Den wegh van Venetien nae den Heylighen Lande ende Jerusalem
Een multimediale visualisatie van een laat-middeleeuwse routebeschrijving van Venetië naar het Heilig Land en Jeruzalem.
Tekst:
Beschrijvinge der steden ende plaetsen gheleghen op den wegh van Venetien, nae den Heylighen Lande, ende Jerusalem. Beschreven door Claes van Dusen, Ridder van Jerusalem, uit:
Ludwig Conrady, Vier rheinische Palaestina-Pilgerschriften des XIV., XV. und XVI. Jahrhunderts. Wiesbaden 1882, p. 189-222. [Met enige aanpassingen van mijn hand, WK]
In Nomine Domini.
Dit is een Boecxken van Jerusalem, ende dat hebbe ick Claes van Dusen selfs geschreven in de eere gods, ende in de Heylighe stadt van Jerusalem.
Item, ick Claes van Dusen, poorter van Leyden, gheboren van Haerlem, hebbe geweest elf mael in die Heylighe plaets tot Jerusalem, ende salt bewijsen met goede mannen, die met my te Jerusalem zyn geweest, ende op wat jaren.
Item het is de weten, dat ick Claes voorszeit hebbe al dese elf reysen ghedaen binnen XIJ. jaeren, als ghy noch hier na sult hooren.
Item, als men schreef M. CCCC. ende LXXXIIIJ. doen tooch ick Claes van Dusen na Jerusalem met Willem ende Jacob van Boshuysen, ghebroeders van Leyden, ende dit was mijn eerste reyse.
Item, als men schreef M. CCCC. LXXXV. jaer, doen was ick te Jerusalem met Pieter van Leeuwaerden van Haerlem, ende Pieter de Bastert van Nortwijck, ende was de tweede reyse.
Item, int jaer van LXXXVI. doen was ick te Jerusalem, met Jan van Berendrecht, ende comen Gerrit Gerritszoon van Leyden, ende dit was mijn derde reyse.
Item, als men schreef M. CCCC. LXXXVIJ. jaer doen en was ick Claes van Dusen niet te Jerusalem, want ick was in Hollant, ende was seer sieck, dat ick nae Jerusalem niet en mocht reysen, maer ick tooch noch van dat selfde jaer na Romen, anders en hebbe ick niet te Roomen geweest, ende van Romen tooch ick na Venetien.
Item, als men schreef LXXXVIIJ. doen tooch ick Claes van Dusen weder na Jerusalem met Adriaen Willemszoon van Leyden, ende Gerrit Damaszoon van Dordrecht, ende is de vierde reyse.
Item, int jaer van LXXXIX. doen was ick te Jerusalem met Huyge van Sweten, ende Joost Pieterszoon van Leyden, ende was mijn vijfste reyse.
Item, als men schreef XC. doen was ick te Jerusalem met Gerrit Roest, ende Wollebrant Hendrickszoon van Leyden, ende was de seste reyse.
Item, als men schreef XCI. doen was ick Klaes van Dusen te Jerusalem met Jacob Harmanszoon ende Hendrick van Ellichminden van Leyden, ende was mijn sevenste reyse.
Item, als men schreef XCIJ. doen was ick Klaes van Dusen weder te Jerusalem met meester Pieter Loen, Doctor van Leyden, ende Klaes Jacobszoon van Haerlem, ende was mijn achtste reyse.
Item, int jaer van XCIIJ. doen tooch ick Claes van Dusen weder na Jerusalem, met Gerrit Bruyn van Berendrecht van Leyden, ende Klaes Ysbrantszoon van Haerlem, ende was mijn negende reyse.
Item, int jaer van XCIIIJ. doen toogh ick Klaes te Jerusalem met Allert Jacobszoon van Leyden, ende was mijn wijfs broeder, ende Jan Bostelman van Antwerpen, ende was de thienste reyse.
Item, int jaer van XCV. doen toogh ick weder te Jerusalem met Hendrick Floriszoon van Leyden, ende meester Dirck Jacobszoon, ende was mijn wijfs broeder, ende dit was mijn elfste ende laetste reyse. Dus mach men weten dat ick Claes van Dusen elf mael hebbe gheweest inde Heylighe Stadt van Jerusalem, als hier boven gheschreven staet, ende wat goede Mannen daer met my gheweest hebben, ende elck een yegelijck op een bysonder jaer.
Item ick Claes van Dusen hebbe alle deze voorschreven reysen ghedaen vijf mael uyt Hollandt, ende ses mael van Venetien, om dat ick in Hollandt niet en was.
Nota: Nu wil ick hier beginnen te schrijven vande schoone stadt van Venetien, want daer moeten alle de pellegroms komen, die te Jerusalem begheeren te reysen, acht oft thien daghen voor Heylich Sacraments dagh, om haren coop te maecken met den patroon. Ende wanner die pellegroms te Venetien zijn, soo maecken sy haren coop tegen den patroon vande galeye. Ende binnen mijn voorschreven elf jaren, die ick daer gheweest ben, ende gereyst hebbe, en weet ick niet datter yemant van alle de pelgroms meer den patroon heeft gegheven dan veertigh ducaten, ende dat waren wel van die aldermeeste pellegroms, maer door die banck gevense dertich, tweeendertich, of vijfendertigh ducaten.
Item, ick sal u laten weten van dese voorschreven pelgroms, wat dat sy voor haer voorschreven ducaten hebben: Inden eersten, soo looft u die patroon vry te houden van die heydenen, maer van groote tribuyt ende kleyne tribuyt, dat moet ghy selfs betalen, dat is ontrent twee ducaten, ende niet meer.
Item, die patroon die looft u tweemael daeghs die cost te gheven inde galeye, alsoo verde als die galeye niet en anckert, maer leydt hy aen eenighe sluysen, poorten, ofte steden, die daer toe gheordineert zijn, dan so moeten die pelgroms haer selfs kost doen, ende die patroon die wijst u in die galeye een spasy van dry voeten, ende voor dat Heylighe Landt daer gheeft hy die pelgroms die kost, also langhe als die galeye daer leydt, maer als die pelgroms op dat Heylighe Landt zijn, soo moeten sy haer selfs kost doen.
Item, die pelgroms die en moghen hen niet behouden aen die kost vanden patroon, sy moeten al kost met hen nemen, die sy behoeven onder tijden te hebben, als van wijn, broodt, boter, kaes, droge tonghen, ende sausyskens, dat vindy al te Venetien wel ende ghenoech te koop.
Item, het is seer sorghelijck u koop te maken teghens den patroon, want die een pelgrom die gheeft meer dan die andere, ende dat komt toe by die waerden ende makelaers, daer die pelgroms thuys ligghen, want zy en zijn niet wel te betrouwen, maer ghy vindt goede mannen, als Nederlandsche koopluyden, die u wel sullen helpen die koop maken teghens die patroon vande galeye. Ende ghy sult weten, wanneer te Venetien zijn galeyen die te Jerusalem willen wesen, soo en vaert niet met ander schepen dan met galeyen, want ic hebber veel wonders af gesien, want als die goede mannen meenden dat sy te Jerusalem souden reysen, so worden sy ghevoert ten half weghen, ende moesten dan achter na inde galeye gaen, om dattet schip niet bevracht en was: Daer omme moet ghy wel voor u sien eer ghy u besteet, ende vaert altydt met den mesten hoop, want anders en mach dat schip niet bevracht worden, noch oock de galeyen, want sy doen te grooten kost.
Item, ick Claes van Dusen hebbe mijn elf reysen ghedaen met eenen patroon, ende dat was een edelman van Venetien, ghenaemt Mr. Augustijn Contarijn, daer hebbe ick alle deze elf reysen mede ghedaen, ende hy hadde altijdt een schoon galeye, ende ick was sijnen trosseman op de galeye, ende anders en hadde ick niemant te dienen dan den patroon.
Een kort verhael vande gheleghentheyt, omstandigheden, kasteelen, kloosters, huysen, accijsen, ende principale plaetsen der stadt Venetien.
Die stadt van Venetien is een groote stercke stadt daer veel af te schrijven is, ende daer ick oock veel af schrijven wil, want ick hebbe in Venetien ghewoont meer dan twintigh jaer, ende ick en mach van Venetien soo veele niet schrijven, ten is noch veel meer.
Item, die stadt van Venetien die en is niet wel moghelijck te winnen, want sy leydt rondts om int zoute water een Duytsche mijle, ende daer en is gheen varsch water in dan regenwater, ende wanneert niet en reghent, so moet men daer versch water koopen: Het en is niet te ghelooven, hoe veele waters ghekoft wordt in Venetien.
Item, die stadt van Venetien die en heeft gheen muyren noch poorten, maer het heeft tot veel plaetsen een Duytsche mijle vander stadt stercke sloten, daer moeten al die te Venetien willen wesen aen sprecken, oft de schipper van harent weghen.
Item, om te weten wat goet in Venetien komt, want al het goedt dat te Venetien komt, dat moet groot accijse gheven, ende aen dese voorschreven sloten, daer moet men een brief nemen, eer dat voorschreven goedt mach comen in Venetien varen in een groot huys, dat daer toe gheordonneert is. Ende als dat voorszeide goedt daer in is, soo wort het open ghedaen, ende besien zijnde moet het dan betalen alsulck accijse als daer toe staet.
