Latín Lecturas I

SEGUNDA PARTEEJERCICIOS DE LECTURA.

PHÆ DRI F A B U L Æ SE LE CTÆ .

P rolog us.

Æsopus auctor, quam materiam repperit,

Hanc ego polivi versibus senariis.

Duplex libelli dos est: quod risum movet,

Et quod prudenti vitam consilio monet.

Calumniari si quis autem voluerit,

Quod et arbores loquantur, non tantum feræ,

Fictis iocari nos meminerit fabulis.

F a b u la I . L u p u s et agnus.

Malefacere qui vult, nusquam non causam invenit.

Ad rivum eundem lupus et agnus venerant

Siti compulsi: superior stabat lupus,

Longeque inferior agnus. Tunc fauce improba

Latro incitatus iurgii causam intulit.

Cur, inquit, turbulentam fecisti mihi

Aquam bibenti? Laniger contra timens:

Qui possum, quæso, facere quod quereris, lupe?

A te decurrit ad meos haustus liquor.

Repulsus ille veritatis viribus:

Ante hos sex menses male, ait, dixisti mihi.

Respondit agnus: Equidem natus non eram.

Pater, hercule, tuus, inquit, maledixit mihi.

Atque ita correptum lacerat iniusta nece.

Hæc propter illos scripta est homines fabula,

Qui fictis causis innocentes opprimunt.

I I . Mance regem petentes.

Peior medicina malo.

Athenæ quum florerent æquis legibus,

Procax libertas civitatem miscuit,

Frenumque solvit pristinum licentia.

Hinc, conspiratis factionum partibus,

Arcem tyrannus occupat Pisistratus.130

Ejercicios de lectura.

Quum tristem servitutem flerent Attici,

Non quia crudelis ille, sed quoniam grave

Omne insuetis onus, et coepissent queri:

Æsopus talem tum fabellam rettulit.

Ranæ, vagantes liberis paludibus,

Clamore magno regem petiere a Iove,

Qui dissolutos mores vi compesceret.

Pater deorum risit, atqué illis dedit

Parvum tigillum; missum quod subito vadis,

Motu sonoque terruit pavidum genus.

Hoc mersum limo quum iaceret diutius,

Forte una tacite profert e stagno caput,

Et explorato rege, cunctas evocat.

Illæ, timore posito, certatim adnatant,

Lignumque supra turba petulans insilit:

Quod quum inquinassent omni contumelia,

Alium rogantes regem misere ad Iovem,

Inutilis quoniam esset qui fuerat datus.

Tum misit illis hydrum, qui dente aspero

Corripere coepit singulas. Frustra necem

Fugitant inertes; vocem præcludit metus.

Furtim igitur dant Mercurio mandata ad Iovem,

Afflictis ut succurrat. Tunc contra deus:

Quia noluistis vestrum ferre, inquit, bonum,

Malum perferte: Vos quoque, o àves, ait,

Hoc sustinete, maius ne veniat, malum.

I I I . G ra cu lu s superbus.

Quiesce in pelle propria.

Ne gloriari libeat alienis bonis,

Suo que potius habitu vitam degere,

Æsopus nobis hoc exemplum prodidit.

Tumens inani graculus superbia

Pennas, pavoni quas deciderant, sustulit,

Seque exornavit; deinde contemnens suos,

Formoso se pavonum immiscuit gregi.

Illi impudenti pennas eripiunt avi,

Fugantque rostris. Male mulctatus graculus

Redire mærens coepit ad proprium genus,

A quo repulsus tristem sustinuit notam.

Tum quidam ex illis quos prius despexerat:

Contentus nostris si fuisses sedibus,

Et quod natura dederat voluisses pati,

Nec illam expertus esses contumeliam,

Nec hanc repulsam tua sentiret calamitas.E jercicios de lectura.

I V . Canis na tans.

Avidum sua sæpe deludit aviditas.

Amittit merito proprium, qui alienum appetit.

Canis, per flumen carnem dum ferret natans,

Lympharum in speculo vidit simulacrum suum,

Aliamque prædam ab alio ferri putans,

Eripere voluit: verum decepta aviditas,

Et quem tenebat ore, dimisit cibum,

Nec quem petebat adeo, potuit attingere.

V. Vacca, cap ella, ovis et leo.

Potentioris sodetatem fu g e.

Nunquam est fidelis cum potente societas:

Testatur hæc fabella propositum meum.

Vacca, et capella, et patiens ovis iniuriæ,

Socii fuere cum leone in saltibus.

Hi quum cepissent cervum vasti corporis,

Sic est locutus, partibus factis, leo:

Ego primam tollo, nominor quia leo;

Secundam, quia sum fortis, tribuetis mihi;

Tum, quia plus valeo, me sequetur tertia;

Malo affligetur,. si quis quartam tetigerit.

Sic totam prædam sola improbitas abstulit.

V I . Ita næ a d solem .

Improbarum improba sololes.

Vicini furis celebres vidit nuptias

Æsopus, et continuo narrare incipit:

Uxorem quondam Sol quum vellet ducere,

Clamorem ranæ sustulere ad sidera.

Convicio permotus quærit Iupiter

Causam querelæ. Quædam tum stagni incola:

Nunc, inquit, omnes unus exurit lacus,

Cogitque miseras arida sede emori:

Quidnam futurum est, si crearit liberos?

V I I . V u lpes a d p erso n a m tragicam .

Stultorum honor inglorius.

Personam tragicam forte vulpes viderat:

O quanta species, inquit, cerebrum non habet!

Hoc illis dictum est, quibus honorem et gloriam

Fortuna tribuit, sensum communem abstulit.E jercicios de lectura,

V I I I . L u p u s et gruís.

Malos tueri haud tutum.

Qui pretium meriti ab improbis desiderat,

Bis peccat: primum, quoniam indignos adiuvat;

Impune deinde abire quia iam non potest.

Os devoratum fauce quum hæreret lupi,

Magno dolore victus, coepit singulos

Illicere pretio, ut illud extraherent malum.

Tandem persuasa est iureiurando gruis,

Gulæque credens colli longitudinem,

Periculosam fecit medicinam lupo.

Pro quo quum pactum flagitaret pretium:

Ingrata es, inquit, ore quæ nostro caput

Incolume abstuleris, et mercedem postulas 1

I X . P a sser et lepus.

Ne insultes miseris.

Sibi non cavere, et aliis consilium dare

Stultum esse, paucis ostendamus versibus.

Oppressum ab aquila, fletus edentem graves,

Leporem obiurgabat passer: Ubi pernicitas

Nota, inquit, illa est? quid ita cessarunt pedes?

Dum loquitur, ipsum accipiter necopinum rapit,

Questuque vano clamitantem interficit.

Lepus semianimus mortis in solatium :

Qui modo securus nostra irridebas mala,

Simili querela fata deploras tua!

X.

A s in u s et leo venantes.

Ridicula m imbelli virtutis ostentatio.

Virtutis expers, verbis iactans gloriam,

Ignotos fallit, notis est derisui.

Venari, asello comite, quum vellet leo,

Contexit illum frutice, et admonuit simul,

Ut insueta voce terreret feras,

Fugientes ipse exciperet. Hic auritulus

Clamorem subitum totis tollit viribus,

Novoque turbat bestias miraculo;

Quæ dum paventes exitus notos petunt,

Leonis affliguntur horrendo impetu.

Qui postquam cæde fessus est, asinum evocat,

Iubetque vocem premere. Tunc ille insolens:

Qualis tibi videtur opera vocis meæ?

Insignis, inquit, sic ut, nisi nossem tuum

Animum genusque, simili fugissem metuiEjercicios de lectura.

X I . Cervus a d fon tem .

Sæpe quod contemnitur utilissimum.

Laudatis utiliora, quæ contempseris,

Sæpe inveniri, haec exserit narratio.

Ad fontem cervus, quum bibisset, restitit,

Et in liquore vidit effigiem suam.

Ibi dum ramosa mirans laudat cornua,

Crurumque nimiam tenuitatem vituperat.

Venantum subito vocibus conterritus,

Per campum fugere coepit, et cursu levi

Canes elusit. Silva tum excepit ferum,

In qua retentis impeditus cornibus,

Lacerari ccepit morsibus sævis canum.

Tunc moriens, vocem hanc edidisse dicitur:

O me infelicem, qui nunc demum intelligo,

Ut illa mihi profuerint, quæ despexeram,

Et quæ laudaram1, quantum luctus habuerint 1

X I I . L e o sen ex, a p er, ta u r u s et a sin u s.

Miser vel tgnavisñmo cuique ludibrio est .

Quicumque amisit dignitatem pristinam,

Ignavis etiam iocus est in casu gravi.

Defectus annis, et desertus viribus

Leo quum iaceret, spiritum extremum trahens,

Aper fulmineis ad eum venit dentibus,

Et vindicavit ictu veterem iniuriam;

Infestis taurus mox confodit cornibus

Hostile corpus. Asinus, ut vidit ferum

Impune lædi, calcibus frontem extudit.

At ille exspirans: Fortes indigne tuli

Mihi insultare; te, naturæ dedecus,

Quod ferre cogor, certe bis videor mori.

X I I I . V u lpes et a q u ila .

N e magnus tenuem despicito.

Quamvis sublimes, debent humiles metuere,

Vindicta docili quia patet sollertiæ.

Vulpinos catulos aquila quondam sustulit,

Nidoque posuit pullis, ut escam carperent.

Hanc persecuta mater orare incipit,

Ne tantum miseræ luctum importaret sibi.

Contempsit illa, tuta quippe ipso loco.

laudaveram.Ejercicios de lectura.

Ab ara vulpes rapuit ardentem facem,

Totamque flammis arborem circumdedit,

Hostis dolorem damno miscens sanguinis.

Aquila, ut periclo mortis eriperet suos,

Incolumes natos supplex- vulpi reddidit.

X I V . M ilu u s et columbee.

Cui fidas, vide.

Qui se committit homini tutandum improbo,

Auxilium dum requirit, exitium invenit.

Columbæ sæpe quum fugissent miluum,

Et celeritate pennæ vitassent necem,

Consilium raptor vertit ad fallaciam,

Et genus inerme tali decepit dolo :

Quare sollicitum potius ævum ducitis,

Quam regem me creatis, icto foedere,

Qui vos ab omni tutas præstem iniuria?

Illæ credentes, tradunt sese miluo,

Qui, regnum adeptus, coepit vesci singulas,

Et exercere imperium sævis unguibus.

Tunc de reliquis una: Merito plectimur.

X V . L eo , p rœ d a tor et viator.

S unt etiam sua prcemia laudi.

Super iuvencum stabat deiectum leo;

Prædator intervenit partem postulans:

Darem, inquit, nisi soleres per te sumere.

Et improbum reiecit. Forte innoxius

Viator est deductus in eundem locum,

Feroque viso, rettulit retro pedem.

Cui placidus ille: Non est quod timeas, ait,

Et, quæ debetur pars tuæ modestiæ,

Audacter tolle. Tunc, diviso tergore,

Silvas petivit, homini ut accessum daret.

Exemplum egregium prorsus et laudabile;

Verum est aviditas dives, et pauper pudor.

X V I . A q u ila , fe le s et aper.

Vir dolosus seges est mali.

Aquila in sublimi quercu nidum fecerat;

Feles, cavernam nacta, in media pepererat;

Sus nemoricultrix 1 fetum ad imam posuerat.

que habita en los bosques, salvaje.Ejercicios de lectura.

Tum fortuitum feles contubernium

Fraude et scelesta sic evertit malitia.

Ad nidum scandit volucris : Pernicies, ait,

Tibi paratur, forsan et miseræ mihi,

Nam, fodere terram quem vides quotidie,

Aper insidiosus quercum vult evertere,

Ut nostram in plano facile progeniem opprimat.

Terrore effuso, et perturbatis sensibus,

Derepit ad cubile sætosæ suis:

Magno, inquit, in periclo sunt nati tui;

Nam simul exieris pastum cum tenero grege,

Aquila est parata rapere porcellos tibi.

Hunc quoque timore postquam complevit locum,

Dolosa tuto condidit sese cavo.

Inde evagata noctu, suspenso pede,

Ubi esca se replevit et prolem suam,

Pavorem simulans, prospicit toto die.

Ruinam metuens aquila ramis desidet;

Aper, rapinam vitans, non prodit foras.

Quid multa? inedia sunt consumpti cum suis,

Felique et catulis largam præbuerunt dapem.

Quantum homo bilinguis sæpe concinnet mali,

Documentum habere stulta credulitas potest.

X V I I . Cervus et boves.

Plus videas tuis oculis quam alienis.

Cervus, nemorosis excitatus latibulis,

Ut venatorum fugeret instantem necem,

Cæco timore proximam villam petit,

Et opportuno se bubili condidit.

