Because Maruakaita did not turn to her calls, Raru cried. This is her lament:
Tiꞌetiꞌe Nunūkaꞌu te tini o Maꞌuke,
Maruꞌakaꞌita tē karo ꞌua ra koe ki ꞌea?
Tēia mai nei o te ava ravakai,
Ko te tai mōtiꞌa ꞌua ana tāꞌau e karo ꞌua ra
Tērā roa ia tō vaerua, tei taku kāinga,
Tei taku pāpā ꞌia nunui te tiꞌetiꞌeꞌanga e, tiꞌe
Tiꞌetiꞌe Nunūkaꞌu te tini o Maꞌuke,
Maruꞌakaꞌita tē karo ꞌua ra koe ki ꞌea?
My heart aches
Maruakaita, where are you looking?
This is the fishermen's passage
It is the vast ocean you are looking at.
Your spirit, is at my home
Where my heart cries out
Kua auē tikāi a Raru i tēia ꞌākonoꞌanga kino a Maruꞌakaꞌita, ē kua ꞌoki atu aia ki te kāinga ma te mamae o tōna ngākau. Kua maꞌara i aia tō rāua noꞌoꞌanga ki te ngutuꞌare ꞌokotaꞌi ē te tū o tāna ꞌākonoꞌanga i a Maruꞌakaꞌita i muri mai. I reira, kua tupu mai tōna manako ē ka tā aia i tōna tungāne.
Raru cried the way Maruakaita mistreated her, and went home with an aching heart. She remembers how they lived in one house, and how she cared for Maruakaita. Suddenly, he came up with an idea to kill her brother.
Kia tae aia ki tōna ngutuꞌare, kua maꞌani aia i tētaꞌi poi, tei karangaꞌia ē, ꞌe maꞌi.(ꞌE taro ē te kuru te ꞌapinga i maꞌaniꞌia ai tēia tū poi) Kia oti te poi i aia i te maꞌani, kua mātipi aia i tētaꞌi taro ē kua tuku ki roto i te poi. I reira kua noꞌo aia i te tiaki i tō Maruꞌakaꞌita ꞌokiꞌanga mai.
When she arrived at her house, she made a taro smoothie, called a 'ma'i' (taro and breadfruit are the main ingredients in this smoothie). After making the smoothie, she peeled some taro and put it in the smoothie. Then he waited for Maruakaita to return.
Kua vaitata rava i te pōiri i kite atu ei a Raru i tōna tungāne i te ꞌokiꞌanga mai ki te kāinga. Kua kāpiki atu aia i a Maruꞌakaꞌita kia ꞌaere mai kia inu poi. Nō te mea ꞌoki ē, ꞌe matepongi tikāi tōna, kua ꞌoki viviki mai a Maruꞌakaꞌita ki te ngutuꞌare o Raru. I tōna taeꞌanga ki reira, kua tāki mai a Raru i te kumete poi. Kua rave mai a Maruꞌakaꞌita i te kumete poi, kua tāki ki runga, ē kua inu rapurapu atu ra i te reira.
It was nearly dark, when Raru saw her brother coming home. She called out to Maruakaita to come and drink smoothie. because he was very hungry, Maruakaita hurried along to Raru's house. When he arrived, Raru brought the the bowl of smoothie. Maruakaita grabbed the bowl of smoothie, lifted it and gobbled it in haste.
I tōna inuꞌanga i te poi, kua raoaꞌia aia e te taro tā Raru i tuku ki roto i te poi. I reira kua pūtakaꞌiti a Maruꞌakaꞌita i te kimiꞌanga i te rāvenga kia ora aia.
When he drank the smoothie, he was choked with the taro Raru has put in the smoothie. Then Maruakaita panicked to find a way to stay alive
Kua kāpiki atu aia ki tōna tuaꞌine kia ꞌapai mai i tētaꞌi vai nōna. Tēia tāna i kāpiki atu,
He called out to his sister to bring some water for him. This is what he called out,
"Ē Raru ē, ꞌe vai!"
Kua paꞌu mai tōna tuaꞌine,
"E pō te vā i Raru ei Vairaka."
"Raru, water"
His sister replied,
"It is dark"
Tēia tōna ꞌāiteꞌanga: Kāre e meitaki te ꞌaere ki vaꞌo, nō te mea, ꞌe pō ꞌoki taua taime ra.
Ko te rāvenga tēia tā Raru i rave i mate ei i aia tōna tungāne.
This is what it means: Can't go out, it is dark.
This is what Raru did to kill her brother.