Item, alle die goederen die uyt Duytslandt, of uyt Walslandt komen, die moeten groote accijsen betalen uyt ende in Venetien. Ende waert saecke dat te Venetien eenighe cooplieden quamen, ende en hadden voor dese voorschreven sloten niet aen gheweest, om haer goederen te laten besien, soo souden alle de voorschreven goederen verbeurt zijn alsoo wel dat goet dat sy in Venetien brenghen, als dat sy uyt Venetien brenghen, al te samen moetet groote accijse geven.
Item, ick hebbe hooren segghen, dat de Venetianen hebben van haer accijsen, ende van haer incomsten tweeentwintich hondert duysent ducaten sjaers.
Item, die Venetianen die verhuyren alle jaers vierentwintich groote galeyen, dry in Vladeren, dry in Constantinopelen, dry in Aquamerce, dry in Trasighe, dry in Barbaryen, dry in Barotte, dry in Turckyen, dry in Alexandrien, ende al dese goederen die in dees voorschreven galeyen zijn, ende uyt Venetien varen, het sy oock wat goet dattet zy, het moet sijn accijsen betalen, oock alle de goederen die wederom in dese stadt comen met de selvighe galeyen, moeten die wederom als vooren behoorlijcke accijse betalen.
Item, het en is niet te extimeeren wat die Venetianen hebben van accijse van dees voornoemden 24. galeyen.
Item, wat hebben nu oock die Venetianen van die groote schepen als: kraken, marsschepen, zijnde daer sonder getal die te Venetien thuys behooren, ende die te Venetien niet thuys en behooren, sy zijn van wat Landt dat sy zijn, sy moeten al Accijse betalen, van altgoet dat sy uyt oft in Venetien brenghen. Het en is niet om tellen hoe vele hondert, oft duysent schepen dat uyt Venetien sjaers varen, als galeyen, fusten, ende griepen, oock cleyne galeyen, ende cleyne Schepen sonder ghetal.
Ende alle dese voorszeide groote ende cleyne galeyen, oock alle die groote ende cleyne kraken moeten altesamen varen aen die voorszeide sloten, varen sy uyt, oft comen zy in Venetien, zy moeten al accijse betalen. Ten is niet te sommeren wat accijse daer daghelijcks af komt.
Item, daer zijn in Venetien 15000. cleyne scheepkens, daer varen sy niet verder mede dan binnen in die stadt van Venetien, oft een mijle weeghs, en niet meer, want sy zijn kleijn, ende sy varen daer mede van dat een klooster tot dat ander en van dat een huys totten anderen.
Item, inde stadt van Venetien daer staet een huys, ende dat heet dat Duytsche Huys daer hebben de Venetianen jaerlijcx af van accijsen hondert ducaten alle daghe, ende in dit voorszeide huys en woont anders gheen naty in, dan Overlanders, ende gheen Nederlanders: want daer en moghen anders gheene natien in woonen, ende dese voorszeide Hooghduytschen die hebben alderhande goedt te koop, als: zilver, gout, ende alderhande coopmanschap, die sy uyt Duytslant moghen brenghen, ende in dit voorschreven huys en mach men niet drincken noch eten, wat natie dat het oock is om haer gelt. Ghy sult weten dat in dit huys alle die koopmanschap die uyt Duytschlandt komt, die betalen haer accijse, ende die worden gekeert van die voorschreven hondert ducaten daegs, die sy daer voor gheven, ende oock alle die voorszeide goeden, die sy koopen in Venetien, als: goudt, zilver, oft goude laken, zilver laken, oft peper oft gingber, het is wat koopmanschap dattet is in dit voorschreven Huys, dat wordt hen afgheslaghen aen dese voorszeide accijse, die hier voor staet geschreven, want sy koopen groot goedt dat sy in Duytschlandt senden, en in alle Landen.
Item, by dit voorszeide Duytsche Huys daer staet een brugge, die heet die Reyaelt Brugh, daer hebben die Venetianen alle jaers af seven hondert ducaten, ende op dese brugh voorszeit daer staen op ghemaeckt cleyne winckelen, daer men alderhande goet verkoopt.
Item, ick Claes van Dusen hebbe selfs ghehadt op dese brug een cleyne winckel, daer heb ick af ghegheven alle jaer XXXJ. ducaten, ende hebbet wel XIJ. jaer langh ghehadt, ende van ons huys geven wy XXVIJ. ducaten, ende noch zijnder veel winkelen in Venetien, wel over de vijfthien hondert die de stadt toe behooren daer groot gelt af komt. Dese voorszeide winckelen staen int Reyaert, ende op Sinte Marcus Plaets, ende die huyren wisselaers ende notarij, ende ander volck, het en is oock niet te weten, wat sys jaers daer af ontfanghen.
Item, daer is te weten, binnen Venetien een plaets geheeten Op Reyaert, ende op die plaetse komen alle daghe alle die cooplieden die in Venetien zijn, van buyten ende van binnen, ende daer komen die cooplieden tweemael daeghs op, ende vercoopen haer goet, ende daer zijn makelaers van allen natien, Francoysen, Duytschen, ende Walen, ende by die makelaers daer gaet die koopmanschap op uyt, als men te Brugge op de Beurse doet. Ende op dit Reyaelt daer staen meer dan vijf hondert kelders, die verhuyren de Venetianen de vreemde kooplieden, om haer koopmanschap daer in te doen, ende daer hebben die heeren van Venetien een groot geldt af sjaers. Ende op desen voorszeide Reyaelt daer staen ses groote wisselbancken, die responderen dat ghelt in alle landen. Ende op die Reyaelt verhuyrt men alle de accijsen, die in Venetien jaerlijcks verhuyrt worden.
Item, ick Claes van Dusen hebbe ghehoort verhuyren te Venetien die accijsen, als die vleesch accijsen, te weten, voor een jaer: Ende dese vleesch accijse, also wel van schapen, verckens, ende ossen ende oock van alderhande vleesch dat in Venetien ghegheten wort, dat hebbe ick selfs hooren verhuyren om 82000. ducaten sjaers, ende elck pont betaelt dry penninghen Hollandts, ende al en wierde daer niet meer vleesch ghegheten in Venetien, soo waert al veel, maer het is in die waerachtigheydt waer.
Item, die accijse vande wijnen 200. duysent ducaten sjaers in Venetien.
Item, wat de oly accijse jaerlycks ghelt, en is niet te sommeren.
Item, ick en weet niet datter rogghe meel comt in Venetien, maer daer komt wel haver of garst ende zaet voor de vogelkens teten, ende daer en comen gheen peerden in Venetien.
Item, de Venetianen hebben alsulcke privilegien op haer sout, dat men gheen sout en mach brenghen in Venetien, het moet die stadt toe behooren, ende al haer landen, steden, dorpen en moghen gheen sout koopen, dan Veneetsch sout.
Item, in Venetien en soude qualijck dieren tijdt komen, overmits die heeren vander stadt schade ende profijt lijden, door dien sy haer accijsen hooghen ende leeghen tot profijt der ghemeente.
Item, die Venetianen houden alle haer landen dorpen, ende steden in goede ordonnantie van meel ende sout, ende noch van veel ander dinghen, die ick niet al schrijven en kan. Ende die heeren vander stadt van Venetien houden alle haer landen ende steden in goedt regiment, ende al sonder partye.
Item, ick hebbe hooren segghen, dat de Venetianen wel onder hen hebben also veel lantschappen, als seven coningrijcken groot zijn, want alle haer landen strecken aen Duytschlandt, aen Hongherijen, aen Turckijen, ende tot Jerusalem toe, als ghy noch wel hooren sult, hoe grooten landt dat sy hebben, twelck dese voorszeide heeren van Venetien verhuyren.
Item ick geloove wel dat in kersten rijck geen stadt noch heer en is, die meer gheldt ende schat hebben dan die van Venetien, ende ick en meene daer niet meer af te schrijven.
Item, die stadt van Venetien staet al int soute water, ende men moetse al beheyen met groote balcken ende pijlen. Men seydt, dat Venetien soo veel ghekost heeft onder die aerde, als boven die aerde, dat niet wel te ghelooven en is, want Venetien seer groot is, ende oock kostelijck van huysen hoogh, ende nauw van straten.
Item, in Venetien woont veel volcx van alderley natien, Turcken, Joden, Griecken, Polen, Indianen, ende veel heydenen die gheen christenen en zijn.
Item, dat Vleesch huys te Venetien staet alsoo wel op inde Vasten, als op ander dagen om vleesch te verkoopen aen de vreemde lieden.
Item, te Venetien woont een groot machtigh volck, van alderhande christen menschen, ende daer staen binnen Venetien twee en seventich prochykercken.
Item, te Venetien zijn veel kloosters, die ick niet en schrijve, ende dese kloosters staen al op eylandekens.
Item, een cleyne Walsche mijle van Venetien, daer leyt een eylandt, alwaer op ghemaeckt staet een cleyn stedeken, gheheeten Moraen, ende daer worden alle de krijstalijnen glaesen ghebacken, twelck een kostelijck werck is, ende in dit voorszeide stedeken wijst men inde kercke de vijf onnosel kinderkens die Herodes dede dooden.
Item, inde stadt van Venetien daer staet een huys, gheheeten de Arssenael, ende in dat voorszeide huys laten die heeren van Venetien in maecken al haer groote schepen ende galeyen, groot ende cleyn, ende al tot voordeel vander stadt. Ende in dit voorszeide huys daer wercken alle daghe vijf ofte ses hondert mannen ende vrouwen, ende die gaen al te samen thuys eten ende slapen, ende in dit voorschreven huys hebben die Venetianen ligghende in ghetal van hondert galeyen, tegen dat sy die van doen hebben teghens den Turck, oft andere.