Hic bos latenti: Quidnam voluisti tibi,

Infelix, ultro qui ad necem concurreris,

Hominumque tecto spiritum commiseris?

At ille supp'ex: Vos modo, inquit, parcite;

Occasione rursus erumpam data.

Spatium diei noctis excipiunt vices ;

Frondem bubulcus affert, nec ideo videt.

Eunt subinde et redeunt omnes rustici,

Nemo animadvertit; transit etiam villicus,

Nec ille quidquam sentit. Tum gaudens ferus

Bobus quietis agere coepit gratias,

Hospitium adverso quod praestiterint tempore.

Respondit unus : Salvum te cupimus quidem ;Ejercicios de lectura.

Sed ille, qui oculos centum habet, si venerit,

Magno in periclo vita vertetur tua.

Hæc inter, ipse dominus a cena redit,

Et quia corruptos viderat nuper boves,

Accedit ad præsepe: Cur frondis parum est?

Stramenta desunt 1 Tollere hæc aranea

Quantum est laboris? Dum scrutatur singula,

Cervi quoque alta conspicatur cornua;

Quem convocata iubet occidi familia,

Prædamque tollit. Hæc significat fabula,

Dominum videre plurimum in rebus suis.

X V I I I . A n u s ad am phoram .

Rei honœ vel vestigia delectant.

Anus iacere vidit epotam 1 amphoram,

Adhuc Falerna fæce et testa nobili

Odorem quæ iucundum late spargeret.

Hunc postquam totis avida traxit naribus:

O suavis animal qualem te dicam bonam

Antehac fuisse, tales quum sint reliquiæ?

Hoc quo pertineat, dicet, qui me noverit.

X I X . P a n th era et pastores.

Benefico bene erit.

Solet a despectis par referri gratia.

Panthera imprudens olim in foveam decidit.

Yidere agrestes : alii fustes congerunt,

Alii onerant saxis; quidam contra miseriti,

Perituræ quippe, quamvis nemo læderet,

Misere panem, ut sustineret spiritum.

Nox insecuta est; abeunt securi domum,

Quasi inventuri mortuam postridie.

At illa, vires ut refecit languidas,

Veloci saltu fovea sese liberat,

Et in cubile concito properat gradu.

Paucis diebus interpositis, provolat,

Pecus trucidat, ipsos pastores necat,

Et cuncta vastans, sævit irato impetu.

Tum sibi timentes, qui feræ pepercerant,

Damnum haud recusant, tantum pro vita rogant.

At illa: Memini, qui me saxo petierit,

Quis panem dederit: vos timere absistite;

Illis revertor hostis, qui me læserint.

epotus =

apurado, vacío.Ejercicios de lectura.

X X . A p e s et fu c i, vespa iudtce.

Opus artificem probat.

Apes in alta quercu fecerant favos.

Hos fuci inertes esse dicebant suos.

Lis ad forum deducta est, vespa iudice.

Quæ, genus utrumque nosset quum pulcherrime,

Legem duabus hanc proposuit partibus:

Non inconveniens corpus, et par est color,

In dubium plane res ut merito venerit;

Sed, ne religio peccet imprudens mea,

Alvos accipite, et ceris opus infundite,

Ut ex sapore mellis, et forma favi,

De quis1 nunc agitur, auctor horum appareat.

Fuci recusant; apibus conditio placet.

Tunc illa talem protulit sententiam:

Apertum est, quis non possit, aut quis fecerit,

Quapropter apibus fructum restituo suum.

Hanc præterissem fabulam silentio,

Si pactam fuci non récusassent fidem.

X X I . P u llu s a d m a rg a rita m .

Optima sæpe despecta.

In sterquilinio pullus gallinaceus

Dam quærit escam, margaritam repperit:

laces indigno, quanta res, inquit, loco!

Te si quis pretii cupidus vidisset tui,

Olim redisses· ad splendorem pristinum,

Ego, qui te inveni, potior cui multo est cibus,

Nec tibi prodesse, nec tu mihi quidquam potes

Hoc illis narro qui me non intelligunt.

X X I I . A rb ores in deorum tu tela .

Fructu, non foliis, arborem cestima.

Olim, quas vellent in tutela sua,

Divi legerunt arbores. Quercus Iovi,

Et myrtus Veneri placuit, Phoebo laurea,

Pinus Cybelæ, populus celsa Herculi.

Minerva admirans, quare steriles sumerent

Interrogavit. Causam dixit Iupiter :

Honorem fructu ne videamur vendere. —

At, meherculel narrabit quod quis voluerit,

Oliva nobis propter fructum est gratior.

1 =

quibus.

137Ejercicios de lectura,

Tum sic deorum genitor atque hominum sator:

O nata, merito sapiens dicere omnibus :

Nisi utile est quod facimus, stulta est gloria.

Fabella admonet nihil facere quod non prosit.

X X I I I . P a v o a d lu n o n e m .

Tuis contentus, ne concupiscas aliena.

Pavo ad lunonem venit, indigne ferens,

Cantus lusciniæ quod sibi non tribuerit:

Illam esse cunctis auribus admirabilem,

Se derideri simul ac vocem miserit.

Tunc consolandi gratia dixit dea:

Sed forma vincis, vincis magnitudine:

Nitor smaragdi collo præfulget tuo,

Pictisque plumis gemmeam caudam explicas.

Quo mi ‘, inquit, tanta species, si vincor sono ?

Fatorum arbitrio partes sunt vobis datae:

Tibi forma, vires aquilæ, lusciniæ melos,

Augurium corvo, læva comici omina,

Omnesque propriis sunt contentæ dotibus.

Noli affectare quod tibi non est datum,

Delusa ne spes ad querelam recidat.

X X I V . Canis et lupus.

Liber inops servo divite felicior.

Quam dulcis sit libertas breviter proloquar.

Cani perpasto macie confectus lupus

Forte occurrit. Salutantes dein invicem,

Ut restiterunt: Unde sic, quæso, nites,

Aut quo cibo fecisti tantum corporis?

Ego, qui sum longe fortior, pereo fame.

Canis simpliciter: Eadem est conditio tibi,

Præstare domino si par officium potes. —

Quod? inquit ille. — Custos ut sis liminis,

A furibus tuearis et noctu domum.

— Ego vero sum paratus: nunc patior nives

Imbresque, in silvis asperam vitam trahens:

Quanto est facilius mihi sub tecto vivere,

Et otiosus largo satiari cibol

— Veni ergo mecum. Dum procedunt, adspicit

Lupus a catena collum detritum canis.

Unde hoc, amice ? — Nihil est. — D ic2, quæso, tamen

=

mihi.

2 Im per, de dicere.E jercicios de lectura.

— Quia videor acer, alligant me interdiu,

Luce ut quiescam, et vigilem nox quum venerit:

Crepusculo solutus, qua visum est, vagor.

Affertur ultro panis, de mensa sua

Dat ossa dominus, frusta iactat familia,

Et, quod fastidit quisque pulmentarium.

Sic sine labore venter impletur meus.

— Age, si quo1 abire est animus, est licentia ? —

Non plane est, inquit. — Fruere quæ laudas, canis ;

Regnare nolo, liber ut non sim mihi.

X X V . V u lpes et draco.

Avarus auri custos, non dominus.

Vulpes cubile fodiens, dum terram eruit,

Agitque plures altius cuniculos,

Pervenit ad draconis speluncam intimam,

Custodiebat qui thesauros abditos.

Hunc simul adspexit: Oro, ut imprudentiæ

Des primum veniam ; deinde, si pulchre2 vides

Quam non conveniens aurum sit vitæ mese,

Respondeas clementer. Quem fructum capis

Hoc ex labore? quodve tantum est præmium,

Ut careas somno et ævum in tenebris exigas?

Nullum, inquit ille; verum hoc a summo mihi

Iove attributum est. ·— Ergo nec sumis tibi,

Nec ulli donas quidquam? — Sic fatis placet.

— Nolo irascaris, libere si dixero :

D is3 est iratis natus, qui similis tibi.

Abiturus illuc, quo priores abierunt,

Quid mente caeca miserum torques spiritum?

Tibi dico, avare, gaudium hæredis tui,

Qui ture Superos, ipse te fraudas cibo;

Qui tristis audis musicum citharæ sonum;

Quem tibiarum macerat iucunditas;

Obsoniorum pretia cui gemitum exprimunt;

Qui, dum quadrantes aggeras patrimonio,

Cælum fatigas sordido periurio ;

Qui 'circumcidis omnem impensam funeris,

Libitina ne quid de tuo faciat lucri.

=

aliquo, á alguna parte.

3 perfectam ente.

8 =

diis140

E jercicios de lectura.

E P I S T O L Æ S E L E C T Æ M. T . C IC E R O N IS.

I.

M. T. C. Servio Sulpicio S. D.

Hagesaretus Larissaeus, magnis meis beneficiis ornatus,. in con­

sulatu meo memor et gratus fuit, meque postea diligentissime

coluit. Eum tibi magnopere commendo, ut et hospitem et fami­

liarem meum, et gratum hominem, et virum bonum, et principem

civitatis suæ, et tua necessitudine dignissimum. Pergratum mihi

feceris, si dederis operam, ut is intelligat hanc meam commen­

dationem magnum apud te pondus habuisse. Vale.

II.

M. T. C. Acilio Procos. S. D.

Caio Flavio, honesto et ornato equite Romano, utor valde

familiariter. Fuit enim generi mei Cai Pisonis pernecessarius,

meque diligentissime observat et ipse, et Lucius Flavius, frater

eius. Quapropter velim ut honoris mei causa, quibus rebus honeste

et pro tua dignitate poteris, quam honorificentissime, et quam

liberalissime Caium Flavium tractes. Id mihi sic erit gratum,

ut gratius esse nihil possit. Sed præterea tibi affirmo (neque

id ambitione adductus facio, sed tua familiaritate et necessitudine,

tum etiam veritate), te ex Cai Flavii officio, et observantia, et

præterea splendore atque inter suos gratia, magnam voluntatem

esse capturum. Vale.

III.

M. T. C. Philippo Procos. S. D.

Gratulor tibi, quod ex provincia salvum te ad tuos recepisti,

incolumi fama et re publica. Quodsi Romæ te vidissem, coram

gratias egissem, quod tibi Lucius Egnatius, familiarissimus meus

absens, Lucius Oppius præsens, curæ fuisset. Cum Antipatro

Derbete mihi non solum hospitium, verum etiam summa fami­

liaritas intercedit. Ei te vehementer succensuisse audivi, et moleste

tuli. De re nihil possum iudicare, nisi illud mihi certe persuadeo,

te talem virum nihil temere fecisse. A te autem pro vetere

nostra necessitudine etiam atque etiam peto, ut eius filios, qui

iq tua potestate sunt, mihi1 potissimum condones; nisi quod2

existimas in ea re violari æstimationem tuam. Quod ego si arbi­

trarer, nunquam te rogarem: mihi tua fama multo antiquior

1 por amor de mi.

2 nisi quod =

á no ser que141

E jercicios de lectura.

esset, quam illa necessitudo est. Sed mihi ita persuadeo (potest

fieri, ut fallar) eam rem laudi tibi potius quam vituperationi fore.

Quid fieri possit, et quid mea causa facere possis (nam quid

velis, non dubito), velim, si tibi grave non erit, certiorem me

facias. Vale.

IV.

M. T. C. Procos. C. Marcello Collegæ S. D.

Marcellum tuum consulem factum, teque ea lastitia affectum esse,

quam maxime optasti, mirum in modum gaudeo : idque cum

ipsius causa, tum quod te omnibus secundissimis rebus dignissi­

mum iudico: cuius erga me singularem benevolentiam, vel in

labore meo vel in honore, perspexi; totam denique domum

vestram vel salutis vel dignitatis meæ studiosissimam cupidissimam-

que cognovi. Quare gratum mihi feceris, si uxori tuæ Iuniæ,

gravissimæ atque optimæ feminæ, meis verbis eris gratulatus. A

te id, quod consuesti ‘, peto, me absentem diligas atque defen­

das. Vale.

V.

Tullius Tironi Salutem.

Exspecto tuas litteras de multis rebus, te ipsum multo magis.

Demetrium redde nostrum, et aliud, si quod potest, boni. De

Aufidiano2 nomine nihil te hortor ; scio tibi curæ esse ; sed con­

fice. Et, si ob eam rem moraris, accipio causam: si te id non

tenet, advola. Litteras tuas valde exspecto. Vale.

VI.

Cicero Trebatio S. D.

Illuseras heri inter' scyphos quod dixeram controversiam esse,

possetne hæres, quod furtum antea factum esset, recte furti agere.

