Dit is die viagie oft reyse geschiet by brueder Jan Want van der Prekaren oorden in Tzertoghenbosch nae den Heylighen Lande, te weten tot Jerusalem
Een multimediale visualisatie van een laat-middeleeuwse routebeschrijving van 's-Hertogenbosch naar het Heilig Land en Jeruzalem.
Tekst:
A.F. van Beurden (ed.), ‘Dit is die viagie oft reyse geschiet by brueder Jan Want van der prekaren oorden in tzertogenbosch nae den Heylighen Lande, te weten tot Jerusalem met meer anderen pelgrims in alle manieren, als ick broeder Jan gereyst hebbe, et cetera’. In Limburg's Jaarboek. 4 (1896), p. 156-226. [Met enige aanpassingen van mijn hand, WK]
In den jaer ons Heren dusent V C en XIX [1519], den XXVIII [28] dach van april, ben ick brueder Jan Want van der Preker oorden van den convent van Tzertogenbossche gereyst nae Jerusalem, om te versuecken die heilighe plaetsen daer ons salichmaker Jhesus in synre menscheit gewandelt heeft om ons allen salich te maken.
In den yrsten so quam ick tot Antwerpen, wesende daer XII [12] mijlen van Tzertogenbosch ende is een hooftstat van dat hertochdom van Brabant als Tzertoghenbosch oock is.
Antwerpen is een wonderlicke costelicke stadt van timmeringhe van huysen. Ende een sunderlinghe coopstadt van alder werelt. Also dat hoors gelijck in korstenryck niet en is, d'welck openbaer is allen coopluden, hebbende een water ghenoemt die Schelt. In welcker stadt ick myn gelt setten op die wissel tot Venegien ende daer buerden.
Item van Antwerpen ben ick gereyst den yrsten dach van Meye vier myle voort tot een stadt in't middelt van Brabant gelegen en is genoemt Machelen. In welcke stadt rust dat lichaem van den heiligen marteler ende biscop sunte Rombout, die welcke doot geslaghen waert van synen metselaers.
Item wanneer men coemt op't hoochste van Brabant, soe siet men daer liggen drie steden, te weten Antwerpen, Loven en Mechelen. Ende daer was doen Fernandus die prince gecomen uut Spaengien.
Sanderendachs vier mylen voort gereyst, quamen wy tot Loven, ende is die autste hooftstadt van Brabant. In welcke stadt heeft Julius Cesar op enen berch een slot laten timmeren. In dese stadt is dat lichaem des heilighen Meechdekens sunte Margrieta [Fiere Margriet], die welcke verwrocht waert mit enen balle ende waert geworpen in die Dyle, een water so geheyten ende loept door die stadt; ende dreef teghen strooms oppe, doer de verhengenisse godts, want sy haer niet en wou laten vercrechten.
Item Celestinus die paus door begeerte des yrste ende lesten hertoch van Loeven heeft uut Romen vele verscheyden reliquien oft heilichdommen mit een lote bulle in Sunte Peters Kerck aldaer. Daer is een raethuis, costelick gemaect van stenen ende daer voor den huyse stenen beelden ende figuren van den hertoghen van Brabant, hier voormaels geweest syn. In dese stad is een costelicke universiteit oft schole in Latyne, Hebreusche ende Griecken ende alden dach vernaemt ende vermeerdert wort.
Den dorden dach van mey reden wy van Loven acht mylen voort tot een stat genaemt Namen ende heyt dat graefscap van Namen, toebehorende coninck Kaerl van Spaengien, d'welck is een vruchtbaer eert, altemet steenachtich. Voort begint men op te climmen 't geberchte, die stadt hengt een deel aent geberchte, hebbende een schoon slot op't 't geberchte. Sondaghe ende op heiligedaghen, soe gheeft hem dat jonck volck seer tot dansen ende vrolichheyt. Dese stadt heeft twe wateren, te weten die Sam ende die Mase ende hier spreect men quaet Wals ende is genoemt Wals Brabant.
Den vierden dach may syn wy voort gereist acht mylen tot Maers in een stat ghelegen int hertochdom van Lutzenburch, niet verre van sunte Hubrecht van Ardennen, in welcke stadt die huysen gedect syn mit houteren schalen in een manier gemaect van leyen.
Van daer reden wy voort VII [7] mylen tot een steken Bason; den V [5] dach van mey in't selver hertochdom ende daer gingen die scapen ende geyten tsamen ter weyen onder een cudde ende dat ertryck is heytich, als in Brabant by Tzertogenbosch. Die lantluyden syn seer arm ende wonen in quade hutkens.
Den sesden dach van mey op Sunt Jans Dach reysden wy VI [6] mylen van daer tot een stadt geheyten Aerle in' t voerscreve hertochdom ende leet op enen hoghen berch, wesende onder d' bisdom van Trier. In dese stadt is een convent vande Carmeliten, in welcke convent ic hebbe gesien selven, want sy die fundamenten opbraken om dat cloester te vertummeren, veel sarcken van sepulturen oft graven van heydenen, die daer plagen te wonen ende waren costelick gehouden mit beelden ende scriften, also dat men't nu ter tyt niet verbeteren en soude in der consten van aensichten ende clederen te hauden in steen, ende vonden veel heydens gelt in de fundamenten van der stadt ende cloester, waeruut kenlick is dat daer ongelovighen ende heydenen plaghen te wonen ende in dien landen afgoden plagen aen te bidden. In een teeken der waerheit so syn daer VI [6] steden ende vryheyden die haer namen hebben van den seven planeten te weten: van der Sonnen, Maen, Martio, Marcurio, Jupiter, Venus ende Saturno, want op alsulcke plaetsen eerden sy die heyden af als afgoden, daer die plaetsen nae heyten. Die vrouwen gaen daer gemeynlick gehult sonder spellen, mer geknoept onder 't hoot; tensy dat weren joncfrouwen oft ander rycke vrouwen. Oeck opten wech over straten soe gaen sy spinnen ende hebben den spinrock steken tusschen den beyndel van haren scortel doecken.
Daer nae den VIII [8] dach VI [6] mylen voor quamen wy vandaer in een stadt geheiten Dietenhoeven, gelegen op die Mase ende leet in een suverlicke valeye oft waer een groen prieel, wanneer dat wy af comen van't gebercht van boven ende uut die bosschagien, welck lant van Lutzenborch is anders niet tan swaer geberchte te syden ende is seer commerlick in vele plaetsen. In Dietenhoeven heb ic gesien, wanneer dat die brugom ende de bruit sullen malcanderen trouwen voor die heilige kerke, soe wort die brugom geleyt van twe jonge meechden ter kercken, in manieren als die bruit wort geleit in onse landen van twe jonge knapen ende die bruit ende oeck so daer niet te min geleit.