Item, in dit voorschreven huys daer doet men alderhande neeringhe, die totter galeyen ende tot die schepen dienen. Men maect in dit huys groote bussen ende cleyne bussen, ende oock alle dat buskruyt dat de Venetianen behoeven. In dit huys backt men al dat broodt oft biscuyt dat de Venetianen behoeven op haer schepen ende galeyen, ende in dit voorszeide huys daer wercken vrouwen in, ende die maecken niet dan die zeylen van die galeyen, ende van de groote schepen tot hondert toe. Ende in dit voorszeide huys daer wercken smeden, die alle de anckers maecken, groot ende cleyn, ende alt yserwerck dat sy behoeven tot die schepen. Ende daer wercken noch veel ambachten in dit huys voorszeit als bussemakers, pijlmakers, Harnasmaeckers, al dat die Venetian behoeven op haer galeyen ende groote schepen.
Item, die heeren vander stadt die houden dit voorszeide huys voor een van haer cleynodien die sy hebben, want als in Venetien comen eenighe groote heeren van buyten, oft pelgroms die laet men dit voorszeide huys besien, om de eer van de Venetianen, ende de stadt laet dit voorszeide huys seer wel bewaren.
Item, die Venetianen die kiesen alle drie maenden vier heeren, die dit voorszeide huys regieren, ende altijt ander heeren, ende wie daer eens heer af is ghemaeckt, die en dient daer niet meer, maer wort daer naer ghestelt in eenen meerderen staet.
Item, die Venetianen die hebben alsulcken regiment in haer stadt, datse binnen hondert Walsche mijlen ommegaens van Venetien, alle jaer versetten haer regiment ende alle hare officieren.
Item, wanneert meer dan hondert Walsche mijlen is, daer setten die Venetianen haer heeren ende officiers dry jaer lanck ende niet langer, ende daer varen sy men haer wijfs ende kinderen, ende als die voorszeide dry jaren om ghecomen zijn, soo comen sy weder te Venetien, ende desen voorszeide heer die en mach in dese voorszeide stadt noch dorp niet meer regieren, maer hy mach wel tot grooter officy comen, ende niet tot kleynder, dat is daerom ghedaen, dat sy wel door willen sien, dat sy mogen regieren die hen wijsselijck in sijn regiment houdt, die wort altijt in hoogeren staet ghestelt.
Item, die heeren van Venetien die hebben sinte Marcus voor een patroon, ende daer staet in Venetien een groote schoone plaetse, ghenaemt Sinte Marcus plaetse, ende in dese voorszeide plaets daer moghen die galeyen ende alle de groote schepen vry aencomen met hare volle zeylen, wanneer zy willen, ende is midden in Venetien. Ende op dese voorschreven plaetse daer staen twee al te schoone colomnen, die zijn ghegoten, ende die const is daer af verloren, ende zy staen daer om cierlijckheydt, ende sinte Marcus daer boven op. Ende op dese voorschreven plaets daer staet op Sinte Marcus Kercke, ende boven op Sinte Marcus Kercke daer staen vier gegoten peerden op van koper, ende dese zijn seer schoon vergult met schoon goudt, ende dese kerck is kostelijck ghemaeckt van marmeren steen dat men niet en can exstimeren wat dese voorszeide kerck ghekost heeft.
Item, dese kerck heeft eenen outaer, ende dat is dat hooghoutaer, twelck niet te gronderen is dat goedt ende ghesteenten die daer in zijn, ende op dit voorszeide outaer wort vier of vijfmael sjaers op ghetoont alle den schat van Venetien, dwelck is, kostelijcke juwelen ende gesteenten sonder getal, ende oock van alle gesteenten die men mach noemen. Ende tgout daer dese gesteenten in staet, en is niet by die ghesteente. Te Venetien is eenen gouden kelck een elle hooghe, ende daer is noch veel zilver ende goudt daer ick hier niet af en schrijve, want ten is niet te ghelooven, ten waer saecke dat ment selfs saghe.
Item, dese kerck staet vast aent palleys, daer den hertogh van Venetien in woont, ende dit pallays is seer groot ende schoon ghemaeckt van sijn marmersteen, ende daer gaen die heeren van Venetien te recht alle daghe.
Item, in dese plaets daer staet de muntmeesters huys, daer men daghelijcks ghelt in slaet.
Item, op dese voorszeide plaetse daer staet Sinte Marcus Tooren, ende die is seer hoogh: Die cap is van loot, ende daer op schoon vergult met fijn gout, ende op desen tooren mach men met een peert rijden. Het is gheschiet dat de Venetianen hebben laten comen een peert in Venetien, ende sy hebben den hertoch van Kleef, ende den hertoch van Gelder daer mede op den toren laten rijden, ende de pelgroms die gaen daer te voet op, ende besien also Venetien.
Item, te Venetien is een schoon klooster van sinte Marcus, ende sinte Joris, alwaer veel heylighdoms in is van sinte Joris, oock veel kleynodyen, die men den pellegroms laet sien.
Item, noch is te Venetien een schoon klooster van sinte Helena, alwaer men ons wijst dat heylighe lichaem van sinte Helena, met een stuck der Heylighen Cruys, ende haer heylighe lichaem leyt onder een outaer, daer doet men misse op haer heylighen lichaem.
Item, in Venegien zijn noch veel schoone cloosters, te weten van sinte Lucia, alwaer haer lichaem leyt. Ende in dese cloosters ligghen begraven de hertogen van Venetien, twelck seer kostelijck is om sien, wantt is marmersteen met gout vergult.
Item, den hertogh van Venetien vaert op des Heeren Hemelvaerts dagh met alle sijn heeren ende fijnen staet in zee, ende worpt daer in eenen gouden rinck, waert wesende thien goude ducaten, ende daer mede trout hy die zee.
Item, op Heylich Sacraments dach, so gaet den hertogh met al sijn heeren in grooter staet achter dat Heylich Sacrament met schoon licht. Het en soude niet moghelijck zijn al de fraeyheydt van Venetien te beschrijven, oft is noch meer.
Hier na volcht de reyse van Venetien naer Jerusalem, ende die namen der plaetsen.
Inden eersten, reysen wy van Venetien nae Jerusalem ende wy komen in een kleyn stedeken, genaemt Parensa, ende leyt 100. mijlen van Venetien, ende het leyt in Oostenrijck aen skeysers lant ende behoort die Venetianen.
Van Parensa komen wy in een stadt gheheeten Sara, ende leyt int lant van Slavernyen, ende behoort de Venetianen toe, ende hier leyt das lichaem van Simeon den Rechtveerdighen, die ghemaect heeft: Nunc dimittis servum tuum Domine. Ende is van Parensa tot Sara 150. mijlen.
Van Sara komen wy in een kleyn stedeken, genaemt Lesena, leyt oock in Slavernien, en hoort de Venetianen toe, alwaer sy al haer marmersteen halen, ende is van Sara tot Lesena 120. mijlen.
Van Lesena komen wy in een kleyn stedeken, genaemt Corssela, ende behoort de Venetianen toe, ende leyt van Lesena 60. mijlen.
Van Corsella komen wy in Regusa, een stercke stadt, ende leyt van Corssela 70. mijlen.
Dit Regusa leyt in Slavonien, ende dit zijn heeren op henselven, en sy hebben veel lands onder hen die sy selvs regieren, ende sy gheven den Turck jaerlijckx 40 000. ducaten van tribuyt, ende oock den koningh van Hongaryen, om dat sy haer landt ende stadt moghen in vrede regieren ende besitten, want sy ligghen vast aen Hongeryen, ende oock aen Turckyen, ende die Venetianen hebben daer niet af: Dese heeren zijn twaelve, ende een van hen allen is den oppersten, de welcke dan hertogh vander stadt is, maer en duert niet langher dan een maent, waer voor sy dan hebben 1000. ducaten ende dese kiesinge gaet by beurten om. Dese voorszeide lantsheeren houden goede ordonnantie in haer landen ende stadt. De Turcken ende Hongheren komen daer daghelijckx met haer goederen te koop, oock om ander goederen te koopen. In dese voorschreven stadt daer zijn goede kersten menschen. Oock staen in dese voorschreven stadt staen twee schoone cloosters in.
Item, in Regusa staet een schoon klooster van Sinte Franciscus Orden, ende daer wort ons veel heylichdoms ghewesen, oock veel schoone juwelen. Noch is daer een schoon klooster van sinte Dominicus.
Noch is te Regusa een kerck van sinte Blasius, ende is de Prochykerck vander stadt, ende in dese voorszeide kerck is veel heylichdoms, twelck men ons alsamen wijst.
Van Regusa comen wy in een stat die genaemt is Corffon, dwelcke een eylandt is, ende die Venetianen toebehoort: Het leyt drie hondert mijlen van Regusa. Dese voorschreven stadt plachte die Griecken toe te behooren. Het heeft twee uytnemende stercke sloten, ende daer is een seer groote schoone voorstadt, daer een groote coopmanschap gheschiet, so van christenen, als Griecken, Joden, Turcken, ende heydenen, ende alderhande natien van volck.