Itaque etsi domum bene potus seroque redieram, tamen id caput,

ubi hæc controversia est, notavi et descriptum tibi misis, ut scires

id, quod tu neminem sensisse dicebas, Sextum Ælium, Manium

Manilium, Marcum Brutum sensisse. Ego tamen Scævolæ et

Testas assentior. Vale.

VII.

M. T. C. Q. Metello Nep. Cos. S. D.

Litteræ Quinti fratris, et Titi Pomponii, necessarii mei, tantum

mihi spei dederant, ut in te non minus auxilii quam in tuo

collega mihi constitutum fuerit. Itaque ad te litteras statim misi,

per quas, ut fortuna postulabat, et gratias tibi egi, et de reliquo

1 =

consuevisti.

2 de Aufidio.

3 tradúzcase —

mitto.E jercicios de lectura.

142

tempore auxilium petii. Postea mihi non tam meorum litteræ,

quam sermones eorum, qui hoc iter faciebant, animum tuum

immutatum significabant ; quæ res fecit, ut tibi litteris obstrepere

non auderem. Nunc mihi Quintus frater meus mitissimam tuam

orationem, quam in senatu habuisses, perscripsit : qua inductus,

ad te scribere sum coactus ; et abs te, quantum tua fert voluntas,

peto quæsoque, ut tuos mecum serves potius, quam propter

arrogantem crudelitatem tuorum me oppugnes. Tu, tuas inimi­

citias ut rei publicæ donares, te vicisti ; alienas ut contra rem

publicam confirmes adduceris? Quod si mihi tua clementia opem

tuleris, omnibus in rebus me fore in tua potestate tibi confirmo;

sin mihi neque magistratum neque populum auxiliari propter

eam vim, quæ me cum re publica vincit, licuerit; vide ne, cum

velis revocare tempus omnium conservandorum, cum qui serve­

tur non erit, non possis. Vale.

VIII.

M. T. C.

T. Fabio S. D.

Etsi egomet, qui te consolari cupio, consolandus ipse sum,

propterea quod nullam rem gravius iam diu tuli, quam incom­

modum tuum; tamen te magnopere non hortor solum, sed etiam

pro amore nostro rogo atque oro, te colligas virumque præbeas,

et, qua conditione omnes homines et quibus temporibus nati

sumus, cogites. Plus tibi virtus tua dedit, quam fortuna abstulit ;

propterea quod adeptus es quod non multos homines novi ; ami­

sisti quod plurimi homines nobilissimi. Ea denique videtur con­

ditio impendere legum, iudiciorum, temporum, ut optime actum

cum eo videatur esse, qui quam levissima pena ab hac re publica

discesserit. Tu vero, qui et fortunas et liberos habeas, et nos

ceterosque necessitudine et benevolentia tecum coniunctissimos ;

quique magnam facultatem sis habiturus nobiscum et cum omni­

bus tuis vivendi : et cum unum sit iudicium ex tam multis, quod

reprehendatur, ut quod una sententia, eaque dubia, potentiae

alicuius condonatum existimetur; omnibus his de causis debes

istam molestiam quam levissime ferre. Meus animus erit in te

liberosque tuos semper, quem tu esse vis et qui esse debet. Vale.

IX.

Tullius Tironi S. D.

Non queo ad te nec libet scribere quo animo sim affectus :

tamen scribo et tibi et mihi maximæ voluptati fore, si te firmum

quam primum videro. Tertio die abs te ad Alysiam accesseramus.Ejercicios de lectura.

143

Is locus est circa Leucadem stadia centum et viginti. Leucade

aut te ipsum aut tuas litteras putabam me accepturum. Quantum

me diligis, tantum fac ut valeas, vel quantum te a me scis diligi.

Nonis Nov, Alysiæ.

X.

Cicero S. D. Bruto Imp, Cos. Design.

Etsi mihi tuæ litteræ iucundissimæ sunt, tamen iucundius fuit

quod, in summa occupatione tua, Planco collegas mandasti, ut

te mihi per litteras excusaret, quod fecit ille diligenter: mihi

autem nihil amabilius officio tuo et diligentia. Coniunctio tua

cum collega concordiaque vestra, quæ litteris communibus decla­

rata est, senatui populoque Romano gratissima accidit. Qüod

superest, perge, mi Brute, et iam non cum aliis, sed tecum ipse

certa. Plura scribere non debeo, praesertim ad te, quo magistro

brevitatis uti cogito. Litteras tuas vehementer exspecto, et quidem

tales, quales maxime opto.

XI.

M. T. C. Tironi S. P. D.

Andricus postridie ad me venit, quam exspectaram1. Itaque

habui noctem plenam timoris ac miseriæ. Tuis litteris nihilo

sum factus certior, quomodo te haberes; sed tamen sum re­

creatus. Ego omni delectatione litterisque omnibus careo, quas

antequam te videro attingere non possum. Medico mercedis,

quantum poscet, promitti iubeto. Id scripsi ad Ummium. Audio

te animo angi, et medicum dicere ex eo te laborare. Si me

diligis, excita ex somno tuas litteras, humanitatemque, propter

quam mihi es carissimus. Nunc opus est te animo valere, ut

corpore possis. Id cum tua, tum mea causa facias a te peto.

Acastum retine, quo commodius tibi ministretur. Conserva te

mihi. Dies promissorum adest, quem etiam repræsentabo, si

adveneris. Etiam atque etiam vale. IV Idus2 hora VI.

XII.

Cicero S. D. Bruto Imp.

Exspectanti mihi tuas quotidie litteras, Lupus noster subito

denuntiavit, ut ad te scriberem, si quid vellem. Ego autem, etsi

quod scriberem non habebam (acta enim ad te mitti sciebam,

inanem autem sermonem litterarum tibi iniucundum esse audiebam),

brevitatem secutus sum, te magistro. Scito igitur in te et in collega

2 =

ante diem I V Idus.E jercicios de lectura.

144

spem omnem esse. De Bruto autem nihii adhuc certi; quem ego,

quemadmodum praecipis, privatis litteris ad bellum commune

vocare non desino : qui utinam iam adesset ! intestinum urbis

malum, quod est non mediocre, minus timeremus. Sed quid ago ?

non imitor laconismon tuum. Altera iam pagella procedit. Vince,

et vale.

XIII.

Cicero S. D. Cn. Plancio.

Accepi perbreves tuas litteras, quibus id, quod scire cupiebam,

cognoscere non potui ; cognovi autem id, quod mihi dubium non

fuit. Nam quam fortiter ferres communes miserias, non intellexi ;

quam me amares, facile perspexi: sed hoc sciebam. Illud si

scissem, ad id meas litteras accommodavissem. Sed tamen, etsi

antea scripsi quæ existimavi tibi scribi oportere, tamen hoc tem­

pore breviter commonendum putavi, ne quo 1 periculo te proprio

existimares esse. In magno omnes, sed tamen in communi,

sumus. Quare non debes aut propriam fortunam et præcipuam

postulare, aut communem recusare. Quapropter eo animo simus

inter nos, quo semper fuimus: quod de te sperare, de me præ-

stare possum. Vale.

XIV.

M. T. C. Terentiæ suæ S. P. D.

Si vales, bene est; ego quidem valeo. Valetudinem tuam velim

cures diligentissime. Nam mihi et scriptum et nuntiatum est te

in febrim subito incidisse. Quod celeriter me fecisti de Cæsaris

litteris certiorem, fecisti mihi gratum. Item posthac, si quid opus

erit, si quid acciderit novi, facies ut sciam. Cura ut valeas.

Vale. Datum I V 2 Nonas Iunii,

XV.

M. T. C. Terentiæ suæ S. P. D.

Si vales, bene est ; ego valeo. Redditæ mihi iam tandem sunt

a Cæsare litteræ satis liberales, et ipse opinione celerius ven­

turus esse dicitur. Cui utrum obviam procedam, an hic eum

exspectem, cum constituero, faciam te certiorem. Tabellarios

mihi velim quamprimum remittas. Valetudinem tuam cura dili­

genter. Vale. Pridie Idus Sextiles.

1 =

aliquo.

=

ante diem XV.E jercicios de lectura.

145

E X E U T R O P II B R E V IA R IO A B U R B E C O N D IT A .

1. Romanum imperium, quo neque ab exordio ullum fere

minus, neque incremento toto orbe amplius humana potest me­

moria recordari, a Romulo exordium habet, qui, Vestalis virginis

filius, et (quantum putatus est) Martis, cum Remo fratre uno

partu editus est. Is, cum inter pastores latrocinaretur, octodecim

annos natus, urbem exiguam in Palatino monte constituit, un­

decimo Calendas Maias ', Olympiadis sextæ anno tertio ; post

Troiæ excidium trecentesimo nonagesimo quarto.

2. Condita civitate, quam ex nomine suo Romam vocavit,

hæc fere egit. Multitudinem finitimorum in civitatem recepit;

centum ex senioribus elegit, quorum consilio omnia ageret, quos

Senatores nominavit propter senectutem. Tunc, cum uxores

ipse et populus non haberent, invitavit ad spectaculum ludorum

vicinas urbi nationes, atque earum virgines rapuit. Commotis

bellis propter raptarum iniuriam, Cæninenses 2 vicit, Antemnates3,

Crustuminos4, Sabinos, Fidenates5, Veientes6, quæ omnia oppida

urbem cingunt. Et cum, orta subito tempestate, non com-

paruisset, anno regni trigesimo septimo ad deos transiisse creditus,

consecratus est. Deinde Romæ per quinos dies Senatores im­

peraverunt, et his regnantibus annus unus completus est.

3. Postea Numa Pompilius rex creatus est; qui bellum nullum

quidem gessit, sed non minus civitati quam Romulus profuit.

Nam et leges Romanis moresque constituit, qui consuetudine

proeliorum iam latrones et semibarbari putabantur. Annum de­

scripsit in decem menses, prius sine aliqua computatione con­

fusum: et infinita Romæ sacra et templa constituit. Morbo de­

cessit quadragesimo tertio imperii anno.

4. Huic successit Tullus Hostilius. Hic bella reparavit, Albanos

vicit, qui ab urbe Roma duodecimo milliario absunt, Veientes

et Fidenates, quorum alii sexto milliario absunt ab urbe Romana,

alii octavo decimo, bello superavit, urbem ampliavit, adiecto

Cælio monte. Cum triginta duos annos regnasset, fulmine

ictus cum domo sua arsit.

5. Post hunc Ancus Marcius, Numæ ex filia nepos, suscepit

imperium. Contra Latinos dimicavit, Aventinum montem civitati

adiecit et Ianiculum, Ostiam civitatem supra mare sexto decimo

milliario ab urbe Roma condidit; vigesimo quarto anno imperii

morbo periit.

1 =

undecim o die ~nte Cal. M ,

6 de F iden as.

4 de Crustumio.

S c h n it z l e r , L a tía ,

2 de Cenina.

8 de V eyes,

8 de Antem nas,

ίο146

E jercicios de lectura.

6. Deinde regnüm Priscus Tarquinius accepit. Hic numerum

Senatorum duplicavit. Circum Romae aedificavit, ludos Romanos

instituit, qui ad nostram memoriam permanent. Vicit idem etiam

Sabinos, et non parum agrorum, sublatum iisdem, urbis Romæ

territorio adiunxit ; primusque triumphans urbem intravit. Muros

fecit et cloacas. Capitolium inchoavit. Tricesimo octavo imperii

anno per Anci filios occisus est, regis eius cui ipse successerat.

7. Post hunc Servius Tullius suscepit imperium, genitus ex

nobili femina, captiva tamen et ancilla. Hic quoque Sabinos

subegit, montes tres: Quirinalem, Viminalem, Esquilinum, urbi

adiunxit; fossas circum murum duxit. Primus omnium censum

ordinavit, qui adhuc per orbem terrarum incognitus erat. Sub

eo Roma, omnibus in censum delatis, habuit capitum octoginta

quattuor milia civium Romanorum, cum his qui in agris erant.

Occisus est quadragesimo quinto imperii anno scelere generi sui

Tarquinii Superbi, filii eius regis cui ipse successerat, et filiæ

suæ, quam Tarquinius habebat uxorem.

8. Lucius Tarquinius Superbus, septimus atque ultimus regum,

Volscos (quæ gens ad Campaniam euntibus non longe ab urbe

est) vicit; Gabios civitatem, et Suessam Pometiam subegit; cum

Tuscis pacem fecit; et templum Iovi in Capitolio aedificavit.

Postea Ardeam oppugnans, in octavo decimo milliario ab urbe

positam civitatem, imperium perdidit. Nam cum filius eius, et

ipse Tarquinius iunior, nobilissimam feminam Lucretiam ean-

demque pudicissimam Collatini uxorem stuprasset, eaque de in·

iuria marito, et patri, et amicis questa fuisset, in omnium con­

spectu se occidit: propter quam causam Brutus parens, et ipse

Collatinus populum concitavit, et Tarquinio ademit imperium.