Voort van daer quamen wy VI [6] mylen in't greefscap van Baren in een cleyn stedeken genoemt Bolthem; op die wech aen die rechterkant sagen wy Mets liggen in Loreynen ende lieten Lutzenborch om grote pestilentie ende sterften.
Van Bolthen vier mylen quamen wy in Centernoer, een steken also genoemt op welcke plaets wy vonden die jonge dennebomen staen gegraven in die eerde voer huysen; daer woenden jonghe meechden ende waren seer hooch als van drie oft vier royen ende waren gesteken voor enen meye opten meynacht in manieren, als men in onse landen steect rosemaryn ofte ander groene welrukende cruiden in een teken der liefden.
Van daer quamen wy vier mylen voort in een ander steken geheten Nuwycke, in welcke steken rust dat heilige lichaem van sunte Adolph, biscop geweest van Mets, wesende onder d'bisdom van Straesborch, gelegen int graefschap van Haven; daer plach te wesen een abdie van sinte Benedictus oorden, nu ter tyt so wonen daer canonicken ende ander weerlicke priesteren mit enen proest van derselver oorden van sunte Benedictus. Die vader van sunte Adolph hiet Felix ende syn moeder hiet Beatrix ende doet wonderlicke miraculen.
Item van daer VI [6] mylen voort so quamen wy tot Straesborch welck een schoon stadt is, gelegen op den Rijn hebbende een lange brugge van hout over den Rijn, die te mael seer groot is; hier waerden nieu mueren ende seer stercke torens getimmert. Die kerck toren is seer hooch ende costelick, als men sien mach.
Van daer voort vier mylen leet Lichtenauwen, hebbende binnen een sterck slot. Ende voort V [5] mylen van daer, quamen wy in een stadt genoemt Etheling.
Ende van hier reysden wy twee mylen voort tot Fortsen ende is een stat niet te groot.
Van daer quamen wy in 't hertochdom van Mertzeborch vier mylen voort in een stadt genoemt Kanstadt gelegen int voerszeide hertochdom, in welcke stadt ic sach enen witten pau.
Van daer een myl reden wy tot Eeslingh ende is die principael hooftstadt van Zwitserlant en eenen van den hantsteden ende is een schoon stadt ende vol volcx.
Voert III [3] mylen quamen wy tot Kepping in welcke stadt staet een huis van hout, gemaect also hooch ende breet dat ic alsulcken noyt gesien en heb.
Item twe mylen van daer quamen wy tot Kiesling ende voort IIII [4] milen so quamen wy tot Olms. In welcke stadt is een schone costelicke kercke; opten kerck hof vander kercke staet een costelicke ende devote plaetse in een manier van enen hoefken, overwolvet vau fynen stenen ende is die figure des hoefkens, daer ons salichmaker aenbadt synen hemelschen vader; in den welcken onse heer op syn knyen sit. Voort comt Judas mit XII scarianten om te vangen onsen heer, ende dese beelden staen beneden den berch ende syn groot eens mans lengde properlick gehouden van fynen witten stenen. Ende boven in den throon des tabernakels so coemt die heilige engel sterkende den here, als sunte Lucas bescrivet.
Van daer VI mylen voort quamen wy tot Memming in welcke stadt men seer gemeyndelicken maelt mit suver schilderien die huisen ende poorten vander stadt.
Voort reysden wy IIII [4] mylen wies Kempen ende is een stadt gelegen onder dat greefscap van Tyrol toe, behorende aen dat hertochdom van Oostenryck. Den wech van Ulms tot Kempen is een goet plaen ende even wech, mer van Namen tot Olms waest omtrent al gebercht ende quaet wech om te ryden.
Van Olms tot Kempen III [3] mylen voort in een dorp quamen wy geheiten Nestelbanck, geleghen in Oestenrijck ende daer beginnet Duytsch gebercht in welck gebercht niet veel oft luttel corens en west.
Voort reden wy II [2] mylen tot Rijten ende noch II [2] tot Larinen ende voort XI [11] mylen tot Broest ende syn al dorpen, noch voort III [3] mylen tot sunte Nyclaes berch, die welck seer hooch is ende periculoes om op ende af te rijden ende dies gelycken den Werinsberch die welck seer hooch is ende periculoos.
Voort III [3] mijlen tot een dorp genoemt Seven Kercken ende is een dorp of daer by Clorons, een steken, mer daer reden wy beneven. In welcke plaetse die koyen ende ossen weyen, op climmende dat ghebercht ende sijn mit wijlen beslagen als peerdens, oms vallens wille.
Daer omtrent is alsulcken geruft van wateren, die daer vallen van dat geberchte, om stenen daert synen loop tegen heeft, also dat die een den anderen niet en can verstaen. Oeck soe scheyt hem dat water, dat een loopt nae den Rijn, dat ander deel na Venegiën.
Voort reden wy VI [6] mylen van daer nae Meranen. In welcke kercke vande stadt int middelt vander kercken honghen in een manier van een croon LXVIII [68] lampen van glasen.
Van daer voert X [10] mylen quamen wy voort tot Trenten, in welcke stadt leget dat lichaem van den jonghen Symeon gedoot vanden joden, om te hebben corsten bloet ende is geleden XLIIII [44] jaer.
Item van daer voort te reysen naet Lombaerts gebercht na Venegien; soe reden wy seven mylen ende quamen totter Cluysen dwelck, met allen hoech is boven int gebercht, also dat die menschen screlick gaen sitten op een holt ende laten hem so boven op trecken in die cluse. Dit gebercht is X [10] mylen lanck.
Vandaer voort drie mylen quamen wy Terwys een stadt geleghen buyten tgebercht.
Ende so voort twee mylen in een steeken geheten Meesters, diewelck van Maximiliaen die keyser verbrant was. Dese twee steden horen toe die Veneettianen.
Item van Meesters voort tot Venegiën is een myle, die helft gaetmen te voeten ende die ander helft moetmen te water. Ende also comtmen tot Venegiën. Opten lesten dach van Meye quamen wy daer.