Item, eer wy te Corffon comen, so varen wy voorby een verdorven stadt gheheeten Casoppo, de welcke van eenen draeck verdorven is, want die hadde uyt de stadt alle dage een mensch, ende recht achter dese voorschreven stadt daer leyt een grooten steenrotse, alwaer hem desen draec onthielde, ende was rondtomme met de zee omringht. Men kan oock noch die muyren van dees verdorven stadt sien, ende daer by staet een capelle van Onse Lieve Vrouw, gheheeten sinte Maria de Casoppo, ende daer woont een kluysenaer in.
Van Corffon comen wy in een stercke stadt geheeten Modon, die de Turck den Venetianen afgewonnen heeft.
Item, van Modon zeylden wy om te komen in Candien, ende daer quam een groot onweer op in zee, soo dat wy in Candien niet en mochten komen, maer wy quamen in Padmos, waer van veel te schrijven waer, alleen van dat ick daer sach. Wy waren daer 5. dagen in, alwaer wy oock sagen dat heyliche lichaem van sinte Jan Guldemont, ende int Padmos en is geen aerde, het is al steenrotse, so dat men die dooden niet begraven en can, maer men droogtse inde son, ende als sy droogh zijn, so legghen sy deen op den anderen. Ten gebeurt in hondert jaer niet dat daer eenighe pelgroms gecomen zijn, dan int jaer M. CCCC. LXXXI. doen waren wy met onse galeye int Padmos.
Van Padmos zeylden wy na Candien, hier voormaels geheeten Reta inden Bybel. Dese stadt is groot ende sterck, oock is eylant groot, het leyt in Griecken, maer behoort die Venetianen toe: Van dit lant waer veel te schrijven, want die Venetianen hebben uyt dit landt een groot goet, ende daer staen 14000. dorpen, ende elck dorp heeft een kerck, ende het alder cleynste dorp heeft 50. huysen. Op dit eylant en staen niet meer dan vier steden, ende is groot 700. Lombaertsche mijlen, dry mijlen voor een Duytsche mijle: Ende dit eylant is seer vruchtbaer, ende daer wassen de rechte Malevoseyen die men alle de werelt door voert, ende Candien is hondert mijlen van Modon.
Van Candien komen wy inde stadt van Rodes, gelegen 300. mijlen van Candien, toebehoorende die heere van Sinte Jans Orden, ende in dese orden zijn groote heeren, ridderen, schiltknechten, ende priesters, dragende een wit cruys, ende sy hebben eenen heer, genaemt de Groote Meester, die is heer van Rodes, ende vant eylant met al sijn sloten ende dorpen. De stadt van Rodes is nu veel stercker, dan doen den Turc daer voor lach, want hertogh Philips heefter voor doen maken eenen grooten toren, ghenaemt Sinte Nicolaes Toren, die seer sterck is, want waer dien daer niet gheweest Rhodes waer verloren, ende noch staender twee stercke torens aen die stadt, een van Vranckrijck, ende een van Enghelandt.
Item, van Rhodes komen wy in Cypers, gelegen 300. mijlen van Rhodes, ende dat landt van Cypers is een schoon coningrijck, seer groot, toebehoorende de Venetianen, ende heeft vele steden onder hem, ooc veel dorpen ende kastelen sonder getal. Van dit koningrijk waer veel te schrijven, hoe al dat landt gedestrueert is gheweest van eenen coning van Enghelant, doen hy na Jerusalem reysen wilde, ende als dees conings dochter weder van Jerusalem quam in Cypers, wiert haer groot gewelt aenghedaen vanden coning van Cypers. Ende in Cypers zijnde, komen wy in een stadt, geheeten Lemesoen, dwelcke seer vervallen is, ende dewijl ick daer was, was daer een groote aertbevingh.
Van Cypers komen wy aen een lant gheheeten Jaffa, legghende 200. mijlen van Cypers, ende dit Jaffa heeft Joppe geheeten inde Heylighe Schrift, ende als die galeye voor dat Heylighe Landt komt, ontrent drie boochschoten weeghs, so laet men het ancker vallen, ende de pelgroms dancken Godt, ende singen: Te Deum laudamus: Te Dominum confitemur.
Dit ghedaen zijnde, soo vaert de schrijver vande galeye ende ick Claes van Dusen met hem aen landt, om die galeye te haelen voor de ghemeene pelgroms, ende reysen dan tot Rama ende niet verder twelck is 12. mijlen van Jaffa.
Item, den heer van Rama schrijft aen de heeren van Jerusalem om een seecker galeye voor alle haer ondersaten, die in steden ende dorpen woonen, dat sy sullen komen met alle haer coopmanschap tot Jaffa, om de koopen ende verkoopen met onse koopluyden, die op onse galeye zijn, ende dat duyrt by wijlen ontrent 28. daghen, tot dat wy te Jerusalem gheweest hebben.
Als de heeren van Jerusalem comen, so brengen sy veel volcx met hen, ende tot Jaffa zijn twee torens daer men wacht op hout, ende als de heeren van Jerusalem daer zijn, so laet men de pelgroms opt lant komen, ende sy slapen twee of dry nachten tot Jaffa in de kelders.
Van de aflaten die men verdient, ende vercrijght, heeft verworven de heylighe keyserinne Helena, vanden heylighen paus Silvester. Alwaer den leser vinden sal een + , beteeckent aflaet van alle sonden, ende waer een # staet beteeckent aflaet voor seven jaer, seven karenen, ende veertich daghen.
Inden eersten, is in Jaffa een heyige plaets daer sinte Pieter Tabita vander doot verweckte, daer is aflaet: # . Ende dit is de stadt daer den propheet Jonas tscheep ging, ende woude vlien in Tharsen van dat aensicht Godes, als hem gheboden was na Ninive te gaen om te predicken. Daer by is ooc die plaetse, daer sinte Pieter pleeght de visschen, ende daer brengt men ons esels, daer wy dat Heylighe Lant mede doorrijden, ende van Jaffa reysen wy naer Rama, twelck is 12. mijlen.
Dese stadt Rama is seer groot, maer bykans heel ghedestrueert, ende in dees voorszeide stadt staet een hospital, daer men alle de pelgroms in logeert, ende twee mijlen van Rama staet een verdorven stadt gheheeten Lyda, ende daer is sinte Joris ghemartyliseert, daer is oock aflaet: # . Ende ghy sult weten, dat in Jerusalem Minnebroers woonen van Sinte Franciscus Orden, ende dese voorszeide broeders woonen op den Bergh van Syon, ghevende de heeren van Jerusalem jaerlijckx grooten tribuyt.
Item, dese voorschreven broeders komen tot Jaffa om die pelgroms te halen, ende brenghen ons tot Jerusalem, ende voort dat gheheele Heylighe Lant door, ende weder van Lyda na Rama, ende daer blyven wy twee daghen, ende als de pelgroms daer zijn, so komt den guardiaen smorgens vroech, ende doet ons int hospitael een misse.
Ende soo haest als de misse uyt is, soo doet den guardiaen een schoon sermoon, ende seyt ons hoe wy ons dragen sullen int Heylich Lant, in schoon Latijn, Walsch, ende Duytsch, oock vermaent hy ons hoe dat wy ons biechten sullen, als wy te Jerusalem comen, ende of daer yemant waer die te Jerusalem sonder oorlof waer ghereyst, die doet hy uyt den ban, ende dan reysen wy na Jerusalem, ende eer wy daer comen so ghenaken wy Emaus op 8 mijlen naer, ende daer staen noch dry oft vier huysen, met een vervallen kerck: + . Onder weghen comen wy oock daer Ramata ghestaen heeft, ende daer is Joseph van Arimathien, gheboren, die Onsen Heere Godt van den Cruyce nam, ende dat leydt vier mijlen van Jerusalem. Daer naer komen wy aen een vervallen kerck, daer den propheet Samuel gheboren is, ende daer staet noch zijn graf, ende is noch twee mijlen van Jerusalem.
Van Rama tot Jerusalem zijn 36. mijlen, dry voor een Duytsche, ende tusschen Rama ende Jerusalem zijn noch veel heylighe plaetsen, die ick niet al beschrijven en kan, oft oock niet en weet.
Alle die pelgroms in Jerusalem komende, soo gaense voor die kerck daer dat Heylich Graf, ende den Heylighen Bergh in staet van Kalvarien, ende verdienen aflaet van alle sonden: + . Ende dan soo gaen dese pelgroms in een goet hospitael, ende isser yemant sieck, die gaet int clooster van de voorszeide broeders opten Bergh van Syon.
Item, hier sal ick schrijven al die heylighe plaetsen ende steden, na mijn verstandt, die ick weet in die heylighe stadt van Jerusalem. In den eersten, als die pelgroms in dat Heylich Graf, ende op den Bergh van Calvarien willen gaen so komen sy voor een schoone kerck, en die heet den Tempel Gods, ende aleer ghy in dese kerck of tempel komt, soo staet daer voor een kleyne vierkante plaets, daer den steen leyt daer Onsen Heer op ruste, aensiende den Bergh van Calvarien met het Heylich Cruys: # .
Aen de rechterhandt van dese kerck staen dry capellen, buyten aen die kerck een capelle van den engel, dander van sinte Jan Baptist, ende die derde van Maria, ende aen die slinckerhandt staet een capelle van Maria Magdalena, ende daer op staet een schoonen hooghen toorne sonder klocken, ende in dese capellen is aflaet: # .
Item, als ghy dan wilt inden tempel gaen, soo komen die heeren van Jerusalem, ende tellen u, ende sluyten u een nacht daer in, ende ick sal u schrijven wat in desen heylighen tempel is, ende wat heylighe plaetsen ons daer in gewesen worden, want het is een schoone kerck, ende als wy in dese kerck zijn so gaen die Minnebroeders met ons in processy op alle dien heylighe plaetsen die daer in zijn.