Mox exercitus quoque eum, qui civitatem Ardeam cum ipso rege

oppugnabat, reliquit; veniensque ad urbem rex, portis clausis,

exclusus est. Cumque imperasset annos viginti quinque, cum

uxore et liberis suis fugit. Ita Romæ regnatum est per septem

reges annis ducentis quadraginta tribus, cum adhuc Roma, ubi

plurimum, vix usque ad quintum decimum milliarium possideret.

9. Hinc Consules coepere pro uno rege duo hac causa creari,

ut, si unus malus esse voluisset, alter eum, habens potestatem

similem, coerceret. Et placuit ne imperium longius quam annum

haberent; ne per diuturnitatem potestatis insolentiores redderen­

tur, sed civiles semper essent, qui se post annum scirent futuros

esse privatos. Fuerunt igitur anno primo, expulsis regibus, con­

sules Lucius Iunius Brutus, qui maxime egerat, ut Tarquinius

pelleretur, et Tarquinius Collatinus, maritus Lucretiæ. Sed Tar­

quinio Collatino statim sublata dignitas est; placuerat enim, neEjercicios de lectura.

147

quisquam in urbe maneret, qui Tarquinius vocaretur. Ergo, ac­

cepto omni patrimonio suo, ex urbe migravit, et loco ipsius

factus est Valerius Publicola consul,

10. Commovit tamen bellum urbi Romanæ rex Tarquinius,

qui fuerat expulsus; et, collectis undique multis gentibus, ut in

regnum posset restitui, dimicavit. In prima pugna Brutus et

Aruns, Tarquinii filius, invicem se occiderunt; Romani tamen

ex ea pugna victores recesserunt. Brutum Romanæ matronæ

defensorem pudicitiæ suæ, quasi communem patrem, per annum

luxerunt. Valerius Publicola Spurium Lucretium Tricipitinum

collegam sibi fecit, Lucretise patrem : quo morbo mortuo, iterum

Horatium Pulvillum collegam sibi sumpsit, Ita primus annus

quinque consules habuit, cum Tarquinius Collatinus urbe ces­

sisset propter nomen, Brutus proelio periisset, Spurius Lucretius

morbo mortuus esset.

11. Secundo quoque anno iterum Tarquinius, ut reciperetur

in regnum, bellum Romanis intulit, auxilium ei ferente Porsena,

Tusciæ rege, et Romam pæne cepit. Verum tum quoque victus

est. Tertio anno post reges exactos, Tarquinius, cum suscipi

non posset in regnum, neque ei Porsena, qui pacem cum Ro­

manis fecerat, auxilium præstaret, Tusculum se contulit, quæ

civitas non longe ab urbe est ; atque ibi per quattuordecim annos

privatus cum uxore persenuit. Quarto anno post reges exactos

cum Sabini Romanis bellum intulissent, victi sunt, et de his

est triumphatum.

12. Nono anno post reges exactos, cum gener Tarquinii, ad

iniuriam soceri vindicandam, ingentem collegisset exercitum, nova

Romæ dignitas est creata, quæ Dictatura appellatur, maior quam

consulatus. Eodem anno etiam Magister Equitum factus est,

qui dictatori obsequeretur. . . . Dictator autem Romæ primus

fuit Lartius: Magister Equitum primus Spurius Cassius.

13. Sexto decimo anno post reges exactos seditionem populus

Romæ fecit, tanquam1 a senatu atque consulibus premeretur.

Tum et ipse sibi Tribunos plebis, quasi proprios iudices et de­

fensores, creavit, per quos contra senatum et consules tutus esse

posset. Sequenti anno Volsci contra Romanos bellum repara­

verunt, et, victi acie, etiam Coriolos civitatem, quam habebant

optimam, perdiderunt. . . .

14. Anno trecentesimo et altero ab urbe condita imperium

consulare cessavit, et pro duobus consulibus decem facti sunt

qui summam potestatem haberent, Decemviri nominati. Sed cum

1 porque, según decían, . . .148

Ejercicios de lectura.

primo anno bene egissent, secundo unus ex iis, Appius Claudius,

Virginii cuiusdam, qui honestis iam stipendiis contra Latinos, in

monte Algido militabat ', filiam virginem corrumpere voluit : quam

pater occidit, ne stuprum a decemviro sustineret; et regressus

ad milites, movit tumultum. Sublata est decemviris potestas,

ipsique damnati sunt.

15. Anno trecentesimo sexagesimo quinto ab urbe condita,

post captam autem primo2, dignitates mutatæ sunt ; et pro duobus

consulibus facti Tribuni Militares consulari potestate. Hinc iam

cœpit Romana res crescere. Nam Camillus eo anno Volscorum

civitatem, quæ per septuaginta annos bellum gesserat, vicit, et

Æquorum urbem, et Sutrinorum, atque omnes, deletis eorum

exercitibus, occupavit, et tres simul triumphos egit.

16. Verum dignitas tribunorum militarium non diu perseveravit.

Nam post aliquantum nullos placuit fieri; et quadriennium ita

in urbe fluxit, ut potestates ibi maiores non essent. Resumpserunt

tamen tribuni militares consulari potestate iterum dignitatem,

et triennio perseveraverunt. Rursus consules facti.

17. Anno quadringentesimo septuagesimo septimo, cum iam

clarum urbis Romæ nomen esset, arma tamen extra Italiam mota

non fuerant. Ut igitur cognosceretur, quæ copiæ Romanorum

essent, census est habitus: tum inventa sunt civium capita bis

centum nonaginta duo milia, trecenta et triginta tria, quamquam

ab urbe condita nunquam bella cessassent. Et contra Afros

bellum susceptum est primum Appio Claudio et Quinto Fulvio

consulibus. In Sicilia contra eos pugnatum est, et Appius Clau­

dius de Afris et rege Siciliæ Hierone triumphavit.

18. Insequenti anno, Valerio Marco et Octacilio consulibus, in

Sicilia a Romanis res magnæ gestæ sunt. Taurominitani, Cata-1

nenses, et præterea quinquaginta civitates in fidem acceptæ sunt.

Tertio anno in Sicilia contra Hieronem bellum paratum est. Is

cum omni nobilitate Syracusanorum pacem a Romanis impetravit,

deditque argenti talenta ducenta. Afri in Sicilia victi sunt, et

de his secundo Romæ triumphatum est.

19. Quinto anno belli Punici, quod contra Afros gerebatur,

primum Romani, Caio Duilio et Cnæo Cornelio Asino consulibus, in

mari dimicaverunt, paratis navibus rostratis, quas Liburnas vocant.

Consul Cornelius fraude deceptus est, Duilius, commisso proelio,

Carthaginiensium ducem vicit, triginta et unam naves cepit,

quattuordecim mersit, octo milia hostium cepit, tria milia occidit,

1 honestis stipendiis m ilitare = . desempeñar un cargo militar bastante alto.

a R om a fué conquistada por los Galos.Ejercicios de lectura.

149

Ñeque ulla victoria Romanis gratior fuit ; quod, invicti terra, iam

etiam mari plurimum possent. Caio Aquilio Floro, Lucio Scipione

consulibus, Scipio Corsicam et Sardiniam vastavit, multa milia

inde captivorum adduxit, triumphum egit,

20. Lucio Manlio Volsone, Marco Attilio Regulo consulibus,

bellum in Africam translatum est contra Amilcarem Carthaginiensium

ducem. In mari pugnatum victusque est. Nam perditis sexaginta

quattuor navibus, retro se recepit. Romani viginti duas amiserunt ;

sed cum in Africam transiissent, primam Clypeam Africæ civitatem

in deditionem acceperunt. Consules usque ad Carthaginem pro­

cesserunt ; multisque vastatis oppidis, Manlius victor Romam

rediit, et viginti septem milia captivorum reduxit. Attilius Regulus

in Africa remansit. Is contra Afros aciem instruxit; contra tres

Carthaginiensium duces dimicans, victor fuit. Octodecim milia

hostium cecidit, quinque milia cum octo elephantibus cepit,

septuaginta quattuor civitates in fidem accepit. Tum victi Cartha­

ginienses pacem a Romanis petierunt ; quam cum Regulus nollet

nisi durissimis conditionibus dare, Afri auxilium a Lacedæmoniis

petierunt ; et duce Xanthippo, qui a Lacedæmoniis missus fuerat,

Romanorum dux Regulus victus est ultima pernicie; nam duo

milia hominum tantum ex omni Romano exercitu remanserunt;

quindecim milia cum imperatore Regulo capta sunt, triginta

milia occisa, Regulus ipse in catenas coniectus.

21. MarcoÆmilioPaulo, ServioFulvio Nobiliore consulibus, ambo

consules Romani Africam profecti sunt : cum trecentarum navium

classe Clypeam petunt, et contra Carthaginienses venerunt.

Primum Afros navali certamine superant. Æmilius consul centum

et quattuor naves hostium demersit, triginta cum pugnatoribus

cepit, quindecim milia hostium aut occidit, aut cepit, militem

suum ingenti præda ditavit; et subacta Africa tum fuisset, nisi

tanta fames fuisset, ut diutius exspectare exercitus non posset.

22. Cnæus Servilius Cæpio et Caius Sempronius Bassus consules

cum ducentis sexaginta navibus ad Africam profecti sunt. Aliquot

civitates ceperunt; prædam ingentem reducentes, naufragium

passi sunt. Itaque cum continuae calamitates Romanis displicerent,

decrevit Senatus, ut a maritimis proeliis discederetur, et tantum

sexaginta naves ad præsidium Italiæ salvæ essent.

23. Lucio Cæcilio Metello, Caio Furio Pacillo consulibus, Me­

tellus in Sicilia Afrorum ducem cum centum triginta elephantis

et magnis copiis venientem superavit. Viginti milia hostium

cecidit, sex et viginti elephantos cepit, reliquos errantes per

Numidas, quos in auxilium habebat, collegit, et Romam de­

duxit ingenti pompa, cum elephantorum numerus omnia itinera

compleret. Post hæc mala Carthaginienses Regulum ducem,E jercicios de lectura.

Ig o

quem ceperant, rogaverunt ut Romam proficisceretur et pacem

a Romanis obtineret, ac permutationem captivorum faceret.

24. Ille Romam cum venisset, inductus in Senatum, nihil quasi

Romanus egit, dixitque, se ex illa die qua in potestatem Afrorum

venisset, Romanum esse desiisse; itaque et uxorem a complexu

removit, et Romanis suasit, ne pax cum Pcenis fieret: illos enim

fractos tot casibus spem nullam habere; se tanti non esse, ut

tot milia captivorum propter unum se, et senem, et paucos,

qui ex Romanis capti fuerant, redderentur. Itaque 1 obtinuit. Nam

Afros pacem petentes nullus admisit: ipse Carthaginem rediit;

offerentibusque Romanis, ut eum Romæ tenerent, negavit se in

ea urbe mansurum, in qua, postquam Afris servierat, dignitatem

honesti civis habere non posset. Regressus igitur ad Africam,

omnibus suppliciis exstinctus est.

25. Caio Luctatio Catulo, Aulo Postumio Albino consulibus,

anno belli Punici vicesimo tertio, Catulo bellum contra Afros com­

missum est. Profectus est cum trecentis navibus in Siciliam. Afri

contra ipsum quadringentas paraverunt. Luctatius Catulus æger

navem ascendit; vulneratus enim in pugna superiore fuerat. Contra

Lilybaeum, civitatem Siciliæ, pugnatum est ingenti virtute Ro­

manorum; nam septuaginta tres Carthaginiensium naves captæ

sunt, centum viginti quinque demersae, triginta duo milia hostium

capta, tredecim occisa, infinitum auri argentique pondus in pote­

statem Romanorum reductum. Ex classe Romana duodecim naves

demersas. Pugnatum est V I 2 Idus Martias. Statim Carthaginienses

pacem petierunt, tributaque iis pax.

26. Marco Minucio, Publio Cornelio consulibus, Istris bellum

illatum est, quia latrocinati naves Romanorum fuerant, quæ fru­

menta exhibebant ; perdomitique sunt omnes. Eodem anno bellum

Punicum secundum Romanis illatum est per Hannibalem, Cartha­

giniensium ducem, qui Saguntum, Hispaniæ civitatem, Romanis

amicam, oppugnare aggressus est, agens vicesimum aetatis annum,

copiis congregatis centum quinquaginta milibus peditum et

viginti milibus equitum. Huic Romani per legatos denuntiaverunt,

ut bello abstineret. Is legatos admittere noluit. Romani etiam

Carthaginem miserunt, ut mandaretur Hannibali, ne bellum contra

socios populi Romani gereret; sed dura responsa a Cartha­

giniensibus reddita. Saguntini interea fame victi; captique ab

Hannibale ultimis pœnis afficiuntur.