Venegiën is een properlicke ende suverlicke stadt, gelegen in die zee, niet gemuert noch gewalt also ditmen daer niet in en mach comen dan te scepe. Oeck also gestelt datmy van die een zyde tot dier andere zyden moet often sy datmen volcht die rechte strate ende gaet een groot stuck weechs omme over brugghen. Hoe veel lichaemen van diverschen heilighen te weten Sunte Marcus, alsmen ons seet sunte Nyclaes, sunte Daniel niet die propheet mer een ander, Sunte Rochius, sunte Lucia ende meer anderen. Hoe velen prochie Kercken capellen ende hoe veel cloesteren dat daer syn is altesamen geprent, waer om ic laet driven daer af te scriven.
Te Moran, een uuthoeck van Venegien, worden costelicke drincgelasen gemaect.
Die vrouwen van Venegien ende in meer andere plecken als Padua etc in Lomberdien ende in Ytalien worden seer nauwe bewaert, te weten die ghehylict syn gemeynlich syn sy groot van lichamen ende breet van scouderen. Die reden want sy hem niet en gorden of dat lichaem niet by een geregen als men in onse landen doet, waer omme seechtmen daer dat also gesont is voor vrouwen; die gegort worden mit kynde nemmeer of selden sullen sy sterven, wanneer sy in arbeyt gaen, ten sy by gebreck van den vroy vrouwen.
Item beneden syn haer clederen ront ende also wyt bycants als een kuyckenkorf aen die eerde; veel gaen sy bedect voor haer aensicht hangende een swart lynen oft ander doecken in een manier van een wijl ende soe wyt geweven, dat sy daer door sien, mer meest die meechden die groot syn ende ryck, die hebben op haer hoofden dragende costelicke syden oft vergulden oft gouwen huyven, een ygelich nae synen staet; oeck varen sy veel stavonts inden somer met cleyne sceepkens overdect al die stat lancks mit snaer speelen om genuecht ende bliscap te hanteeren.
Dat manvolck is een hoemoedich ende bedriechlick volck ende oncuislick van naturen. Hoe ons patroen ons bedrogen had boven ons geloeften, die hy ons gedaen had syn te groot te scriven; hy hiel ons liggen XV [15] dagen dan syn sele hiel; als van spise ende dranck ende van havenen int op ganck ende varen van Jherusalem, so ghinckt redelicken toe, mer int weder om comen soe en docht niet van spyse oft van dranck, oeck van havenen; want hy syn daghen niet en hielt nae syn scrift ende nu alle syn penningen geloest hadden eer wy trayen opt lant van Joppen of Jaffa; waer om ick rade andere pelgrims dat sy hem laten stellen borgen ende nyet en geloven des patroens woerden. Hier waer veel meer van te scriven, het soude te lanck vallen.
Die patroen beloefden af te varen van Venegien den XV [15] dach van Junio ende voer yrst den yrsten dach van Julio; waer om wy laghen te Venegien tot groten koste ende wachten, soe ghinghen wy op Sacraments dach welck quam op sunt Jans baptisten avont, processie, nae die aude gewoente met den heren van Venegien, die welcke alle pelgrims deden geven een wasse bornende kersse in horen handen, als die heren droegen in die processie. In welck processie elck pelgrom gaet boven een van den heren, die welck gaen in haer fluwelen damasten scaerlaken clederen ende gaen die pelgrims paer ende paer beneven malcanderen ende nadat die processie ten eynde is so gaen wy tsamen opt hof vanden hertoch van Venegien ende nemen oerlof aenden hertoch of van synen stadhouwer ende die heren heyten ons willecome. Die costelicheyt als van gout gesteenten ende stucken van eenhorens die daer stonden op Sunte Marcus autaer en syn niet te scriven. Want ic stille most liggen wachtende nae den patroen, so ben ick gereyst nae Paduen den IX [9] dach van Junio om te versuecken den heiligen confessoer sunte Anthonis van Padua vanden Minderbrueder oerden ende te sien die processie van Padua op sunte Anthonis dach, die welcke costelick verheven is ende leet in een silveren groote cast, verschiert mit gesteynten. In welcke processie worden gedragen veel silveren beelden, gulden kelcken, costelicke casufelen ende meer cleynoten, toebehorende den voerscreven Minrebrueders. Also dat dier gelycken in al Ytalien nyet en is. Dese reliquyen ende cleynoden syn de voerszeide brueders in personen dragende. In dese processie so heb ic getelt hondert ende XIII [13] doctoren van versceyden faculteyten in die manier die doctoren te Loven gaen in haer cappen, te weten inder godheit.
In een ander kerck te weten Sunte Justina kerck daer syn die lichamen, alsmen daer seyt, te weten sunte Mathys apostel ende sunte Lucas evangelistie nyewes (?) ons daer in verscheyden autaren dese heilighe lichamen. Noch Sunte Justina ende sunte Maximyn biscop.
Item noch reysden wy II [2] mylen noortwaert tot onser sueter vrouwen te Montergongh in een cloester van sunte Augustinus, cloester ende oorden. Daer sietmen dat een gemaelt beeldeken van sunte Lucas hant gemaalt ende vonden is in een aude cysterne oft putte, nu noch veel waters inne, is int gebercht staende binnens cloesters Den put ende dat boerdeken van onser vrouwen heb ick gesien, dwelck grote miraculen doet ende seer verzocht wort van den Veneetsianen ende anderen plaetsen in die Pinxt heilige daegen, synde VIII [8] mylen van daer tot Venegiën.
Van daer keerden wy weder na Padua een halve myle oft meer van Montertongh quamen wij tot Aprey, liggende aen die linckerhant, welck is tschoonste convent van sint Benedictus oorden ende leet aent geberch, alsmen sien mach. Dit convent heeft 4 of 5 schoonder panden van blauwen ende oeck witten marmer steen inde kerck vant convent ende oeck by wylen in die standen stenen oft spiegelen hadden geweest. Oeck die schoonste wynkelders ende olyfkelders ende oeck olyve stempere, dat lost was om te sien. Hoer wijnen ende olyven wiessen int convent.
Ende van daer quamen wy weder te Paduen ende voort tot Venegien. Wat dat hier gescreven wordet syn al Duitsche mylen te verstaen.
Voort van Venegiën tot int Heilichelant en int weder om comen tot venegien syn te verstaen Ytaliaensche oft walsche mijlen.
Aldus daer nae dat ick gelegen had te Venegien stille, soe voeren wy omtrent twee Duytsche mylen in die see mit een cleyn boetken den XXVIII [28] dach van Junio nae ons grote schip welck was een schoon ende groot carveel ende lach buyten sunter Claes kercke ende buten twe sloten gelegen op die palen van Venegien op die zee.