Inden eersten, in Onser Liever Vrouwen Capelle, daer Onsen Heer hem presenteerde tot zijn ghebenedyde Moeder op den Paeschdag, daer is aflaet: + .
Ende midden in dese capelle leyt eenen grooten ronden steen, dat is, die plaetse daer sinte Helena dede soecken de dry cruycen, ende daer onderkenden sy het Cruys Christi, ende daer is aflaet: + .
Ende in dese capel wort ons ghewesen een groot stuck van de kolonme, daer Onsen Heer Jesus aen ghegheeselt is, daer is aflaet: + .
Ende noch in dese capelle van Onse Liever Vrouwe staet een outaer, waer op ons ghewesen wordt een stuck vant Heylich Cruys. Aflaet: + .
Uutgaende met de processy uyt de capelle, soo komen wy daer eenen ronden steen leydt, ende is de plaetse daer Onsen Heer Jesus stont met die spade in zijn hant, doen hem Magdalena woude salven, ende daer by is de stede, als Maria Magdalena op stont om den Heere te salven: # .
Ende op alle dese plaetsen gaen die pelgroms met de processy, hebbende elck een schoone wassen keers in haer handt.
Item, van die plaetse komen wy in een capelle, alwaer een outaer staet, twelck is de plaetse, daer God sat tot dat die Joden dat Cruys ghemaeckt hadden, ende is gheheeten den Kercker Gods, ende daer is aflaet: # .
Daer staet oock een outaer, twelck de plaets is daer die Joden speelden om Gods rock: # .
Ende dan soo gaen wy in een capel, ontrent 40. trappen om leegh te klimmen, twelck is die capel van sinte Helena, ende daer staet een outaer in, ende daer is aflaet van alle sonden: + . Ende noch neerwaerds gaende in dese capelle ontrent 11. trappen, dat is onder den Bergh van Kalvarien, daer heeft sinte Helena doen soecken dat Heylich Cruys, ende daer zijn ghevonden die dry cruycen, dry naghels, die sperre, ende die Doornen Croone, ende daer is aflaet: + .
Item, wy comen weder uyt die capelle, ende boven zijnde komen wy in een kleyn capelleken, daer staet een stuc van de colomme daer Onsen Heer Jesus op ghecroont is, ende daer is aflaet: # .
Ende van daer soo comen wy op den Bergh van Calvarien, ende den bergh gaet men op met 18. trappen.
Als wy op desen Bergh van Calvarien komen, soo ontwijckt ons herte van devotien, want daer staet dat Heylighe Gat, daer het Cruys in heeft gestaen, ende daer is aflaet van alle sonden: + .
Ende aen die rechterhant mach men sien hoe den Bergh van Calvarien geschoordt is, oock aflaet: # . Ende daer staet eenen outaer op den bergh, dat is de plaetse daer Ons Lieve Vrouwe ende sint Jan in stonden onder den Cruyce: + . Ende als die pelgroms daer op comen, soo maeckt men noch dry outaers, daer die priesters op misse doen, ende is aflaet: + .
Als wy vanden Bergh van Kalvarien komen, so comen wy daer drie blauwe steenen legghen, dat is, die plaetse daer Onse Lieve Vrouw haren lieven Sone ontfingh op haren schoot, als Hy van den Heylich Cruys ghedaen wert, ende ghesalft worde: + .
Item, van daer soo comen wy aen dat Heylich Graf daer Onsen Heer Jesus selfs in lach, ende dit staet in een capelle, dewelcke ghedeckt is met loot, ende boven int midden van dese capelle staet een groot gat, ende anders en heeft dese capelle gheen licht, ende in dese capelle staet het Heylich Graf, ende dat is ghedeelt in twee cleyne capellekens, seer kostelijck ghemaeckt van Marmersteen, ende in de eerste capelle daer doet den priester hem aen, als hy in dat Heylich Graf wil misse doen, ende daer staet een steen voor die deur vant graf, daer staet den heylighen enghel op, als die dry Marien te grave quamen, ende sochten den Heere Jesum op den heylighen Paesdagh. Hier is aflaet: +
Item, in dat ander deel van dees Capelle staet dat Heylighe Graf, ende daer doet men misse op, ende wy gaen int Heylich Graf ende nemen dat Heylich Sacrament, ende oock op den Bergh van Calvarien: + . Ick hebbe in veel steden gheweest, maer ick en vant noyt het Heylich Graf beter afgheconterfeyt, dan te Leyden.
Ende onder den Berg van Calvarien is gevonden dat hooft van Adam, ende daer by leydt begraven Govaert Bouillon, coninck van Jerusalem.
In dees voorszeide kerck woonen seven secten van kersten in: Die eerste zijn onse Minnebroeders des Roomschen stoels, die andere Griecken, die derde Armenen, die vierde Surianen, de vijfde Indianen, de seste Jacobiten, de sevenste Gregorianen.
Ende dese zijn al inden voorszeide tempel gesloten, ende bewaren dat graf met de heylighe plaetsen die daer in zijn. Hier wort ons gewesen tgeen men seyt dat midden der werelt te zijn.
Dese sevenderhande kersten, die zijn seer veel, ende woonen al dat Heylighe Landt door, ende die in dat Heylighe Graf woonen die en komen niet uyt, dan als daer pelgroms komen die in dat Heylighe Graf willen gaen, ende aen dese voorszeide kerck staet niet dan een groote deure, ende dese deur heeft vier groote gaten, daer men dese voorszeide kerstenen door teten brengt, ende al dat sy behoeven, ende wy pelgroms slapen daer drie nachten in, biechten ons ende gaen ten Heylighen Sacramente in dese kercke, ende als wy daer weder uyt sullen gaen, so komen de heeren van Jerusalem, ende openen de deure des tempels, ons getelt hebbende gaen wy weder in ons hospitael, ende op alle de heylighe plaetsen die inden tempel zijn, daer singen de broeders schoone oratien ende Oremus.
Sanderen daeghs so komt een Minnebroeder uyt dat clooster int hospitael, ende brengt ons op dese volgende heylighe plaetsen, ende op elcke plaets leest den broeder oratien, ende wijst ons die heylighe stede.
Inden eersten, daer sinte Pieter ghevangen is geweest, aflaet: + . Ende op de plaets daer dat vrouken Veronica ghewoont heeft, daer af den doeck als noch te Romen is: + .
Item, voor die deur vanden Rijckeman, daer Lazarus lach ende begheerde de cruymen van zijn tafel om Gods wil, daert Evangelium af spreeckt is aflaet: # .
Item, daer Maria Magdalena haer sonden vergeven waren in Simon Leproos huys: # .
Item, daer Christus met het Heylich Cruys uyt Pylatus huys quam, ende Simon hem hielp dragen, daer is aflaet: # .
Item, daer Onsen Heer sach op die vroukens van Jerusalem, recht of hy segghen wilde, schreyt niet om my, maer schreyt om u ende u kinderen: # .
Item, daer Onse Lieve Vrou stonde met haer jongvrouwen, ende woude haren Lieven Soon sien komen gheladen met het Cruys, als hy soude komen uyt dat huys van Pilatus ende ging naer den Bergh van Calvarien, aflaet: # .
Item, in die straet daer Onsen Heer doorgingh, staen twee steenen, op den eenen stont Jesus, ende op den anderen stont Pylatus als hy den Heer veroordeelde: # .
Daer Onse Lieve Vrouwe placht schoole te gaen: # . Ende men wijst ons in een ander straet, daer Herodes plach de woonen: # . Ende dan soo comen wy in dat huys van Pylatus, daer Onsen Heer in veroordeelt is, ende daer hem tCruys op Zijn gebenedijde schouders geleyt worde: + .
Dan komen wy daer Joachim ende Anna ghewoont heeft, daer staet een kercke die de heydenen voor haer houden, ende daer doen sy haer oratien in, ende wy pelgroms en mogen daer niet ingaen. Op dese plaets is Onse Lieve Vrou ghebooren: + .
Item, aen Salomons Tempel staet die Piscina Probatia, daert Heylich Evangely af spreeckt: # .
Dan soo komen wy aen die poort daer sinte Steven uytgheleyt werde, ende comen dan in dat Dal Josaphat, daer sinte Steven gesteenicht is, ende daer by is die plaetse daer Saulus sat, wachtende de cleederen der Joden, tot dat sinte Steven ghesteenicht was. Daer is aflaet: # .
Dan comen wy in dat Dal van Josaphat, daer leyt een steenbergh, waer over plach te leggen dat Heylighe Cruys, dese plaetse heet Torrente Cedron, ende daer spreckt die Passy af: Sybilla die Prophetesse die woude daer niet over gaen, want sy propheteerde dattet het Heylich Cruys noch worden soude.
Item, midden in dat heylighe Dal Josaphat staet een kleyne kercke van Onse Lieve Vrouw, twelck neder te gaen is onder die aerde 48. trappen, ende Onser Liever Vrouwen graf is daer, ende men doeter misse op. Ende dit is de plaetse daer Onse Lieve Vrouw ten hemel voer: + .
Item, in dese kercke komen die Minnebroeders uyt haer klooster van den Bergh Syon, ende doen daer alle saterdage misse op Onser Liever Vrouwen graf, ende die pellegroms nemen oock daer het Heylich Sacrament wie wil. Ende in dese kerck staet een fonteyne, ende dat water heet Onser Liever Vrouwen Water. Ende daer staet oock Joachims ende sinte Annen eerste graf in, ende al dese plaetsen besoecken die pelgroms op eenen dagh.