27. Tum Publius Cornelius Scipio cum exercitu in Hispaniam

profectus est; Tiberius Sempronius in Siciliam; bellum Carthagi­

niensibus indictum est. Hannibal, relicto in Hispania Hasdrubale,

1 =

et ita.

2 =

ante diem V I.E jercicios de lectura.

Pyrenæum transit : Alpes, adhuc in ea parte invias, sibi patefecit.

Traditur ad Italiam octoginta milia peditum, et viginti milia equitum,

septem et triginta elephantes adduxisse. Interea multi Ligures et

Galli Hannibali se iunxerttnt. Sempronius Gracchus, cognito ad

Italiam Hannibalis adventu, e Sicilia exercitum Ariminum traiecit.

28. Publius Cornelius Scipio Hannibali primus occurrit : commisso

prcelio, fugatis suis, ipse vulneratus in castra rediit. Sempronius

Gracchus et ipse conflixit apud Trebiam amnem : is quoque

vincitur. Hannibali multi se in Italia dediderunt. Inde ad Tusciam

veniens Hannibal, Flaminio consuli occurrit: ipsum Flaminium

interemit. Romanorum viginti quinque milia cæsa sunt; ceteri

diffugerunt. Missus adversus Hannibalem postea a Romanis

Quintus Fabius Maximus. Is eum, differendo pugnam, ab impetu

fregit1 : mox, inventa occasione, vicit.

29. Quingentesimo et quadragesimo anno a condita urbe, Lucius

Æmilius, Publius Terentius Varro contra Hannibalem mittuntur.

Fabioque succedunt: qui Fabius ambos consules monuit, ut Hanni­

balem, callidum et impatientem ducem, non aliter vincerent,

quam prcelio differendo. Verum cum impatientia Varronis con­

sulis, contradicente altero consule, apud vicum qui Cannae appella­

tur, in Apulia pugnatum esset, ambo consules ab Hannibale vin­

cuntur. In ea pugna tria milia Afrorum pereunt; magna pars

de exercitu Hannibalis sauciatur : nullo tamen Punico bello Romani

gravius accepti sunt: periit enim in eo Æmilius consul; con­

sulares et prætorii viginti; senatores capti aut occisi triginta;

nobiliores viri trecenti; militum quadraginta milia; equitum tria

milia et quingenti: in quibus malis nemo tamen Romanorum

pacis mentionem habere dignatus est. Servi, quod numquam

ante, manumissi et milites facti sunt.

30. Post eam pugnam multae Italiæ civitates, quæ Romanis

paruerant, se ad Hannibalem transtulerunt. Hannibal Romanis

obtulit, ut captivos redimerent; responsumque est a Senatu, eos

cives non esse necessarios, qui, cum armati essent, capi potuissent.

Ille omnes postea variis suppliciis interfecit, et tres modios

aureorum annulorum Carthaginem misit, quos e manibus equitum

Romanorum, Senatorum et militum detraxerat.

31. Anno quarto postquam in Italiam Hannibal venit, Marcus

Claudius Marcellus consul apud Nolam, civitatem Campaniae, contra

Hannibalem bene pugnavit. Hannibal multas civitates Romanorum

per Apuliam, Calabriam et Brutios 2 occupavit : quo tempore etiam

rex Macedoniae Philippus ad eum legatos misit, promittens auxilia

1 desvió de la im petuosidad, quebrantó su im petuosidad.

2 el país de los b racios (abrazos).15 2

E jercicios de lectura.

contra Romanos, sub hac conditione, ut, deletis Romanis, ipse

quoque contra Græcos ab Hannibale auxilia acciperet. Captis

igitur legatis Philippi, et re cognita, Romani in Macedoniam

Marcum Valerium Lævinum ire iusserunt; in Sardiniam Titum

Manlium proconsulem ; nam etiam ea, sollicitata ab Hannibale,

Romanos deseruerat.

32. Ita uno tempore quattuor locis pugnabatur: in Italia contra

Hannibalem ; in Hispania contra fratrem eius Hasdrubalem ; in

Macedonia contra Philippum, in Sardinia contra Sardos et alterum

Hasdrubalem Carthaginiensem. Is a Tito Manlio proconsule, qui

ad Sardiniam missus fuerat, vivus est captus; occisa cum eo

duodecim milia, capti mille quingenti; et a Romanis Sardinia

subacta. Manlius victor captivos et Hasdrubalem Romam reportavit.

Interea etiam Philippus a Lævino in Macedonia vincitur; et in

Hispania a Scipionibus Hasdrubal, et Mago, tertius frater Hannibalis.

33. Decimo anno postquam Hannibal in Italiam venerat, Publio

Sulpicio, Cnæo Fulvio consulibus, Hannibal usque ad quartum

milliarium urbis accessit ; equites eius usque ad portas. Consulum

metu cum exercitu venientium Hannibal ad Campaniam se re­

cepit. In Hispania a fratre Hasdrubale ambo Scipiones, qui per

multos annos victores fuerant, interficiuntur, exercitus tamen in­

teger remansit; casu enim magis quam virtute erant decepti:

quo tempore etiam a consule Marcello Siciliæ magna pars capta

est, quam tenere Afri coeperant: et ex nobilissima urbe Syra­

cusana præda ingens prolata est.

34. Interea ad Hispanias, ubi (occisis duobus Scipionibus) nullus

Romanus dux erat, Publius Cornelius Scipio mittitur, filius Publii

Scipionis, qui ibidem bellum gesserat, annos natus quattuor et

viginti, vir Romanorum omnium et sua ætate et posteriore tem­

pore fere primus. Is Carthaginem Hispaniae capit, in qua omne

aurum et argentum et belli apparatum Afri habebant, nobi­

lissimos quoque obsides, quos ab Hispanis acceperant. Magonem

etiam, fratrem Hannibalis, ibidem capit, quem Romam cum aliis

mittit. Romæ ingens laetitia post hunc nuntium fuit. Scipio

Hispanorum obsides parentibus reddidit. Quare omnes fere

Hispani ad eum uno animo transierunt. Postque Hasdrubalem,

Hannibalis fratrem, victum fugat, et prædam maximam capit.

35. Interea in Italia consul Quintus Fabius Maximus Tarentum

recepit, in qua ingentes copias Hannibalis erant, et ibi etiam ducem

Hannibalis Carthalonem occidit; viginti quinque milia captivorum

vendidit; prædam militibus dispertivit; pecuniam hominum ven­

ditorum ad fiscum rettulit. Tum multæ civitates Romanorum,

quæ ad Hannibalem transierunt prius, rursus se Fabio Maximo

reddiderunt. Insequenti anno Scipio in Hispania egregias resEjercicios de lectura.

153

egit, et per se et per fratrem suum Lucium Scipionem; septua­

ginta civitates recepit. In Italia tamen male pugnatum est, nam

Claudius Marcellus consul ab Hannibale occisus est.

36. Tertio anno postquam Scipio ad Hispaniam profectus fuerat,

rursus res inclitas gerit; regem Hispaniarum, magno proelio

victum, in amicitiam accepit, et primus omnium a victo obsides

non poposcit.

Desperans Hannibal Hispanias contra Scipionem diutius posse

retineri, fratrem suum Hasdrubalem ad Italiam cum omnibus copiis

evocavit. Is veniens eodem itinere, quo etiam Hannibal venerat,

a consulibus Appio Claudio Nerone et Marco Livio Salinatore,

apud Senam, Piceni civitatèm, in insidias compositas1 incidit,

strenue tamen pugnans occisus est; ingentes eius copiæ captas

aut interfectas sunt ; magnum pondus auri atque argenti Romam

relatum. Post hæc Hannibal diffidere iam de belli coepit eventu :

et Romanis ingens animus accessit. Itaque et ipsi evocaverunt

ex Hispania Publium Cornelium Scipionem. Is Romam cum

ingenti gloria venit.

Quinto Caecilio, Lucio Valerio consulibus, omnes civitates quæ

in Brutiis ab Hannibale tenebantur, Romanis se tradiderunt.

37. Anno decimo quarto postquam in Italiam Hannibal venerat,

Scipio, qui multa bene in Hispania egerat, consul est factus et

in Africam missus, cui viro divinum quiddam inesse existimaba­

tur; adeo ut putaretur etiam cum Numinibus habere sermonem.

Is in Africa contra Annonem ducem Afrorum pugnat, exercitum

eius interficit. Secundo proelio castra cepit cum quattuor mili­

bus et quingentis militibus, undecim milibus occisis. Syphacem,

Numidiæ regem, qui se Afris coniunxerat, çapit et castra eius

invadit. Syphax cum nobilissimis Numidis et infinitis spoliis

a Scipione Romam mittitur. Qua re audita, omnis fere Italia

Hannibalem deserit; ipse a Carthaginiensibus in Africam redire

iubetUr, quam Scipio vastabat.

Ita anno septimo decimo ab Hannibale Italia liberata est, quam

flens dicitur reliquisse. Legati Carthaginiensium pacem a Scipione

petierunt: ab eo ad Senatum Romam missi sunt, quadraginta

quinque dies his indutiæ datas sunt, quousque Romam ire et

regredi possent.

38. Interim Hannibale veniente ad Africam pax turbata est. Multa

hostilia ab Afris- facta sunt ; legati tamen eorum, ex urbe venientes,

a Romanis capti sunt, et iubente Scipione dimissi. Hannibal quo­

que, frequentibus proeliis victus a Scipione, petiit etiam ipse pacem.

Cum ventum esset ad colloquium, iisdem conditionibus data est,

1 in insidias com positas a consulibus154

E jercicios de lectura.

quibus prius; addita quingentis milibus pondo argenti centum

milia librarum, propter novam perfidiam. Carthaginiensibus con­

ditiones displicuerunt, iusseruntque Hannibalem pugnare. Infertur

a Scipione et Masinissa, alio rege Numidarum, qui amicitiam cum

Scipione fecerat, Carthagini bellum. Hannibal tres exploratores ad

Scipionis castra misit, quos captos Scipio circumduci per castra

iussit, ostenditque eis totum exercitum : mox etiam prandium dari,

dimittique, ut renuntiarent Hannibali, quæ apud Romanos vidissent.

39. Interea proelium ab utroque duce instructum est, quale vix

ulla memoria fuit, cum peritissimi viri copias suas ad bellum

adducerent^ Scipio victor recedit, pæne ipso Hannibale capto ;

qui primum cum multis equitibus, deinde cum viginti, postremo

cum quattuor evasit. Inventa in castris Hannibalis argenti pondo

viginti milia, auri octingenta, cetera supellectilis copiosa.. Post

id certamen pax cum Carthaginiensibus facta est. Scipio Romam

rediit, et ingenti gloria triumphavit; atque Africanus ex eo

appellari cœptus est. Finem accepit secundum bellum Punicum

post annum nonum decimum, quam coeperat.

40. Tertium deinde bellum contra Carthaginem suscipitur sex­

centesimo et altero anno ab urbe condita, Caio Manlio Censorino

et Marco Manilio consulibus, anno quinquagesimo primo post­

quam secundum bellum Punicum transactum erat. Hi profecti

Carthaginem oppugnaverunt. Contra eos Hasdrubal, dux Cartha­

giniensium, dimicabat. Famea, dux alius, equitatui præerat Cartha­

giniensium, Scipio tunc, Scipionis Africani nepos, tribunus ibi

militabat, cuius apud omnes ingens metus et reverentia erat.

Nam et paratissimus ad dimicandum, et consultissimus habebatur.

Itaque per eum multa prospere gesta sunt. Neque quidquam

magis vel Hasdrubal vel Famea vitabant, quam contra eam

partem Romanorum pugnam committere, ubi Scipio dimicabat.

41. Per idem tempus Masinissa, rex Numidarum, per annos sexa-

ginta fere amicus populi Romani, anno vitæ suæ nonagesimo

septimo mortuus est, quadraginta quattuor filiis relictis. Scipionem

divisorem regni inter filios esse iussit.

Cum igitur clarum Scipionis nomen esset, iuvenis adhuc consul

est factus, et contra Carthaginem missus. Is eam cepit ac diruit :

spolia ibi inventa, quæ de variarum civitatum excidiis Carthago

collegerat, et ornamenta urbium civitatibus. Siciliæ, Italiæ et

Africæ reddidit, quæ sua recognoscebant. Ita Carthago septin­

gentesimo anno postquam condita erat, deleta est. Scipio nomen,

quod avus eius acceperat, meruit, scilicet, ut propter virtutem

etiam Africanus Minor vocaretur.

42. Marco Æmilio Lepido, Quinto Catulo consulibus, cum

Sulla rem publicam composuisset, bella nova exarserunt: unumE jercicios de lectura.