Item den yrsten dach van Julio smorgens wanneer die sonne op ghinck, hadden wij goeden wynt ende voeren nae Jherusalem ende dancten God ende waren blij, mer tsavons hadden wij een redilicken storm ende tempeest van wynde, alsoe dat wy singende waren Salve regina, dwelck wy mosten laten staen om dat roepen van den boots gesellen, op dat sy malcanderen horen mochten.
Also quamen wij tsanderdaechs omtrent den noen in een haven voer een cleyn stedeken int rijk van Histria toebehorende den Venetianen, wesende C ende II [102] mylen van Venegien, in welke plaetse rust dat lichaem van die heilige maecht Euphonia [Euphemia], die welcke waert gemartalizeert in Calcedonia, welck lichaem waert besloten in een marmorsteen ende soe geset in die zee ende quam door mirakel gedreven tot Ruyna; dat beeldt dat wort bycans gemaect als sunte Cateryn, hebbende twe leuwen onder haer voeten. Die vrouwen gaen daer ghemeynlick manck, also worden sy geboren een groot hoop. Den III [3] dach van Julio bleven wy daer horende misse ende des avonts gingen weder tscepe.
Ende den IV [4] dach smorgens Juli mit goeden wynt voeren wy voorby een stadt geheyten Pola gelegen in Sclavonia, in welcke stadt staet een casteel, als mit ons daer seen, hebbende III C ende LXII [362] vensteren, dwelck heeft getimmert Orlandus Paladyn; in welcke casteel setten die grote Alexander synen stoel ende maeckte seer sterck ende seggende in Latynen: `Sufficit.´ In Duitsche: ´Het is genoech.´ In Grieken: ´Exone.´ Ende in Sclavoens: ' Pola,' waer om die stadt noch heit Pola.
Den V [5] dach van Julio, so hadden weynich wynts ende sagen veel steen rutsen ende quamen wy Coruetia, een lant also genoemt, in welcke staet een stadt genoemt Segma.
Ende soe voeren wy voort voor by Dalmatia ende heeft een stadt geheyten Siara, als ghi sult horen int weder om reysen; wy sagent gebercht van Dalmatien ende oock van Croatien op die een syde; op die ander syde tegen over nochtans seer verre ligget coninck ryck van Poelgien ende dat hertochdom van Calabrien. Ende wanneer wij dit sagen, waren wij omtrent III [3] hondert mylen van Venegien.
Item den sevensten dach voeren wy voorby een stadt genoemt Angouste ende int middelt van der zee lach een steenrutse geheyten Mellisollo op welcke niet en west.
Den VIII [8] dach quamen wy voor by een stadt genoemt Arrogoutzee gelegen in Sclavonia ende is V C [500] mylen van Venegien.
Den IX dach voeren wy voorbij Croya, geleghen in Albania, welk hoort den Turck. Ende daer tegen leget een eylant genoemt Cicilia. Ende noch een eylant oft een steenruts geheyten Ragasina ende meer andere te weten: Robonyck, door welcke middelt wy voeren.
Den X [10] dach sagen wij een stat geheyten Duraso ende noch een ander te weten Bellona, gelegen in Albania. Albania is een eylant in welcke wonen quade menschen, die welcke en willen ghenen here onderdanich syn. Somtyts oorlogen sy tegen die korsten ende crigen sy einige gevangen, die vercopen sy den ongelovigen; somwylen tegen die onghelovigen ende vangen sy yemant die vercopen sy die korsten.
Daerna voeren wy voorby een eylant genoemt Chymera ende is een seer quaet volck, toebehorende der Torck. Omtrent drie uren daer nae sagen wy dat eylant daer in leget Corffoen toebehorende den Venetianen, wesende van daer VIII [8] mylen ende is een vruchtbare lant.
Item den XII dach sagen wy II [2] eylanden; dat een hiet Zanta en dat ander hiet Zafalonia ende heeft een stadt geheyten Matelyn, voer welcke stadt lach myn heer van Ravesteyn, van wegen des conincks van Vrancryck, welcke hy niet en wan. Hier waren wy seer verveert ende meynden dat wy sagen IIII [4] of V [5] scepen van ongelovigen ende stelden ons allen tot wapenen, mer ten was anders niet dan de maen die scheen tegen tgeberchte als wy wel toesagen.
Voort by dat oever van der zee leget een stadt Sunte Maura ende heeft geweest korsten ende is nu Torx ende heeft op dy over geset die Torck enen stercken toren.
Den XII dach quamen wy in die anderde havene X C [1000] mylen van Venegien aen een dorp geheiten Jautan toebehorende den Venetianen, in welcke wonen vele Joden ende Strajotten; heeft op enen hogen berch liggen een slot. Dat dorp mitten slot cregen die Venetianen op dien selven tyt doen die Turch creech Constantinobel. Die soudeniers ende knechten waren een grote somme van penningen tachter aenden Turck, welcke op brochten die Venetianen ende betaelden die knechten; woer om ter stond sy gaven dat dorp ende dat slot den Venetianen. In deser plaetsen heb ic sien singen ende doen een uitvaert van enen dode op die Griecke manier. Wanneer dat een storft, soe comen die vrienden vanden doden mit den priesteren in die kercke. Int middel vander kercken wort geset een tafel van een maniere van een bare, gedect mit een tapeet cleet ende daer op een schotel van diversche sukere ende versceyen colueren int middelt van der scotelen een bernende wasschen kersse. Voort boven ende beneden op dese tafelen een flessche van goeden wijn ende op die eerde een flessche mit water op datmen den wijn daer mede soude wateren, want het is een sterken wyn. Dit aldus staende beghint die priester om die tafel te gaen mit dien wyrick vat ende beginnen te syngen die vigilie in Griecxe woerden. Ende als die vigilie uut is, soe gaen die priesteren mit die vrienden sitten op die rechter syden vander kercken. Ende daer wort hem brocht die schotel mit den suicker ende den wyn ront omme oeck die vrienden vanden doden ende so sluyten sy die vigilie al etende ende drinckende.