Sanderen daeghs comen wy weder in het Dal van Josaphat, ende comen op den heylighen Bergh van Oliveten, daer heeft Onsen Heer aenghebeden Sijnen Hemelschen Vader, op den Goeden Vrydagh, ende daer in lesen die broeders die Passie op den Goeden Vrydagh: + .
Van daer comen wy daer Onsen Heer gevangen wiert, doen Judas tot hem quam, ende hem custen, die gheschiede int Hofken, ende leyt aenden Bergh van Oliveten: + .
Ende daer is die stede daer sinte Pieter Malchum dat oor afsloegh: # . Daer by is oock die plaetse doen Jesus tot sijn apostelen sprack: Sit hier tot dat ick ghebeden hebbe: # .
Item, al voorder op den Bergh Oliveten gaende, soo komen wy daer Ons Lieve Vrouw sinte Thomas den gordel uyt den hemel sont, ooc wast hier daer Jesus schreyde over Jerusalem: # .
Voort op den bergh noch gaende, so komen wy op die plaetse daer den enghel quam, ende brocht Onse Lieve Vrouw de Palm uyt het Paradijs, de welcke voor haer ghedraghen wiert, doen sy doodt was: # .
Voort, soo komen wy daer dat Kasteel van Galileen gestaen heeft, ende daer heeft Onsen Heer Jesus dickmael onder sijn apostelen ghepredickt, ende daer placht hy te rusten, als hy int lant van Galileen wilde gaen, oock presenteerde hy hem aldaer op den Paeschdagh.
Item, als wy staen op dese voorszeide plaetse soo wordt ons ghewesen die Gulden Poort, ende Salomons Tempel, ende noch veel heylighe plaetsen die in Jerusalem zijn, daer wy niet mogen ingaen: + .
Op dat alderhooghste van den bergh staet een schoone kercke, daer hebben de heydenen de sleutel af, ende als wy in dese kerck zijn, soo sien wy recht int midden een cleyn capelleken, twelc die plaets is daer Jesus ten hemel voer, ende daer staet noch ghedruckt sijnen ghebenedijden rechtervoet in een witte steen: + .
Item, aen dese voorszeide kerck is die stede daer sinte Pelagia penitentie dede: + .
Opt hooghste van desen berg wort ons gewesen die Doode Zee, ende theylich lant van Galilee, ende daer verdienen wy alle die aflaten die in dat landt zijn, ende dan gaen wy weder den bergh af, ende comen daer de apostelen Jesum setten op den ezel, op den Palmensondagh.
Noch een vervallen kerck, geheten Sinte Marcus Kerc, daer hebben de apostelen tCredo gemaect: # .
Item, de plaetse daer Jesus die acht salicheden der zielen predicte.
Item, daer by is de plaetse daer Jesus zijn apostelen leerde dat heylich Pater Noster: # .
Ende int nedergaen van desen bergh staet een heylich plaetse, daer plagh Onse Lieve Vrouw te rusten, na die doot Christi, als sy de plaetse ginghen visiteren, aflaet: # .
Als men van desen Bergh van Oliveten comt, so comen wy weder aen dat ander deel van Josaphat, ende is soo langh als den bergh is. Comende dan vanden berg, so staet daer Absolons graf, ende onder den bergh daer staet een vervallen kerck, ende daer liep den heylighen apostel sinte Jacob in doen Onse Heer Jesus ghevangen worden, ende daer en quam hy met uyt voor God verresen was, ende dit was sinte Jacob de Minder, aflaet: # .
Item, ons wort gewesen waer Judas hem selven verhingh, ende op den anderen dach, soo gaen wy visiteren dat Heylich Landt oft het Dal van Siloe, ende noch veel heylighe plaetsen, die hier na staen geschreven.
Int Dal van Siloe springht een fonteyn, daer de Lieve Moeder Gods haer kleederen in gewasschen heeft, als sy haren Soon soude offeren: # .
Van daer comen wy int selfde Dal Siloe, daer springt een fonteyne, ende die comt beneden uyt Salomons Tempel, dat is dat water daer Jesus den blintgheboren gebiede te gaen wassen, op dat hy siende mocht worden: # .
Dan komen wy daer de Joden den propheet Isaiam met een houten saghe in twee stucken ghesaecht hebben: # .
Item, van daer comen wy aen een groote steenrotse, daer een groot hol in is, daer schuylden die apostelen in, als Jesus ghevanghen was, daer is aflaet: # .
Voort so comen wy op den acker die gecoft was om 30. penninghen, ende dien is hol, want die heylighe aerde is van doen gebrocht na Romen, twelc men noch Gods Acker noemt, ende daer worden die christenen die te Jerusalem zijn in geworpen: # .
Ons wort oock van verre getoont, daer Ons Lieve Vrou ghepresenteert wiert inden Tempel Salomons, doen sy 3. jaer out was, ende daer 10. jaren bleef, maer wy moghen daer niet comen, dan spreken ons ghebedt van verde. Aflaet: + .
Item, op een ander dach comen wy daer sinte Pieter sijn sonden beschreyde, doen hy Jesum drymael verloochent had, ende is een steenrotse: # .
Van daer comen wy daer die Joden stonden, ende wachten dat heylighe lichaem van Onse Lieve Vrou, doen zij ghestorven was op den Bergh Syon, ende men soudet draghen na het Dal Josaphat, twelck die Joden nemen wouden ende verbranden: # .
Sanderen daegs comen wy daer Jesus voorby gaende de dry Marien, seyde: Avete: # .
Dan comen wy in een groote kerc, daer sinte Jacob onthooft is, ende aen dese kerc staet een schoon klooster daer Griecksche christenen in woonen, ende zijn niet van onse christenen, want zy zijn van den stoel te Romen niet toegelaten. Dese woonen al dat Heylighe Lant door, ende zijn wel sesderhande: # .
Comende in Annas huys, daer woonen zy ooc, ende hebben daer in een cleyn cloosterken met een kerck. In dit huys van Annas worde Jesus eerst gebracht, ghevanghen zijnde op den Bergh van Oliveten, ende daer wiert hy gheslaghen, etc.: # .
Dan gaen wy na Cayphas huys, twelck de opperste bisschop in Jerusalem was, daer staet oock een klooster daer die voorszeide christenen in woonen. Ende van dit huys waer veel de schrijven als die Passie seydt. In dees voornoemde kerck is een outaer, waer op den steen leydt, die op het graf Ons Heeren lach doen Hy verrees. Ende op desen steen doen dees christenen daer Missen: + .
In dese kerck staet een cleynen kercker, daer hielden de Joden Jesum in ghebonden aan een colomne, ende hier versaeckte sinte Pieter Jesum: # .
Sinte Pieter versaeckten den Heer in Annas huys oock eens, ende int huys van Cayphas is die plaetse daer hy den haen hoorde craeyen, doen hy den Heer drymael versaeckt hadde: # .
Item, over al daer kercken staen, brandt men lampen in die eere Gods.
Recht buyten dit huys staet die plaetse, daer Onse Lieve Vrou stondt, willende haren lieven soon Jesum sien comen uyt Cayphas huys, doen sy Hem tot Pylatum brochten: # .
Dit voorszeide huys staet by den Berg Syon, daer die Minnebroeders op woonen, ende sanderen daegs worden wy pelgroms gehaelt uyt het hospitael, ende brenghen ons op den Bergh Syon, daer sy woonen, ende tleyt een groot stuck weechs vant Heylich Graf, ende den Berch van Calvarien, ende het Heylich Graf staet nu in Jerusalem, ende den Bergh van Syon daer buyten, ontrent een mijl.
Op desen Berg Syon woonen 24. Minnebroeders, dat priesters zijn, om dat sy moghen gaen preken al dat Heylich Lant door, ooc int heydens landt daer christenen woonen, soo in Muska, als in Alexandren, ende dese broeders moghen alt landt vry doorreysen, want sy hebben een vast gheleyde.
Dit klooster heeft maer een deure in te gaen, ende is een stercke yseren deure, ende de kercke heeft twee yseren deuren, een van buyten ende een van binnen. Hier sal ick schrijven alle die heylighe plaetsen, die in ende buyten dit klooster op den Berg Syon staen.
Inden eersten, is daer dat Hoogh Outaer, daer Jesus dat Heylich Sacrament ghemaeckt heeft: + .
Noch is op desen bergh dat outaer, oock die plaetse, daer Onsen Heer met Sijn apostelen dat Paeschlam at: + .
In dese kerck is noch een outaer op die plaets daer Christus sijn discipulen voeten wiesch: # .
Item, daer recht over hadde den hertogh van Borgonjen doen maecken een schoon kapelle vanden Heylighen Gheest, twelck die plaets is daer den Heylighen Gheest op den Sinxendagh verscheen, maer die heydenen hebbense te niet ghedaen: + .
Van hier gaen wy beneden int pant vant klooster, daer staet een kleyn capelleken met een outaer, op welcke plaets Godt sijn apostelen openbaerde na sijn doot, seggende: Vrede zy met u. Tis oock die plaetse daer sinte Thomas Jesum Zijn gebenedijde wonden voelde: + .
In de kerck is de plaets daer Onse Liever Vrou 12. jaer ghewoont heeft na haers Soons doodt: + .