155

in Hispania, aliud in Pamphylia et Cilicia, tertium in Macedonia,

quartum in Dalmatia. Nam Sertorius, qui partium Marianarum1

fuerat, timens fortunam ceterorum, qui interempti erant, ad bellum

commovit Hispanias. Missi sunt contra eum duces Quintus Cæcilius

Metellus, filius eius qui Iugurtham regem vicit, et Lucius Domi­

tius prætor. A Sertorii duce Hirtuleio Domitius occisus est.

Metellus vario successu contra Sertorium dimicavit. Postea, cum

impar pugnæ solus Metellus putaretur, Cnæus Pompeius ad

Hispanias missus est. Ita duobus ducibus adversis Sertorius for­

tuna varia sæpe pugnavit. Octavo demum anno a suis occisus

est, et finis ei bello datus per Cnæum Pompeium adolescentem

et Quintum Metellum Pium; atque omnes prope Hispaniæ in

ditionem populi Romani redactas sunt. . . .

43. Hinc iam bellum civile successit, execrandum et lacrima­

bile : quo, præter calamitates, quæ proeliis acciderunt, etiam Ro­

mani nominis fortuna mutata est. Cæsar enim, rediens a Gallia

victor, cœpit deposcere alterum consulatum; atque, cum sine

dubietate aliqua deferretur, contradictum est a Marcello consule,

a Bibulo, a Pompeio, a Catone: iussusque dimissis exercitibus

ad urbem redire ; propter quam iniuriam ab Arimino, ubi milites

congregatos habebat, adversum patriam cum exercitu venit. Con­

sules cum Pompeio, Senatusque omnis, atque universa nobilitas

ex urbe fugit, et in Græciam transivit: apud Epirum, Mace­

doniam, Achaiam, Pompeio duce, contra Cæsarem bellum paravit.

44. Cæsar, vacuam urbem ingressus, dictatorem se fecit; inde

Hispanias petiit. Ibi Pompei exercitus validissimos et fortissimos,

cum tribus ducibus, Lucio Afranio, Marco Petreio, Marco Varrone,

superavit. Inde regressus, in Græciam transivit ; adversum Pom­

peium dimicavit. Primo proelio victus est et fugatus ; evasit tamen,

quia, nocte interveniente, Pompeius sequi noluit ; dixitque Cæsar :

nec Pompeium scire vincere, et illo tantum die se potuisse

superari. Deinde in Thessalia apud Palæopharsalum, productis

utrimque ingentibus copiis, dimicaverunt. Pompei acies habuit

quadraginta milia peditum, equitum in sinistro cornu septem

milia, in dextro quingenta, præterea totius Orientis auxilia,

totamque nobilitatem, innumeros senatores, prætorios, consulares,

et qui magnorum iam populorum victores fuissent. Cæsar in

acie sua habuit peditum non integra triginta milia, equites mille.

45. Nunquam adhuc Romanæ copiæ in unum neque maiores

neque melioribus ducibus convenerant, totum terrarum orbem

subacturæ, si contra barbaros ducerentur. Pugnatum tamen est

ingenti contentione ; victusque ad postremum Pompeius, et castra

1 d e M ario.Ejercicios de lectura.

eius direpta sunt. Ipse fugatus, Alexandriam petiit, ut a Ptolemæo

rege Ægypti, cui tutor a Senatu datus fuerat, propter iuvenilem

eius ætatem, acciperet auxilia: qui fortunam magis quam ami­

citiam secutus, occidit Pompeium, caput eius et annulum Cæsari

misit: quo conspecto Cæsar etiam lacrimas fudisse dicitur, tanti

viri intuens caput, et generi quondam sui.

46. Mox Cæsar Alexandriam venit. Ipsi quoque Ptolemæus pa­

rare voluit insidias : qua causa regi bellum illatum est. Victus in

Nilo periit, inventumque est corpus eius cum lorica aurea. Cæsar

Alexandria potitus, regnum Cleopatras dedit, Ptolemæi sorori.

Rediens inde Cæsar, Pharnacem, Mithridatis Magni filium, qui

Pompeio in auxilium apud Thessaliam fuerat, rebellantem in

Ponto, et multas populi Romani provincias occupantem, vicit

acie: postea ad mortem coëgit.

47. Inde Romam regressus, tertium 1 se fecit consulem cum Marco

Æmilio Lepido, qui et magister equitum dictatori ante annum

fuerat. Inde in Africam profectus est, ubi infinita nobilitas cum

Iuba, Mauretaniae rege, bellum reparaverat. Duces autem Romani

erant Publius Cornelius Scipio ex genere antiquissimo Scipionis

Africani (hic etiam socer Pompei fuerat), Marcus Petreius,

Quintus Varus, Marcus Porcius Cato, Lucius Cornelius Faustus,

Sullæ dictatoris filius. Contra hos commisso proelio, post multas

dimicationes victor fuit. Cato, Scipio, Petreius, Iuba ipsi se

occiderunt; Faustus, Pompei gener, a Caesare interfectus est.

48. Post annum Cæsar Romam regressus, quartum se consulem

fecit, et statim ad Hispanias est profectus, ubi Pompei filii,

Cnaeus et Sextus, ingens bellum reparaverant. Multa proelia

fuerunt; ultimum proelium apud Mundam civitatem, in quo adeo

Cæsar pæne victus est, ut, fugientibus suis, se voluerit occidere,

ne post tantam rei militaris gloriam in potestatem adolescentium,

natus annos sex et quinquaginta, veniret. Denique, reparatis

suis, vicit et Pompei filius maior occisus est, minor fugit.

49. Inde Cæsar, bellis civilibus toto orbe compositis, Romam

rediit : agere insolentius cœpit, et contra consuetudinem Romanae

libertatis. Cum ergo et honores ex sua voluntate praestaret,

qui a populo antea deferebantur, nec Senatui ad se venienti

assurgeret, aliaque regia ac pæne tyrannica faceret, coniuratum

est in eum a sexaginta vel amplius senatoribus equitibusque Ro­

manis. Præcipui fuerunt inter coniuratos duo Bruti, ex eo genere

Bruti, qui primus Romæ consul est factus et reges expulerat,

Caius Cassius, et Servilius Casca. Ergo Cæsar, cum Senatus

die quadam inter ceteros venisset ad curiam, tribus et viginti

vulneribus confossus est.

1 por tercera vez.E jercicios de lectura.

157

C O R N E L II N E P O T IS B IO G R A P H IÆ .

P rolog us.

Non dubito fore plerosque, Attice, qui hoc genus scripturas

leve et non satis dignum summorum virorum personis iudicent,

cum relatum legent, quis musicam docuerit Epaminondam, aut

in eius virtutibus commemorari, saltasse eum commode, scienter-

que tibiis cantasse.

Sed hi erunt fere qui, expertes litterarum Græcarum, nihil

rectum, nisi quod ipsorum moribus conveniat, putabunt. Hi, si

didicerint non eadem omnibus esse honesta atque turpia, sed

omnia maiorum institutis iudicari, non admirabuntur nos in

Graiorum virtutibus exponendis mores eorum secutos. Neque

enim Cimoni fuit turpe, Atheniensium summo viro, sororem

germanam habere in matrimonio, quippe cum eius cives eodem

uterentur instituto; at id quidem nostris moribus nefas habetur.

Nulla Lacedæmone tam est nobilis vidua, quæ non ad scænam eat,

mercede conducta. Magnis in laudibus tota fuit Græcià, victorem

Olympiæ citari; in scænam vero prodire et populo esse specta­

culo, nemini in iisdem gentibus fuit turpitudini. Quæ omnia

apud nos partim infamia, partim humilia, atque ab honestate

rèmota ponuntur.

Contra ea pleraque nostris moribus sunt decora, quæ apud

illos turpia putantur. Quem enim Romanorum pudet uxorem

ducere in convivium ? aut cuius mater familias1 non primum locum

tenet ædium, atque in celebritate versatur ? Quod multo fit aliter

in Græcia: nam neque in convivium adhibetur, nisi propinquorum ;

neque sedet nisi in interiore parte ædium, quæ gynœconitis appel­

latur. Quo nemo accedit nisi propinqua cognatione coniunctus.

Sed plura persequi, tum magnitudo voluminis prohibet, tum

festinatio, ut ea explicem, quæ exorsus sum. Quare ad propositum

veniemus, et in hoc exponemus libro Vitas excellentium impera­

torum.

M iltiades.

i.

Miltiades, Cimonis filius, Atheniensis, cum et antiquitate

generis, et gloria maiorum, et sua modestia, unus omnium maxime

floreret ; eaque esset ætate, ut non iam solum de eo bene sperare,

sed etiam confidere cives possent sui, talem futurum, qualem

cognitum iudicarunt : accidit ut Athenienses Chersonesum colonos

vellent mittere. Cuius generis cum magnus numerus esset, et

multi eius demigrationis peterent societatem, ex his delecti Delphos

deliberatum missi sunt, qui consulerent Apollinem, quo potissimum

1 =

fam ilia.Ejercicios de lectura.

duce uterentur: nam tum Thraces eas regiones tenebant, cum

quibus armis erat dimicandum. His consulentibus nominatim

Pythia præcepit, ut Miltiadem sibi imperatorem sumerent: id si

fecissent, incepta prospera futura.

Hoc. oraculi responso, Miltiades cum delecta manu classe

Chersonesum profectus cum accessisset Lemnum, et incolas eius

insulæ sub potestatem redigere vellet Atheniensium, idque ut

Lemnii sua sponte facerent postulasset, illi irridentes respon­

derunt, id tum se facturos, cum ille, domo navibus proficiscens,

vento aquilone venisset Lemnum. Hic enim ventus, a septentri­

onibus oriens, adversum1 tenet Athenis proficiscentibus. Miltiades,

morandi tempus non habens, cursum direxit quo tendebat, per-

venitque Chersonesum.

2. Ibi brevi tempore barbarorum copiis disiectis, tota regione

quam petierat potitus, loca2 castellis idonea communivit, multi­

tudinem, quam secum duxerat, in agris collocavit, crebrisque

excursionibus locupletavit. Neque minus in ea re prudentia quam

felicitate adiutus est : nam, cum virtute militum devicisset hostium

exercitus, summa aequitate res constituit, atque ipse ibidem manere

decrevit. Erat enim inter eos dignitate regia, quamvis carebat

nomine ; neque id magis imperio quam iustitia consecutus. Neque

eo secius Atheniensibus, a quibus erat profectus, officia prae­

stabat. Quibus rebus fiebat, ut non minus eorum voluntate per­

petuo imperium obtineret, qui miserant, quam illorum, cum quibus

erat profectus. Chersoneso tali modo constituta, Lemnum rever­

titur, et ex pacto postulat, ut sibi urbem tradant (illi enim dixerant,

cum, vento borea domo profectus, eo pervenisset, sese dedituros) ;

se autem domum Chersonesi habere. Cares, qui tum Lemnum

incolebant, etsi præter opinionem res ceciderat, tamen, non

dicto, sed secunda fortuna adversariorum capti, resistere ausi

non sunt, atque ex insula demigrarunt. Pari felicitate ceteras

insulas, quæ Cyclades nominantur, sub Atheniensium redegit

potestatem.

3. Eisdem temporibus Persarum rex Darius, ex Asia in Europam

exercitu traiecto, Scythis bellum inferre decrevit. Pontem fecit

in Istro flumine, quo copias traduceret. Eius pontis, dum ipse

abesset, custodes reliquit principes, quos secum ex Ionia et

Æolide duxerat, quibus singulis singularum urbium perpetua de­

derat imperia. Sic enim facillime putavit se Graeca lingua lo-

quentes, qui Asiam incolerent, sub sua retenturum potestate, si

amicis suis oppida tuenda tradidisset; quibus, se oppresso, nulla

spes salutis relinqueretur. In hoc fuit tum numero Miltiades,

cui illa custodia crederetur.

1 =

la dirección contraria.

2 Plural

de locus.Ejercicios de lectura.

4. Darius autem, cum ex Europa in Asiam rediisset, hor­

tantibus amicis ut Græciam redigeret in suam potestatem, classem

quingentarum navium comparavit, ei que Datim præfecit et

Artaphernem ; hisque ducenta peditum milia et decem equitum

dedit, causam interserens se hostem esse Atheniensibus, quod

eorum auxilio Iones Sardes expugnassent, suaque præsidia inter­

fecissent. Illi præfecti regii, classe ad Eubceam appulsa, celeriter

Eretriam ceperunt, omnesque eius gentis cives abreptos in Asiam

ad regem miserunt. Inde ad Atticam accesserunt, ac suas copias

in campum Marathona 1 deduxerunt: is abest ab oppido circiter

milia passuum decem.