Item hoer missen en doen sy niet als wy. Wanneer sy zullen celebreren, soe gaen die priesteren yrst ende nemen een gedeyssemt broot als een negenmenken schoon broot ende boven snyen sy uit den broy, snyen sy een rontgat by cans als enen stuver ende daer staet in geprent nica. Dat is geseit alsoe veel als Jhesus Cristus; welck ront stuck sy snyden totter korsten toe doer in een cruis, op dat mij dat lichtelick mach breken als men dat sumeren sal etc. Kyrieleison wort driemaal gesongen meer dan wy doen. Oeck maken sy veel meer crucen dan wy doen ende sy celebreren mit cout ende werm water ende mit wyn. Ende een sunderlinge maniere hebben sy alsmen Santus. Ende na dat gheconsacreert is, soe gaet die priester die een dore vanden kore uit ende heeft die kelck rustende op die borste gedeckt mit syde ende mit yewits doecken in syn slinckerhant dragende ende is die rechter hant boven op syn hooft liggende, hebbende die pateen oock bedect mit een doeck als boven ende soe thoont hy den volck horen Salichmaker, bedeckt ende nit openbaer als wy doen ende gaet soe die ander dore weder om in. Welck sy mit groter devotien soe siende syn neygende haer hoefden, slaende voor haer borsten ende dan doet hi voort die misse settende al te samen weder om opten autaer. Die diender ter wyle so snyt hy dat broot in viercante stuckeren daer nica uitgesneden was welc heyt gebenedyt broot ende dat geeft my naer der missen den volck inder kercken die die misse horende syn. Als die priester sumeren sal, dan soe breect hy dat ront stuck voer gesneden in vier stucken ende doeget in die kelcke ende so neemt hy dat te samen in een lepelken oft uut der kelcken, soe hem dat past. Meest dat my mishaechden, dat hy droechden synen baert mit een doecxken niet mit alsulcker eerwerdicheit, als dat wel behoorden. Die ornamenten waren seer op onse maniere gemaect te weten die casele endat ander al.
Item hoer sacramenten die sy geven horen siecken. Sy syn in een maniere als wit schoon brood ghecruymt oft gebrusselt hebben ende dat wort den siecken gegeven mit wyn in een kelck oft een ander vaetken daer toe bequaem. Dese sacramenten hauden sy in een doose van haute, gemaect binnen in geleyt pappier ende soe gesloten sonder slot hangende mit enen draet booven aen den autaer mit cleynder reverentien. Oever die straten dragen syt mit een bernende kersse ende mit een belle. Mer dese priester en heeft gheen koorcleet aen, alleen nyet dan een stole om den hals ende een hoet opt hooft.
Den XIII [13] dach ghingen wy tsavonts tscepe weder ende voeren alden nacht voor by een slot toebehorende dat Keijserryck van Constantinopelen genoemt Torness ende is, wonderlicken sterck. Ende voor Jantien omtrent XL mylen is een plaets geheiten Strivialia een eyland wesende, inden welcken is een cloester van sunte Basilio oorden ende syn Griecken. Daer tegen over noortwaert leget dat eylandt genoemt Morea welc eylant, daer sunt Pauwels af scrivet Ad Tesselonicenses, te weten Tessalia hier voormaels geheiten. Oeck sagen wy tconinckryck van Candien ende heeft eer geheyten Creta.
Item den XIIII [14] dach sagen wy een eylant, genoemt Cristiana ende hier in en woent nu ter tijt nyemant, want den Turck nu toe behoort ende plach te wesen korsten.
Ende soe voeren wy voort voorby een steeken geheten Juncten, wesende omtrent XXX [30] mylen van Modon. Voort den selven dach voorby Modon, welcke stadt die Turck gewonnen heeft binnen XVIII [18] jaren vanden Venetianen en theel eylant van Morea. In een teken, dat die Turck dat heeft, so heft hij op die zekant doen tummeren buten Modon enen stercken toren ende daer in doen metsen veel korsten beenderen ende hoofden vanden genen, die daer verslaghen waren, ons te spyte.
Den XVI [16] dach quamen wy voorby een eylant geheyten Cirigo, horende die Venetianen in welcke eylant die schone Parys van Troyen ontscaecten die schone Helena, dochter des conincks Menelaus van Griecken of der Torkey, wanneer dat Helena offerhande soude doen der afgodinne Diana. Het pleech een manier te wesen vanden Griecken vrouwen, dat sy alle jaer eens plagen te comen, om te versuecken Venus' tempel, die welck sy oock eerden daer voor een afgoddinne. Aldus so quam Helena daer om haer offerhande te doen ende daer namse Parys ende voordense van daer, waer omme die Griecken Troyen verdorven ende al dat ryck. Den tempel staet noch huden sdaechs daer, also men ons daer seyde.
Voort beneven dit eylant heeft die zee haren loop na Constantinopolen ende leget van daer omtrent VI [6] hondert mylen Lombaertsche.
Voort loopt oeck die zee na Athenen ende Troyen, welck plach te heyten eer Citharea, wesende van dit voerscreven eylant IIII [4] hondert mylen oft weynich meer Lombaertsche. Het is te weten dat vier Lombaertsche mylen maken een Duytsche myle.
Ende soe voort varende quamen wy aen dat coninckryck van Candia wesende XIII [13] hondert mylen van Venegien ende hoort toe den Venetianen.
Voort voren wy voorby een eylant geheten Saturyn, in welck eylant hebben die Venetianen twee steekens.
Voort den XVIII [18] dach inder nacht sagen wy een eylant, genoemt Scampalia ende is II [2] hondert mylen van Candia.
Oeck voeren wy voorby sunt Jans eylant geheiten.
Voort voorby 't gebercht, Sopha genoemt.
Noch een ander eylant genoemt Smirna, in welcke, plach te staen een cloester geheiten tot sunt Jan van Smirna. Van welcken scrift sunt Jan in Apocalipsi ende behoort die Venetianen.
Ende daer omtrent leget ruerende becants dat eylant Pathmos, daer sunt Jan evangelista screef Apocalipsi ende is omtrent C [100] mylen van Cyrago.
Voort op die suytzyde aen die see is enen berch genoemt Grasum, welcke plaets is een wildernisse ende daer en woent nyemant, wesende hondert mylen van Rodis.
Voorts seylden wy na Rodis. Aen die noort syde was an dat gebercht een steenrutse geheiten Nyessoro, toe behorende die Venetianen; maar daer woent nyemant.
Noch sagen wy Scarpanto, van welck eylant [ic] in't wederom comen sal scriven ende oock van dat eylant van Lango.
Voort sagen wy een eylant genoemt Ysola, welck brant altyt op een eynde, alst schynt.
Den XIX [19] dach van Julio, sagen wy een steken, geheiten Villa Nova liggende op die suytsyde, toe behorende den heren van Rodis, in welcke staet een casteel ende een kercke, in welcke men onse vrouwe Maria, die moeder Gods, seer eert ende die luyden; van die zeekant staen veel torens, die welck staen van malcanderen, alsoe als men mit een bussche soude mogen schieten, om stercten van dien eylande.