Op dese plaets is Ons Liever Vrou ghestorven, ende van daer ghebrocht na tdal Josaphat: + .
Hier by oock de plaets daer sinte Jan Evangelist daghelijcks misse dede voor Ons Liever Vrou: # .
Oock daer sinte Mathijs apostel gemaect wiert inde stede van Judas Iscarioth. Ende daer Onse Lieve Vrou daghelijcx haer ghebedt dede.
Oock daer Jesus dickmael preeckte, ende Onse Lieve Vrouwe sat aenhoorende hem prediken.
Item, onder den bergh wort ons gewesen daer coningh Salomon begraven leyt, maer wy christenen en moghen daer niet ingaen, want die heydenen hebben die sleutels vant graf, ende daer by staet sinte Stevens eerste graf.
Daer by is de plaetse daer die keucken ghestaen heeft, daert Paesch lam bereyt werdt.
Ende van daer so comen wy daer die heylighe apostelen van malkanderen scheyden, daer God sprack: Gaet, ende leert, etc: + . Ende dit zijn alle de heylighe plaetsen op den Bergh Syon.
Daer waer noch veel van dit clooster te schrijven. Dese voorszeide broeders houden onse pelgroms samen eens ten eten, soo arm als rijck, ende doen een schoone maeltijt bereyden, ende gaen by haer ten Heylighen Sacrament, ende sy hebben noch een klooster aen den bergh, daer woonen graeu susters in, ende die wasschen alt lywaet dat dit klooster ende de kerck behoef, ende backen oock al het broot. Ende van daer gaende keeren wy weder in ons hospitael.
Sanderen daeghs gaen wy weder inden Heylighen Tempel, daer tGraf ende den Bergh Calvarien in staet, ende blyven daer noch een nacht in, ende verdienen die aflaten die daer toe staen ende reysen voort na Bethlehem.
Item, als die pelgroms na Bethlehem reysen sullen, soo komen die heydenen ende brenghen ons weder die ezels, daer wy mede na Bethlehem rijden, ende na tJootsche Gebercht, daer sinte Jan Baptist geboren is, ende die heeren van Jerusalem reysen met ons.
Bethlehem is van Jerusalem 5. mijlen, ende is een schoonen wegh te rijden. De herberge daer die dry coninghen gheherbercht waren, ende eerst by malcander quamen, oock daer zy die sterre verloren, is op een hoeck van dry weghen, ende ontrent een Lombaertsche mijle van die herberghe, komen wy op die plaets daer sy die sterre weder saghen: # .
Half weghen Bethlehem ende Jerusalem staet een kerck, daer Elias die propheet geboren is: # .
Van daer soo komen wy aen een groot vervallen huys oft kerck, daer den prophete Habacuc gheboren is, die den enghel Godts by den hayr nam, voerde hem, etc.: # .
Dan comen wy aen Rachels graf, die Jacobs wijf was, ende dit houden die heydenen in eeren, ende dan comen wy voort in Bethlehem, ende daer en staen niet boven vijftich huysen, ende daer staet een klooster met een schoone kerck, daer den bisschop van Bethlehem in placht te woonen, doen die christenen tlant besaten, ende daer heeft oock sinte Hyeronimus gewoont, ende als wy pelgroms voor dit clooster comen, so gaen wy daer in, want onse Minnebroers daer woonen, gelijck tot Jerusalem, ende blijven daer eenen nacht in, ende die broeders doen ons goede cier aen, ghevende ons broot ende wijn na haer vermogen, ende wy gaen alle nacht in processy op alle de heylighe plaetsen die in Bethlehem zijn. In Jerusalem woonen veel christenen, die sy Centurie noemen, maer zijn quade christenen, ende die reysen altijt met ons na Bethlehem, ende na die Jordanen, ende daer wy in gaen gaen sy mede in, ons verkoopende kerssen, Pater Nosters ende van als.
Int pant van dit clooster nedergaende onder daerde 39. trappen daer is de plaetse daer sinte Jeronymus studeerde, ende heeft aldaer gemaeckt den Bybel, oversettende uyten Hebreevsche int Griecx, ende uyten Griecxsche int Latijn: # . Ende daer staen oock sinte Jeronimi ende Eusebij zijn discipel beyde haer eerste graven.
Als wy daer uyt comen, soo gaen wy al singende int pant vant klooster, ende comen in een capelle van sinte Katharina, daer doen dees broeders alle nacht haer ghetijden, ende uyt dees capelle mach men heymelijck gaen onder die aerde, daer Jesus gheboren is, ende hier en weten die heydenen niet af, ende is een groot stuck onder daerde te gaen.
Ende dan comen wy inde kerck ende op dat Heylich Graf, twelck die plaets is daer die dry coninghen haer offerhande ghereet maeckten, dat sy Jesum offerden: # .
In dese selfde kerck staet ghemaeckt een schoon capelle, ende is met 12. trappen neer te gaen, daer staet een outaer, het welck die plaets is, daer Jesus gheboren is: + .
In dese capelle staet noch een outaer, ende recht voor dit outaer staet de heylighe cribbe, daer Jesus in gheleyt is, ende is ghemaeckt van steen: + .
Noch is in die selfde capelle die plaets daer die dry coningen quamen ende brochten die offerhande aen Jesum, ende Onse Lieve Vrou sat en ontfinck die offerhande van haren lieven Sone: + .
Op dese heylighe plaetse maecken die broeders eenen outaer als die pelgroms daer comen, ende ontfanghen dat Heylich Sacrament al die willen: + .
Alsmen weder uyt dees capelle gaet, soo staet in de kerck eenen outaer, daer Jesus op besneden is, op den Heylighen Jaerdach.
Oock is in dit klooster de plaetse daermen die Onnosele Kinderkens in worp, die Herodes hadde laten dooden in ende ontrent Bethlehem: # .
Buyten dit clooster wort ons ghewesen, daer Ons Lieve Vrou reet naer Egypten: # .
Item, een Lombaertsche mijle van Bethlehem staet een schoon dal olijfboomen, daer staet een vervallen kerck, twelc die plaets is daer den enghel die bootschap bracht aen die herders, doen Jesus gheboren was, ende daer songen die engelen: Gloria in excelsis Deo: # .
Als wy alle dese voorszeide heylighe plaetsen gesien hebben, soo reysen wy van Bethlehem naet Jootsche Lant daer sinte Jan Baptist gheboren is: # .
Dat Jootsche ghebercht is ses Lombaertsche mijlen vant Bethlehem, ende is een quade wegh te reysen. Nu van alle die heylighe plaetsen die wy pelgroms sien int Jootsche lant, ende tot Jerusalem toe.
Inden eersten, comen wy in een schoon dal, daer laten wy onse ezelen staen, ende daer gaen wy te voet aen een vervallen clooster, ende daer woonen heydenen in, daer staen oock twee verfallen kercken, ende hier heeft Zacharias ende Elizabeth gewoont, ende in die bovenste kerck heeft Zacharias ghemaeckt den psalm, Benedictus Dominus Deus Israel: # .
Daer staet ooch die plaetse daer Onse Lieve Vrouw haer nichte Elisabeth groete: # .
Inde neder kerck is die plaetse daer Elisabeth haren lieven sone Johannem hadde verborghen, als Herodes daer voorby reet: # .
Uut dat clooster een boochschoot weeghs staet een vervallen kerck, daer is Joannes Baptist geboren: + .
Als wy dit al besien hebben, so rijden wy na Jerusalem, ende onderweghen wordt ons ghewesen hooch op een bergh een huys, daer gewoont heeft Symeon den Rechtvaerdighen, die Jesum in zijn armen ontfing in Salomons Tempel, segghende: Nunc dimittis servum tuum Domine: # .
Voorts comen wy aen een klooster, daer christenen in wonen, twelc gewijt inder eeren Gods, ende in dat Heylighe Cruys is, ende hier staet een outaer, achter welck een gat is daer een stuck vant Heylighe Cruys gewassen is.
Dit clooster leyt twee mijlen van Jerusalem, ende komende in Jerusalem, gaen wy weder int hospitael, ende dan gaen wy wederom inden heylighen tempel, daer dat Heylighe Graf in staet, ende ghy sult weten dat alle de pelgroms die in Jerusalem comen, die gaen dry nachten lanck inden tempel daer het Heylighe Graf in staet, ende als wy daer in gaen, soo comen die heeren van Jerusalem ende doen den tempel op, ende tellen ons ingaende ende uyt comende, ende wy visiteren die heylighe Plaetsen, ende als wy weder daer uyt comen, soo spreken die pelgroms om samen op den Jordanen te reysen.
Ghy sult weten dat het seer sorghelijk is te reysen op den Jordaen, te weten: van groote hitte ende quaden wegh, ende ghy moet uwen cost mede nemen, tgheen ghy in twee daghen meynt te eten en te drincken. Ende ick Claes van Dusen hebbe elfmael geweest te Jerusalem, ende maer drymael op de Jordaen, ende als wy reysen na de Jordaen, soo brenght men ons die ezels die wy te voren hadden op den Bergh Syon, ende reysen dan van daer nae tdal van Josaphat, ende op den Bergh van Oliveten ende reysen door Bethania, twelck 2. mijlen van Jerusalem is. Alle de heylighe plaetsen die in Bethania zijn, sal ick u schrijven als wy weder comen vanden Jordaen.