Hoc tumultu Athenienses tam propinquo, tamque magno per­

moti, auxilium nusquam nisi a Lacedæmoniis petiverunt; Phi-

lippidemque, cursorem eius generis qui hemerodromi3 vocantur,

Lacedæmonem miserunt, ut nuntiaret quam celeri opus esset

auxilio. Domi autem creant decem prætores, qui exercitui præ-

essent, in eis Miltiadem ; inter quos magna fuit contentio, utrum

mœnibus se defenderent, an obviam irent hostibus acieque de­

cernerent. Unus Miltiades maxime nitebatur, ut primo quoque

tempore3 castra fierent : id si factum esset, et civibus animum

accessurum, cum viderent de eorum virtute non desperari, et

hostes eadem re fore tardiores, si animadverterent auderi ad­

versus se tam exiguis copiis dimicare.

5. Hoc in tempore nulla civitas Atheniensibus auxilio fuit

præter Platæensium. Ea mille misit milites. Itaque horum ad­

ventu decem milia armatorum completa sunt; quæ manus mira­

bili flagrabat pugnandi cupiditate. Quo factum est, ut plus quam

collegæ Miltiades valuerit. Eius enim auctoritate impulsi, Athe­

nienses copias ex urbe eduxerunt, locoque idoneo castra fecerunt;

deinde postero die, sub montis radicibus acie e regione instructa,

nova arte, vi summa proelium commiserunt. Namque arbores

multis locis erant stratæ, hoc consilio, ut et montium tegerentur

altitudine, et arborum tractu equitatus hostium impediretur, ne

multitudine clauderentur. Datis, etsi non locum æquum videbat

suis, tamen, fretus numero copiarum suarum, confligere cupiebat;

eoque magis quod, priusquam Lacedaemonii subsidio venirent,

dimicare utile arbitrabatur. Itaque in aciem peditum centum,

equitum decem milia produxit, prceliumque commisit. In quo

tanto plus virtute valuerunt Athenienses, ut decemplicem numerum

hostium profligarent : adeoque perterruerunt, ut Persae non castra,

sed naves peterent. Qua pugna nihil adhuc est nobilius: nulla

enim unquam tam exigua manus tantas opes prostravit.

1 A cusativo griego.

2 palabra griega : el que corre un día,

3 = lo más pronto posible.E jercicios de lectura.

6. Cuius victoriæ non alienum videtur quale præmium Miltiadi

sit tributum docere, quo facilius intelligi possit eandem omnium

civitatum esse naturam. Ut enim populi nostri honores quondam

fuerunt rari et tenues, ob eamque causam gloriosi, nunc autem

effusi atque obsoleti : sic olim apud Athenienses fuisse reperimus.

Namque huic Miltiadi, qui Athenas totamque Græciam liberavit,

talis honos tributus est, in porticu, quæ Pcecile1 vocatur, cum

pugna depingeretur Marathonia, ut in decem praetorum numero

prima eius imago poneretur, isque hortaretur milites, proeliumque

committeret. Idem ille populus, posteaquam maius imperium est

nactus, et largitione magistratuum corruptus est, trecentas statuas

Demetrio Phalerio decrevit.

7. Post hoc proelium, classem septuaginta navium Athenienses

eidem Miltiadi dederunt, ut insulas, quæ barbaros adiuverant,

bello persequeretur; quo imperio plerasque ad officium redire

coëgit, nonnullas vi expugnavit. Ex his Parum insulam, opibus

elatam, cum oratione reconciliare non posset, copias e navibus

eduxit, urbem operibus clausit omnique commeatu privavit ; deinde,

vineis ac testudinibus constitutis, propius muros accessit. Cum

iam in eo esset ut oppido potiretur, procul in continente lucus,

qui ex insula conspiciebatur, nescio quo casu, nocturno tempore

incensus est: cuius flamma ut ab oppidanis et oppugnatoribus

est visa, utrisque venit in opinionem, signum a classiariis regiis

datum. Quo factum est, ut et Parii a deditione deterrerentur,

et Miltiades, timens ne classis regia adventaret, incensis operibus

quæ statuerat, cum totidem navibus atque2 erat profectus, Athenas

magna cum offensione civium suorum rediret.

Accusatus ergo est proditionis, quod, cum Parum expugnare

posset, a rege corruptus infectis rebus a pugna discessisset. Eo

tempore æger erat vulneribus, quæ in oppugnando oppido acceperat.

Itaque, quoniam ipse pro se dicere non posset, verba pro eo

fecit frater eius Tisagaras. Causa cognita, capitis absolutus,

pecunia mulctatus est, eaque lis quinquaginta talentis æstimata

est, quantus in classem sumptus factus erat. Hanc pecuniam

quod solvere in præsentia non poterat, in vincula publica con-

iectus est, ibique diem obiit supremum.

8. Hic etsi crimine Pario est accusatus, tamen alia fuit causa

damnationis. Namque Athenienses, propter Pisistrati tyrannidem,

quæ paucis annis ante fuerat, omnium suorum civium potentiam

extimescebant. Miltiades, multum in imperiis magistratibusque

versatus, non videbatur posse esse privatus, præsertim cum

consuetudine ad imperii cupiditatem trahi videretur. Nam Cher-

1 =

galería pintada de m uchos colores.

2 como . . .E jercicios de lectura.

ι6ι

sonesi, omnes illos quos habitarat1 annos, perpetuam obtinuerat

dominationem. Tyrannusque fuerat appellatus, sed iustus. Non

erat enim vi consecutus, sed suorum voluntate ; eamque potestatem

bonitate retinuerat.

E p a m in on d a s.

1. Epaminondas, Polymnidis filius, Thebanus. De hoc priusquam

scribamus, hæc præcipienda videntur lectoribus, ne alienos mores

ad suos referant, neve ea, quæ ipsis leviora sunt, pari modo apud

ceteros fuisse arbitrentur. Scimus enim musicam nostris moribus

abesse a principis persona, saltare vero etiam in vitiis poni:

quæ omnia apud Græcos et grata et laude digna ducuntur. Cum

autem exprimere imaginem consuetudinis atque vitæ velimus

Epaminondæ, nihil videmur debere praetermittere, quod pertineat

ad eam declarandam. Quare dicemus primum de genere eius ;

deinde, quibus disciplinis, et a quibus, sit eruditus ; tum de mori­

bus ingeniique facultatibus et si qua alia digna memoria erunt;

postremo de rebus gestis, quæ a plurimis animi anteponuntur

virtutibus.

2. Natus igitur patre, quo diximus, honesto genere, pauper iam

a maioribus relictus est; eruditus autem sic, ut nemo Thebanus

magis. Nam et citharizare, et cantare ad chordarum sonum doctus

est a Dionysio, qui non minore fuit in musicis gloria, quam

Damon et Lamprus, quorum pervulgata sunt nomina: carmina

cantare tibiis ab Olympiodoro ; saltare a Calliphrone. At philo­

sophiae praeceptorem habuit Lysim, Tarentinum, Pythagoreum;

cui quidem sic fuit deditus, ut adolescens tristem et severum

senem omnibus æqualibus suis in familiaritate anteposuerit, neqne

prius eum a se dimiserit, quam in doctrinis tanto antecesserit

condiscipulos, ut facile intelligi posset, pari modo superaturum

omnes in ceteris artibus. Atque hæc ad nostram consuetudinem

sunt levia, et potius contemnenda ; at in Græcia utique olim

magnæ laudi erant. Postquam ephebus factus est et palæstræ

dare operam coepit, non tam magnitudini virium servivit, quam

velocitati: illam enim ad athletarum usum, hanc ad belli existi­

mabat utilitatem pertinere. Itaque exercebatur plurimum currendo

et luctando ad eum finem, quoad stans complecti posset, atque

contendere. In armis plurimum studii consumebat.

3'. Ad hanc corporis firmitatem plurima etiam animi bona

accesserant. Erat enim modestus, prudens, gravis, temporibus

sapienter utens, peritus belli, fortis manu, animo maximo, adeo

veritatis diligens, ut ne ioco quidem mentiretur. Idem continens,

=

h abitaverat.Ejercicios de lectura.

clemens, patiensque admirandum in modum: non solum populi,

sed etiam amicorum ferens iniurias, imprimisque commissa celans ;

quod interdum non minus prodest, quam diserte dicere. Studiosus

audiendi; ex hoc enim facillime disci arbitrabatur. Itaque, cum

in circulum venisset, in quo aut de re publica disputaretur, aut

de philosophia sermo haberetur, nunquam inde prius discessit,

quam ad finem sermo esset adductus.

Paupertatem adeo facile perpessus est, ut de re publica nihil

præter gloriam ceperit. Amicorum -in se tuendo caruit facultati­

bus; fide ad alios sublevandos sæpe sic usus est, ut possit judi­

cari, omnia ei cum amicis fuisse communia. Nam, cum aut

civium suorum aliquis ab hostibus esset captus, aut virgo amici

nubilis propter paupertatem collocari non posset, amicorum con­

cilium habebat et, quantum quisque daret, pro cuiusque facul­

tatibus imperabat. Eamque summam cum fecerat, priusquam

acciperet pecuniam, adducebat eum qui quærebat, ad eos qui

conferebant ; eique ut ipsi numerarent, faciebat, ut ille, ad quem

ea res perveniebat, sciret quantum cuique deberet.

4. Tentata autem est eius abstinentia a Diomedonte, Cyziceno

namque is, rogatu Artaxerxis, Epaminondam pecunia corrum­

pendum susceperat, Hic magno cum pondere auri Thebas venit,

et Micythum adolescentulum quinque talentis ad suam perduxit

voluntatem, quem tum Epaminondas plurimum diligebat. Micythus

Epaminondam convenit, et causam adventus Diomedontis ostendit.

At ille Diomedonte coram, «Nihil», inquit, «pecunia opus est; nam

si ea rex vult, quæ Thebanis sunt utilia, gratis facere sum paratus ;

sin autem contraria, non habet auri atque argenti satis ; namque

orbis terrarum divitias accipere nolo pro patriæ caritate. Te,

qui me incognitum tentasti, tuique similem existimasti, non miror,

tibique ignosco. Sed egredere propere, ne alios corrumpas, cum

me non potueris. Tu, Micythe, argentum huic redde: nisi id

confestim facis, ego te tradam magistratui,» Hunc cum Dio-

medon rogaret, ut tuto exire suaque quæ attulisset liceret efferre,

«Illud», inquit, «faciam; neque tua causa, sed mea, ne, si tibi sit

pecunia adempta, aliquis dicat, id ad me ereptum pervenisse,

quod delatum accipere noluissem.»

5. Fuit et disertus, ut nemo Thebanus ei par esset eloquentia:

neque minus concinnus in brevitate respondendi, quam in perpetua

oratione ornatus. Habuit obtrectatorem Meneclidem quemdam,

indidem Thebis, et adversarium in administranda re publica, satis

exercitatum in dicendo, ut Thebanum scilicet : namque illi genti

plus inest virium, quam ingenii. Is, quod in re militari florere

1 d e Cizico.E jercicios de lectura.

Epaminondam videbat, hortari solebat Thebanos, ut pacem bello

anteferrent, ne illius imperatoris opera desideraretur. Huic ille:

«Fallis», inquit, «verbo cives tuos, quod hos a bello avocas. Otii

enim nomine servitutem concilias. Nam paritur pax bello. Itaque

qui ea diutina volunt frui, bello exercitati esse debent. Quare

si principes Græciæ esse vultis, castris est vobis utendum, non

palæstra.» Idem ille Meneclides, cum huic obiceret, quod liberos

non haberet, neque uxorem duxisset, maximeque insolentiam,

quod sibi Agamemnonis belli gloriam videretur consecutus; at

ille: «Desine», inquit, «Meneclides, de uxore mihi exprobrare; nam

nullius in ista re minus uti consilio volo (habebat enim Mene­

clides suspicionem adulterii). Quod autem me Agamemnonem

æmulari putas, falleris. Namque ille cum universa Græcia vix

decem annis unam cepit urbem: ego contra, una urbe nostra

dieque uno totam Græciam, Lacedaemoniis fugatis, liberavi.»

6. Idem cum in conventum venisset Arcadum, petens ut so­

cietatem cum Thebanis et Argivis facerent ; contraque Callistratus,

Atheniensium legatus, qui eloquentia omnes eo præstabat tem­

pore, postularet, ut potius amicitiam sequerentur Atticorum; et

in oratione sua multa invectus esset in Thebanos et Argivos, in

eisque hoc posuisset: Animadvertere debere Arcadas, quales

utraque civitas cives procreasset, ex quibus de ceteris possent

iudicare; Argivos enim fuisse.Orestem et Alcmæonem, matricidas;

Thebis CEdipum natum, qui, cum patrem suum interfecisset, ex

matre liberos procreasset: huic in respondendo Epaminondas,

cum de ceteris perorasset, postquam ad illa duo opprobria

pervenit: Admirari se, dixit, stultitiam rhetoris Attici, qui non

animadverterit innocentes illos natos ; domi scelere admisso, cum

patria essent expulsi, receptos esse ab Atheniensibus.