Voort voeren wy voor by veel eylanden te weten Episcopia, in welcke die heren van Rodis twee castelen hebben. Ende noch een ander eylant geheyten Sunter Claes eylant, in welck eylant is enen berch, daer sy over VI [6] hondert jaer uit gehauwen hebben ende al niet vermindert.
Voort voeren wy voor by een lant, genoemt Nathalia ende hoort den Turc toe; welck is een plat ende vast lant, van waer men mach gaen te voet na Constantinopelen ende Vranckryk.
Aldus quamen wy XXII [22] dach tot Rodis. Dat was ons derde haven, wesende XVIII [18] hondert mylen van Venegien. In't incomen hevet II [2] torens. Dien enen toren heit Sunter Claes toren ende heeft die hertoch van Borgongien, liggende in dat meer op die een syde ende op die ander syde staen XIII [13] torens mit wynt molens, welck mosten maken die Jannosers in een teken, dat sy die stat in wouden nemen ende worden verslagen ende gevangen. Tusschen beyde soe moeten wy passeren, om in Rodis te comen. Rodis is een stercke stadt, wael bemuert ende gebolwerct, hebbende III [3] mueren ende graften te lant waert, welcke diep syn. Ende die mueren tot sommige plaetsen, syn sy over die XL [40] voeten dicke. Het is geleden XXX [30] jaer, dat die grote Turck op Pantalions dach had bycants Rodis ingenomen. Sy waren over die mueren ende worden van den groten meester wederom uutgeslagen door Gods hulpe. In sunt Jans Baptisten kercke is den vynger van sunt Jan, daer hy mede wees, seggende: Ecce agnus. Daer is een stuck van den Heyligen Cruys ende een stuc van den rock ons Heeren Jhesus. Ende willen dat is dat eylant, daer Jason wan dat Gulden Vlies. In dese stadt van Rodis is geweest een groot beelde, een afgod van die sonne, gegoten van metael, lanck LXX [70] cubiten; hier waren oeck cleynder beelde, die ghenoemt waren Colossus, waeromme sunte Pauwels scrivet totten eylant ende Rodis te weten Colossus ende heiten Colosensis, nae Rodensis. Ende dat om veel steenrutsen, die daer liggen ende hiet Collas oock. Daer is oock van sunt Annen arm, oeck enen vinger van Maria Magdalena, noch een cruys een, gemaect van dat becken, daer onse Heer wies die voeten in synre apostolen, noch III [3] tacken van der doornen cronen ons Heren. In die kercke voor den hogen autaer hangen altyt XIII [13] silveren lampen en barnen aen silveren ketenen. Dit eylant van Rodis is ront om gaens LX [60] mylen, groot omtrent XX [29] Duytsche mylen. Ende op daet oeverlancks een busschuts weechs staen al torens van malcanderen, daer men op waect voor die ongelovighen. In dit eylant syn seven sloten, behalven die huysen van plasantien, daer de heren in wonen. Sy hadden XXVIII [28] hondert Slavonen, doen ick daer was, die altyt moeten arbeyden. In Rodes staen IIII [4] torens, welck een onderhelt die coninck van Spaengien, die ander die coninck van Vranckryck, die dorde die coninck van Engelant, ende dat vierde die hertoch van Borgondien. Daer sagen wy IIII [4] struysen, grote voghelen.
Voort opten XXI [21] dach tsavonts gingen wy tscepe ende den XXII [22] dach hebbende goeden wynt ende wy voren na Jaffa ende hadden onsen loop na Cypers ende voeren voorby een vast lant genoemd Matalia, toe behorende den Turck ende quamen tsavons voorby een ryvier, vloyende uut 't gebercht, welck ryvier heit Patera in Griecken.
Ock voeren wy over sunte Nyclaes golve, hier voormaels genoemt. In welcke seyt men, dat was enen duvel, die syn hooft thoonde uut den wateren; alle die scepen, die daer genaecten, die verdroncken ende is een surchlick water.
Het is geboort op een tyt, dat Helena die keyserynne over dese golve soude varen ende daer stont op enen groten storm van wynt ende een grote tempeest, also dat sy meynden te verdrincken, waer om die heilige Helena, hebbende betrouwen in God, worp enen nagel daer ons Heere mede gecruist was, in die see, terstont waert die see gestilt ende waert een schoon ende claer stil weer; voort van dien tijt openbaerden hen noyt de duvel meer, waer om dat dese see nu heyt Helenagolve.
Den XXII [22] dach quamen wy by dat gebercht ende saghen anders niet die dagen, dan die see ende locht ende ten laetsten van verre dat Heylige Lant.
Voort den XXVI [26] dach Julii meynden wy hadden gesien Japha van verre ende doen waest Ceserea Capadotie ende begonsten inden schepe te singen, blijelick die pelgrims te samen: Te Deum laudamus; niet te min wy voeren voort, siende Baruten ende quamen noch tsavonts voor Japham, werpende ende vestende ons anckeren. Van desen dach bleven wy liggen in die zee ende die patroon seynden syn trosmannen twe totten heren van Rama ende Jherusalem, om een goet geleye voor den pelgrims. Soe waert ons teken gedaen tot enen vervallen toren mit een cleyn veenken ende tsander daechs noch met een ander uit den selven thoren.
Ende doe begonsten die Sarasynen te stellen haer tenten ende paulionen in een teyken van geleye, beneden aenden oever ende oock boven opten berch. Dit geschiet synde soe quam die gardiaen van Jherusalem in onse schepen, om ons te waerscouwen in alle manieren, hoe dat wy ons wachten souden ende hebben; onder alle soe waert gedaen een sermoen in Latynen den pelgrims int schip; dat gedaen wesende reysden die gardiaen weder opt lant ende die pelgrims voeren den yrsten dach des maents genoemt Augustus opt land van Jaffa, welk heeft geweest een grote stat, als noch die fundamenten tugen. Ick alleen ghinck boven wandelen lancks die zee, wel een booch schut weechs. Dit siende onse patroon Marcus Antonius de Dandello seynden my enen bode, dat ick nyet te verre en soude gaen, om peryckel der ongelovigen. Mer eer wy tsamen die pelgroms van onsen schepe ende oock vanden anderen patroons scepe op mochten stygen nae tgeberchte van Japha met onsen cleynen aken of sceepkens, soe worden ons namen altemael gescreven vanden Sarasynen ende een ygelick moet synen naem onthalden, soe hy hem laet scriven, by alsoe dat hy hem vernaemden, om niet te begripen te werden. Ende terstont, wanneer onse namen gescreven syn, so worden wy geleit van den Sarasynen in alde overwelfde speluncken oft kelders, ongesloten, vanden welcken my dunckt, dat hier voormaels hebben geweest pachuysen, daer die coopluden haer goet opslaen ende deser isser drie. In die yrste spelunck wort gelogeert die gardiaen mitten religiosen ende twe patronen. Inden anderen die Duytsche ende inden derden Francoysen, Spaengerts ende van andere versceyde natien; daer lagen wy op die blote aerde ende wie cost crigen om gelt stoppelen vanden cruyden, als mit ons bonen, stro die cost ende en spaerden geen gelt. Daer quamen die ongelovige ende besagen ons liggen, als wy hier besien die heydenen in onsen landen. Oeck alleens in manieren lagen wy. Daer quamen die Sarasinen voor onse speluncken ende vercoften ons broot, eyer, vygen ende hoender, gesoyen ende oeck water ende genen wyn. Wy hadden onse flessche gevult, eer wy uuten scepe gingen. Oeck so liet ons patroon twe oft drie bullen wyns halen uuten groten schip, om die pelgrims te voldoen nae inhaude onser ceelen.