Als wy reysen van Bethania soo komen in een groot ghebercht, twelck een quade wegh is, ende tghebercht duert 22. mijlen Lombaertsche, ende als wy daer uyt comen, soo leydt daer eenen grooten bergh, dwelcke soo steyl neder te gaen is, dat wy moeten onse ezels laten loyen, ende gaen te voet. Ende als wy uyt dit ghebercht zijn, komen wy in een schoon dal, twelck ons brenght door Jericho tot op den Jordaen.
In Jericho staet het huys, daer Zacheus in woonde, met den welcken Jesus at: # .
Jericho is nu een kleyn dorp, met een hooghen stercken toren van steen, anders en sietmer niet, ende daer is oock die plaets daer Christus den blinden sijn ooghen verlichte: # .
Dan komen wy aen een kleyn clooster, daer sinte Jan Baptist inde woestijne lach, als hy Jesum doopen soude: # . Dan komen wy voort op den Jordaen, daer Jesus ghedoopt is, zijnde 6. mijlen van Jericho: + . Dese Jordaen is eng ende seer diep, ende loopt sterck, ende sy eyndet in die Doode Zee, daer staen veel boomen by, ende is sorghelijck om in te baden om den stercken stroom ende groote diepte, nochtans heb icker ghesien over swemmen veel goede mannen, ende de pelgroms blijven ontrent een ure daer op, eten wat, ende reysen na den bergh daer Jesus 40. dagen gevast heeft, ende als die pelgroms daer zijn, wasschen haer voeten ende lichaem daer in, ende spreken haer ghebedt: + .
Als wy dan inde Jordaen gheweest hebben, soo reysen wy wederom, ende ons wordt ghewesen die Doode Zee daer Zodoma, Gomorra, ende ander steden in versoncken zijn. Wederkomende door Jericho, rijden wy na een bergh ghenaemt Quarentena, ende desen bergh is seer hooghe, ende onder den berg rusten de pelgroms, want daer staen veel cederboomen, ende daer leyt een schoon water by twelck tselfde is daer Elizeus 4. Regum af spreeckt. Op desen bergh staet een vervallen capel, twelck die plaetse is daer Christus 40. dagen vaste: + .
Opt alderhooghste van desen bergh staet een capelle, daer is die plaetse daer Jesus ghebrocht worde vanden duyvel, als hy hem temteerde: + .
Dit voorszeide ghesien hebbende, reysen wy weder na Jerusalem, ende comen in Bethania, twee mijlen van Jerusalem, ende dit zijn de heylighe plaetsen, als:
Inden eersten, staet in Bethania een vervallen Huys, daer Maria Magdalena ghewoont heeft, daer heeft Jesus in ghepredickt: + .
Noch staeter een vervallen huys, daer Martha in ghewoont heeft, daer heeft Christus dickwijls in gherust: # .
Daer by staet een steen, daer Onsen Heer op ruste, doen Martha tot hem quam, ende sprack: Heere, hadt ghy hier gheweest onse broeder, etc.: # .
Ontrent een boochschoot weegs van daer staet een vervallen clooster, daer is Lazarus graf in een cleen kerc, daer is hy ooc vander doot verwect: # .
Ontrent 16. treden van dit graf is die plaetse daer Jesus tot Lazarum seyde: Staet op, etc.: + .
By dit voorszeide klooster is een groot vervallen huys, daer Symon die Leproos ghewoont heeft, daer Jesus te eten was, als Maria Magdalena hem quam salven, daer Judas om murmureerde: + .
Desen Symon hadde noch een huys in Jerusalem, daer Jesus Mariam Magdalenam al haer sonden vergaf: + .
Dan reysen wy na Jerusalem, ende ons wordt achter den Bergh van Oliveten gewesen een dorp gheheeten Bethphage, daer sat Onsen Heer op den ezel, als hy quam in Jerusalem: + .
Op den Bergh van oliveten wassen veel olijfboomen, en daer by stondt den vijgheboom die Jesus vermalendyde. Ende ons wordt ghewesen dat dorp Getsemany, ende dan soo komen wy weder in Jerusalem, ende gaen int hospitael, ende rusten.
Als wy alle dese voorszeide heylighe plaetsen ghesien hebben, so gaen wy inden Tempel vant Heylich Graf, ende versoecken alle die heylighe plaetsen die daer in zijn, ende doen ons devotie als wy behooren. Ghy sult weten dat in Jerusalem veel heylighe plaetsen zijn, diemen ons niet en wijst. Maer dees voorgenoemde ons gewesen zijnde, reysen wy pelgroms wederom van Jerusalem na Rama, ende Jaffa, ende dan voort inde galeye tot Venetien toe.
Ick Klaes van Dusen hebbe elfmael te Jerusalem geweest, ende daer hebben altijt groote Lansheeren mede gheweest, maer gheen en moghender in Salomons Tempel komen.
Dus verre Claes van Dusen.
1. Inden eersten, reysen wy van Venetien nae Jerusalem ende wy komen in een kleyn stedeken, genaemt Parensa, ende leyt 100. mijlen van Venetien, ende het leyt in Oostenrijck aen skeysers lant ende behoort die Venetianen: Porec in Istrië, Kroatië (Parenzo in het Italiaans).
2. Van Parensa komen wy in een stadt gheheeten Sara, ende leyt int lant van Slavernyen, ende behoort de Venetianen toe, ende hier leyt das lichaem van Simeon den Rechtveerdighen, die ghemaect heeft: Nunc dimittis servum tuum Domine. Ende is van Parensa tot Sara 150. mijlen: Zadar in Kroatië (Zara in het Italiaans).
3. Van Sara komen wy in een kleyn stedeken, genaemt Lesena, leyt oock in Slavernien, en hoort de Venetianen toe, alwaer sy al haer marmersteen halen, ende is van Sara tot Lesena 120. mijlen: het Dalmatische eiland Hvar in Kroatië (Lèsina in het Italiaans).
4. Van Lesena komen wy in een kleyn stedeken, genaemt Corssela, ende behoort de Venetianen toe, ende leyt van Lesena 60. mijlen: Korcula in Kroatië (Curzola in het Italiaans)
5. Van Corsella komen wy in Regusa, een stercke stadt, ende leyt van Corssela 70. mijlen: Dubrovnik in Kroatië (Ragusa in het Italiaans).
6. Van Regusa comen wy in een stat die genaemt is Corffon, dwelcke een eylandt is, ende die Venetianen toebehoort: Het leyt drie hondert mijlen van Regusa: Korfou in Griekenland (Kerkyra in het Grieks).
7. Item, eer wy te Corffon comen, so varen wy voorby een verdorven stadt gheheeten Casoppo, de welcke van eenen draeck verdorven is, want die hadde uyt de stadt alle dage een mensch, ende recht achter dese voorschreven stadt daer leyt een grooten steenrotse, alwaer hem desen draec onthielde, ende was rondtomme met de zee omringht. Men kan oock noch die muyren van dees verdorven stadt sien, ende daer by staet een capelle van Onse Lieve Vrouw, gheheeten sinte Maria de Casoppo, ende daer woont een kluysenaer in: Kassopei op Korfou.
8. Van Corffon comen wy in een stercke stadt geheeten Modon, die de Turck den Venetianen afgewonnen heeft: Methoni in Griekenland (Modone in het Italiaans).
9. Item, van Modon zeylden wy om te komen in Candien, ende daer quam een groot onweer op in zee, soo dat wy in Candien niet en mochten komen, maer wy quamen in Padmos, waer van veel te schrijven waer, alleen van dat ick daer sach: het eiland Pátmos in Griekenland.
10. Van Padmos zeylden wy na Candien, hier voormaels geheeten Reta inden Bybel. Dese stadt is groot ende sterck, oock is eylant groot, het leyt in Griecken, maer behoort die Venetianen toe: Heraklion op Kreta (Candia in het Italiaans).
11. Van Candien komen wy inde stadt van Rodes, gelegen 300. mijlen van Candien, toebehoorende die heere van Sinte Jans Orden: het eiland Rhodos in Griekenland.
12. Item, van Rhodes komen wy in Cypers, gelegen 300. mijlen van Rhodes, ende dat landt van Cypers is een schoon coningrijck, seer groot, toebehoorende de Venetianen: het eiland Cyprus.
13. Ende in Cypers zijnde, komen wy in een stadt, geheeten Lemesoen, dwelcke seer vervallen is, ende dewijl ick daer was, was daer een groote aertbevingh: Limassol.
14. Van Cypers komen wy aen een lant gheheeten Jaffa, legghende 200. mijlen van Cypers, ende dit Jaffa heeft Joppe geheeten inde Heylighe Schrift: Tel Aviv-Yafo in Israël.
15. Dit ghedaen zijnde, soo vaert de schrijver vande galeye ende ick Claes van Dusen met hem aen landt, om die galeye te haelen voor de ghemeene pelgroms, ende reysen dan tot Rama ende niet verder twelck is 12. mijlen van Jaffa: Ramallah (Rama Allah) in Palestina
16. Van Rama tot Jerusalem zijn 36. mijlen, dry voor een Duytsche, ende tusschen Rama ende Jerusalem zijn noch veel heylighe plaetsen, die ick niet al beschrijven en kan, oft oock niet en weet.
Annotatie dr. Willem Kuiper, Leerstoelgroep Historische Nederlandse Letterkunde UvA,
met dank aan mevr. dr. Josephie Brefeld, dr. Theo Meder en em. prof. dr. J.W. Smit.
Voor het eerst gepubliceerd in februari 2008.Laatste update 3 augustus 2008.
Deskundig commentaar of een vraag?: willem.kuiper@uva.nl