Den anderden dach van Augusto mosten wy bliven liggen; want die patroon en cost geen ezelen crigen, om alle die pelgrims te berieven, want daer wasser, alsmen ons sede, gereyst na Mecha, om bevaert te doen haren Machamet; oeck had ic dat sy souden hebben van onsen penningen ende sy haar druven ende vruchten vercopen souden. Dese stadt hevet getimmert die soen van Noe ende hiet Japhat ende was die VIII [8] stadt onder die stede, getimmert waren tegen die Diluviën, in welcke fundamenten hangen grote yseren ringen, daer die scepen aen werden gemeert ende gevest. Japha, te voren Joppen genaemt, is die plaetse daer die propheet Jonas te scheep hevet gegaen om te vlyen van dat aenschyn Gods, na dat eylant geheyten Tharsis, alsmen vynt Jone inden yrsten capitulo. Hier verweckten sunte Peter apostel Tabitam, die heilige vrouwe vander doot; als staet gescreven int Boeck vanden wercken der Apostelen. Nyet ver van daer plach sinte Peter te visschen.
Den III [3] dach in die mergen stont of als den dach op ghinck, soe sat een ygelick op syn ezelen ende begonsten te ryden na dat Heilich Lant tot Jherusalem ende quamen by een myl na van Japha aen een verdestrueert steeken Malcassael geheyten wesende - myl van Rama ende is half wech tusschen Japha ende Rama, welc aertryc is vruchtbaer ende by cants lant als cley in Gelderlant, hebbende verscheyen vruchten in die eerde. Tusschen wegen vonden wy die koyen doot liggen van dorst.
Inden selven wech quamen wy voorby een vervallen slot, geheyten Kaviach, liggende op die rechterhant. Noch by een steken ende casteel, daer geboren waren die Machabeen; genoemt kasteel Mathathie of Latroen, heit te voren Moedon ende was een steeken. Ende soe quamen wy omtrent die noen by Rama ende daer trayen wy van onsen eselen ende gaven die Mockers, die sy toehoerden II [2] mercketten, die werde van enen halven braspenninc.
Van daer ginghen wy voort in Rama in een hospitaal, dwelck heeft doen tummeren ende maken Philips van Bourgondien, om logys voor die pelgrims; ende leet voor int incomen van Rama, in welcken wy alte samen worden ingejaecht, als een coppel scapen; ende daer staet enen goeden put van water. Daer brochten die ongelovigen te vercopen, als in Japha. Rama is hier voormaels genoemt geweest Aramathia, van waer was die edel Joseph van Aramathia, die onsen heer Jhesum salfden, doen hij vanden cruis genomen was. Oeck was daer geboren die propheet Samuel, als wy bescreven vynden int yrste bock vanden Coningen in den yrsten capittel. Oeck heytet Ramatha ende leget west. Hier coften gemeynlick hoer weren.
Voort den vierden dach van Augusto, ter middernacht saten wy weder op ons ezelen ende reysden na Jherusalem door Rama; het was also duyster, dat wy niet en saghen dan mit bornenden korsen die een den anderen ende quamen op die een syde opt Joetsche gebercht, welck is seer swaer om te ryden ende te gaen. Ten laetsten quamen wy aan enen berch daer op stont een casteel ende beneden aent gebercht staet een suverlicke plaets oft vlecke, daar, alsmen ons seget, die heylig Johannes Baptista wolde doen penitentie, wanneer hy aut was VI [6] jaer ende dat by een dorp genoemt Bethuet, in welck dorp staet een vervallen korsten kerck ende enen putte of een ader van een fonteyne claer water, van welck die pelgrims hartelicken droncken van grooter heyten. Veel pelgroms hadden gebreck wyns. Hier rusten wy onder die scay vanden bomen ende wie wat hadde in syn male, die mocht genieten. Die ongelovigen brochten ons voor ons gelt water ende druven.
Als wy getoeft hadden, omtrent anderhalve uren, so vielen die heren van Jherusalem ende Rama ende Gasa op haer paerden. Mit den gardiaen, mosten wy alte samen volgen int heetste vanden dage omtrent een ure, also dat daer van pelgroms storven int ryen vander heyten, welcke lichamen begraven worden sanderdaechs opten berch van Syon.
Niet te min wy reden beneven een valeye aen enen berch, in welcke plaetse stonden veele vervalle huyse ende was een cleyn ryvierken. Staende van daer een stuck weechs, wesende een Duitsche myle van Jherusalem, leget dat casteel Emaus op die rechter syde alsmen reyst van Rama ende is oeck seer vervallen, als wy van verre sagen. Emaus heit nu ter tyt Necopolis ende is van Jherusalem LXXX [80] stadien.
Voort reysende een Duitsche myle, van daer wy sagen Emaus liggen, quamen wy dat wy sagen die heilige plaetse ende die stadt van Jherusalem. Terstont soe vielen wy te samen van onsen eselen op ons knyen ende die ander op die bloete eerde, also lanck als sy waren van bliscappen, danckende God dat hy ons daer gebrocht had, om te visiteren die devote plaetsen, daer ons Here Jhesus mensch geworden was ende syn gebenedide bloet voor ons allen gestort had, om onser salichheitswille.
Daer na dat wy God gedanckt hadden, quamen wy by een Griecxe kerk, die welck cortelinge nieu getimmert was, een weynich voor die stadt staende van Jherusalem, van waer wy mosten gaen te voet in die Heilige Stadt. Daer en laten sy niemant in ryden, ten sy dat daer yemant sieck waer ende dat mit groten gebeden. Daer wouden die Sarasynen weder hebben corte sien drinckgelt, als te Rama. Die een die gaeft, die ander niet. Waer omme ons patroen mitten Mockers over quam, door consent van den heren van den Sarasynen, datmen een soude geven den Mockers, die die ezelen toe behoorden, voor elcken ezel ses marcellen, die drie te Jherusalem ende die ander drie tot Japha ende doen bleven wy ongequelt.
Van daer gingen wy te voet tot Jherusalem binnen hebbende veel siecken bij ons onder ons pelgrims van heyte ende dorst ende quamen opten berch van Syon. Op welcken berch int cloester waert ons pelgrims altesamen van den broerkens te weten observanten van sunte Franciscus oorden, die daer bervoets gaen op plattijner, ghedaen een costelicke maeltijt van spise ende van wijn; also dat wy bykants al machteloos waren ende moede waren, weder ontfunct ende gesterct. En hadden sy dat niet gedaen, voorwaer het was te sorgen, daer soude een deel gebleven hebben. Als wij wel geten hadden ende gerecreert soe ginghen wy Duitsche na dat huis vanden Patriarch van Jherusalem ende logerden daer. Daer waert ons gedaen een tapesery cleet, ende twe ende twe mit, een leren kussen vanden Frencoysen cloester, een deel int convent ende die ander vast in verscheyden plaetsen ende husen, want onser wasser twe hondert, soe en mochten wy niet byeen logeren. Oeck alden tyt, dat wy daer waren, soe gaven ons die bruers van Syon daechs een becael wyns ende een broot, aen een ygelick een negen broot. En in een becael wyns deden wy een becael waters. Een becael is bycans een quart of III [3] pinten.
Den yrsten nacht bleef ic buten Jherusalem ende den cloester van Syon by enen siecken van onsen medebrueders van Delft, die welck snachts sterf in een cloester van Armenii ende heyten sunte Jacob bruers. Ende Jesuiten ende wonen op die plaetse, daer sunt Jaccob die Minder onthooft waert. Die vrouwen van dier secten screyden ende hadden mede lyden mit onsen brueders oft pelgroms van onsen doden. Dese Jacobieten zyn die alder beste kersten na onser Cristianen ende syn seer devoet. Drie uren staen sy snachts en singen hoer metten, hebben veel nighens ende slaen dicwils voor haer borsten manierlicken, ende in Griecxe tonghen singen sy hoor getyden.
Ick heb ooc gesien, dat die mannen ende vrouwen van dier secten maecten mit horen vingeren crucen op die kerkdore, want die kerck gesloten was ende custen devotelick yrst die crucen op haer knyen ende doen haer gebet. Aen dlichaem van enen doden setten sy V [5] wassen kerssen ter eren der vyft wonden ons Heren Jhesu Cristi, also lange alst op daerde staet.
Route:
Om onderstaande links te kunnen volgen dient Google Earth geïnstalleerd te zijn. Dit programma kan kosteloos gedownload worden door op deze link te klikken.
1. Tzertoghenbosch ['s-Hertogenbosch] --> Antwerpen [Antwerpen]: 12 mijlen (Google Earth 104 km.)
2. Antwerpen [Antwerpen] --> Machelen [Mechelen]: 4 mijlen (Google Earth 25,5 km.)
3. Machelen [Mechelen] --> Lo(e)ven [Leuven]: 4 mijlen (Google Earth 25,5 km.)
4. Lo(e)ven [Leuven] --> Namen [Namen/Namur]: 8 mijlen (Google Earth 63,6 km.)
5. Namen [Namen/Namur] --> Maers [Marche-en-Famenne]: 8 mijlen (Google Earth 46,5 km.)
5a. niet verre van sunte Hubrecht van Ardennen [Saint-Hubert]
6. Maers [Marche-en-Famenne] --> Bason [Bastogne/Bastenaken]: 7 mijlen (Google Earth 43,8 km.)
7. Bason [Bastogne/Bastenaken] --> Aerle [Aarlen/Arlon]: 6 mijlen (Google Earth 40,7 km.)
8. Aerle [Aarlen/Arlon] --> Dietenhoeven [Diedenhofen/Thionville]: 6 mijlen (Google Earth 63 km.)
9. Dietenhoeven [Diedenhofen/Thionville] --> Bolthem in Baren: 6 mijlen
aen die rechterkant sagen wy Mets [Metz] liggen in Loreynen
10. Bolthem in Baren --> Centernoer: 4 mijlen
11. Centernoer --> Nuwycke (Villeneuve?): 4 mijlen http://cf.hum.uva.nl/dsp/scriptamanent/Google%20Earth/Villeneuve.kmz
12. Nuwycke --> Straesborch [Strasbourg/Straatsburg]: 6 mijlen
13. Straesborch [Strasbourg/Straatsburg] int graefschap van Haven [Haguenau] Hagenau --> Lichtenauwen [Lichtenau] : 4 mijlen (Google Earth 42,1 km.)
14. Lichtenauwen [Lichtenau] --> Etheling [Ettlingen]: 5 mijlen (Google Earth 47,7 km.)
15. Etheling [Ettlingen] --> Fortsen [Pforzheim]: 2 mijlen (Google Earth 31,9 km.)
16. Fortsen [Pforzheim] --> Kanstadt [Bad Cannstatt] (Bad Cannstatt) in 't hertochdom van Mertzeborch (Württemberg): 4 mijlen (Google Earth 53,7 km.)
17. Kanstadt [Bad Cannstatt] --> Eeslingh [Esslingen am Neckar] principael hooftstadt van Zwitserlant: 1 mijl (Google Earth 13,6 km.)
18. Eeslingh [Esslingen am Neckar] --> Kepping [Göppingen]: 3 mijlen (Google Earth 31,9 km.)
19. Kepping [Göppingen] --> Kiesling [Geislingen an der Steige]: 2 mijlen (Google Earth 17,2 km.)
20. Kiesling [Geislingen an der Steige] --> Olms [Ulm]: 4 mijlen (Google Earth 33 km.)
21. Olms [Ulm] --> Memming
Annotatie dr. Willem Kuiper, Leerstoelgroep Historische Nederlandse Letterkunde UvA.
Voor het eerst gepubliceerd in juni 2008.Laatste update 3 augustus 2008.
Deskundig commentaar of een vraag?: willem.kuiper@uva.nl