7. Fuisse patientem, suorumque iniurias ferentem civium, quod

se patriæ irasci nefas esse duceret, hæc sunt testimonia. Cum

eum propter invidiam cives praeficere exercitui noluissent, duxque

esset delectus belli imperitus, cuius errore eo esset deducta illa

multitudo militum, ut omnes de salute pertimescerent, quod lo­

corum angustiis clausi ab hostibus obsidebantur; desiderari ccepta

est Epaminondæ diligentia. Erat enim ibi privatus numero militis.

A quo cum peterent opem, nullam adhibuit memoriam con­

tumelias; et exercitum obsidione liberatum, domum reduxit in­

columem.

Neque vero hoc semel fecit, sed sæpius. Maxime autem fuit

illustre, cum in Peloponnesum exercitum duxisset adversus

Lacedaemonios, haberetque collegas duos, quorum alter erat

Pelopidas, vir fortis ac strenuus. Hi cum criminibus adver­

sariorum omnes in invidiam venissent, ob eamque rem imperiumE jercicios de lectura.

his esset abrogatum, atque in eorum locum alii prætores suc­

cessissent, Epaminondas plebiscito non paruit, idemque ut facerent

persuasit collegis, et bellum quod susceperat, gessit. Namque

animadvertebat, nisi id fecisset, totum exercitum propter præ-

torum imprudentiam inscientiamque belli periturum.

8. Postquam domum reditum est, collegæ eius hoc crimine

accusabantur ; quibus ille permisit, omnem ut causam in se trans­

ferrent, suaque opera factum contenderent, ut legi non obedirent.

Qua defensione illis periculo liberatis, nemo Epaminondam res­

ponsurum putabat, quod, quid diceret, non haberet. At ille in

iudicium venit; nihil eorum negavit, quæ adversarii crimini dabant,

omniaque, quæ collegæ dixerant, confessus est, neque recusavit,

quominus legis pcenam subiret; sed unum ab iis petivit, ut in

sepulcro suo inscriberent : «Epaminondas a Thebanis morte mul-

, tatus est, quod eos coegit apud Leuctra superare Lacedæmonios,

quos ante se imperatorem nemo Boeotiorum ausus fuit aspicere

in acie: quodque uno prœlio non solum Thebas ab interitu re­

traxit, sed etiam universam Græciam in libertatem vindicavit ;

eoque res utrorumque perduxit, ut Thebani Spartam oppugnarent,

Lacedæmonii satis haberent, si salvi esse possent; neque prius

bellare destitit, quam, Messene restituta, urbem eorum obsidione

clausit.» Hæc cum dixisset, risus omnium cum hilaritate coortus

est ; neque quisquam iudex ausus est de eo ferre suffragium. Sic

a iudicio capitis maxima discessit gloria.

9. Hic extremo tempore imperator apud Mantineam, cum acie

instructa audacius instaret hostibus, cognitus est a Lacedaemoniis,

qui, quod in unius pernicie eius patriæ sitam putabant salutem, uni­

versi in unum fecerunt impetum ; neque prius abscesserunt, quam,

magna cæde facta multisque occisis, fortissime ipsum Epami­

nondam pugnantem, sparo eminus percussum, concidere viderunt.

Huius casu aliquantum retardati sunt Boeotii : neque tamen prius

pugna excesserunt, quam repugnantes profligarunt.

10. Hic uxorem nunquam duxit; in quo cum reprehenderetur

a Pelopida, qui filium habebat infamem, maleque eum in eo

patriæ consulere diceret, quod liberos non relinqueret: «Vide»,

inquit, «ne tu peius consulas, qui talem ex te natum relicturus

sis : neque vero stirps mihi potest deesse. Namque ex me natam

relinquo pugnam Leuctricam, quæ non modo mihi superstes, sed

etiam immortalis sit necesse est.» Quo tempore, duce Pelopida,

exules Thebas occuparunt, et præsidium Lacedaemoniorum ex

arce expulerunt ; Epaminondas, quamdiu facta est cædes civium,

domi se tenuit, quod neque malos defendere volebat, neque

impugnare, ne manus suorum sanguine cruentaret. Namque

omnem civilem victoriam funestam putabat. Idem, postquamEjercicios de lectura.

165

apud Cadmeam pugnari cum Lacedæmoniis cœptum est, in primis

stetit. Huius de virtutibus vitaque satis erit dictum, si hoc unum

adiunxero, quod nemo eat inficias, Thebas, et ante Epaminondam

natum et post eius interitum, perpetuo alieno paruisse imperio:

contra eas, quamdiu ille præfuerit rei publicæ, caput fuisse totius

Græciæ. Ex quo intelligi potest, unum hominem pluris quam

civitatem fuisse.

M a rcu s P o r c iu s Cato.

1. Cato, ortus municipio Tusculo, adolescentulus, priusquam

honoribus operam daret, versatus est in Sabinis, quod ibi hære-

dium a patre relictum habebat. Hortatu L. Valerii Flacci, quem

in consulatu censuraque habuit collegam, ut M. Perperna Cen­

sorius narrare solitus est, Romam demigravit, in foroque esse

coepit. Primum stipendium meruit annorum decem septemque.

Q. Fabio Maximo, M. Claudio Marcello coss. (= consulibus)

tribunus militum in Sicilia fuit. Inde ut rediit, castra secutus

est C. Claudii Neronis, magnique eius opera existimata est in

proelio apud Senam, quo cecidit Hasdrubal, frater Hannibalis.

Quæstor obtigit P. Cornelio Scipioni Africano consuli ; cum quo

non pro sortis necessitudine vixit; namque ab eo perpetua dis­

sensit vita

Ædilis plebis factus est cum C. Helvio. Praetor pro­

vinciam obtinuit Sardiniam, ex qua quæstor superiore tempore

ex Africa decedens Q. Ennium poëtam deduxerat: quod non

minoris existimamus, quam quemlibet amplissimum Sardiniensem

triumphum.

2. Consulatum gessit cum L. Valerio Flacco, sorte provinciam

nactus Hispaniam citeriorem, exque ea triumphum deportavit.

Ibi cum diutius moraretur, P. Scipio Africanus, consul iterum,

cuius in priori consulatu quæstor fuerat, voluit eum de provincia

depellere et ipse ei succedere. Neque hoc per senatum efficere

potuit, cum quidem Scipio in civitate principatum obtineret,

quod tum non potentia, sed iure res publica administrabatur.

Qua ex re iratus, senatu peracto, privatus in urbe mansit. At

Cato, censor cum eodem Flacco factus, severe præfuit ei potestati.

Nam et in complures nobiles animadvertit, et multas res novas

in edictum addidit, qua re luxuria reprimeretur, quæ iam tum

incipiebat pullulare. Circiter annos octoginta, usque ad extremam

ætatem ab adolescentia, rei publicæ causa suscipere inimicitias

nori destitit. A multis tentatus, non modo nullum detrimentum

existimationis fecit, sed, quoad vixit, virtutum laude crevit.

3. In omnibus rebus singulari fuit prudentia et industria. Nam

et agricola sollers., et rei publicæ peritus et iuris consultus, et

1

perpetua v ita =

durante toda su vida.E jercicios de lectura.

magnus imperator, et probabilis orator, et cupidissimus litterarum

fuit. Quarum studium etsi senior arripuerat, tamen tantum in

eis progressum fecit, ut non facile reperire possis, neque de

Græcis neque de Italicis rebus, quod ei fuerit incognitum. Ab

adolescentia confecit orationes ; senex scribere historias instituit.

Quarum sunt libri septem. Primus continet res gestas regum

populi Romani ; secundus et tertius, unde quæque civitas orta sit

Italica: ob quam rem omnes Origines videtur appellasse. In

quarto autem bellum Punicum est primum ; in quinto, secundum.

Atque hæc omnia capitulatim sunt dicta. Reliqua bella pari

modo persecutus est usque ad præturam Servii Galbæ, qui

diripuit Lusitanos. Atque horum bellorum duces non nominavit,

sed sine nominibus res notavit. In iisdem exposuit quæ in Italia

Hispaniisque viderentur admiranda. In quibus multa industria et

diligentia comparet, multa doctrina.

Huius de vita et moribus plura in eo libro persecuti sumus,

quem separatim de eo fecimus rogatu T. Pomponii Attici. Quare

studiosos Catonis ad illud volumen delegamus.

M a rcu s T u lliu s Cicero.

1. Marcus Tullius Cicero, equestri genere, Arpini, quod est

Volscorum oppidum, natus est. Ex eius avis unus verrucam in

extremo naso sitam habuit, ciceris grano similem ; inde cognomen

Ciceronis genti inditum. Cum id Marco Tullio a nonnullis

probro verteretur : «Dabo operam», inquit, «ut istud cognomen

nobilissimorum nominum splendorem vincat.» Cum eas artes

disceret, quibus ætas puerilis ad humanitatem solet informari,

ingenium eius ita eluxit, ut eum æquales, e schola redeuntes,

medium tamquam regem circumstantes deducerent domum; imo

eorum parentes, pueri fama commoti, in ludum litterarium

ventitabant, ut eum viserent. Ea res tamen quibusdam rustici

et inculti ingenii stomachum movebat, qui ceteros pueros graviter

obiurgabant, quod talem condiscipulo suo honorem tribuerent.

2. Tullius Cicero, adolescens, eloquentiam et libertatem suam

adversus Sullanos ostendit. Chrysogonum quemdam, Sullæ libertum,

acriter insectatus est, quod dictatoris potentia fretus in bona

civium invadebat. Ex quo veritus invidiam Cicero, Athenas petivit,

ubi Antiochum philosophum studiose audivit. Inde eloquentiæ

gratia Rhodum se contulit, ubi Molone, rhetore tum disertissimo,

magistro usus est. Qui cum Ciceronem dicentem audivisset,

flevisse dicitur, quod prævideret per hunc Græcos a Romanis

ingenii et eloquentiæ laude superatum iri. Romam reversus,

quæstor in Sicilia fuit. Nullius vero quæstura aut gratior autEjercicios de lectura,

167

clarior fuit. 'Cum in magna annonæ difficultate ingentem fru­

menti vim inde Romam mitteret, Siculos initio offendit; postea

vero, ubi diligentiam, iustitiam et comitatem eius experti fuerunt,

maiores quæstori suo honores quam ulli unquam prætori de­

tulerunt.

3. Cicero, consul factus, Sergii Catilinae coniurationem singulari

virtute, constantia curaque compressit. Is nempe indignatus, quod

in petitione consulatus repulsam passus esset, et furore amens,

cum plurimis viris nobilibus Ciceronem interficere, senatum

trucidare, urbem incendere, ærarium diripere constituerat. Quæ

tam atrox coniuratio a Cicerone detecta est. Catilina metu

consulis Roma ad exercitum, quem paraverat, fugit. Socii eius,

comprehensi, in carcere necati sunt. Senator quidam filium

supplicio mortis ipse affecit. luvenis scilicet ingenio, litteris et

forma inter aequales conspicuus, pravo consilio amicitiam Catilinæ

secutus fuerat, et in castra eius properabat : quem pater, ex

medio itinere retractum, occidit, his eum verbis increpans : «Non

ego te Catilinæ adversus patriam, sed patriæ adversus Catilinam

genui. »

4. Non ideo Catilina ab incepto destitit, sed infestis signis

Romam petens, cum exercitu cæsus est. Adeo acriter dimicatum

est, ut nemo hostium prcelio superfuerit: quem quisque in pug­

nando ceperat locum, eum, amissa anima, tegebat. Ipse Catilina

longe a suis inter eorum, quos occiderat, cadavera cecidit,

morte pulcherrima, si pro patria sua sic occubuisset. Senatus

populusque Romanus Ciceronem patriæ patrem appellavit.' Ea

res tamen Ciceroni postea invidiam creavit, adeo ut abeuntem

magistratu verba facere ad populum vetuerit quidam tribunus

plebis, quod cives indicta causa damnavisset, sed solitum dum­

taxat iuramentum praestare ei permiserit. Tum Cicero magna

voce: «Iuro», inquit, «rem publicam atque urbem Romam mea

unius opera salvam esse»; qua voce delectatus populus Romanus,

et ipse iuravit verum esse Ciceronis iuramentum.

5. Paucis post annis Cicero reus factus est a Clodio, tribuno

plebis, quod cives Romanos necavisset. Tunc mæstus senatus,

tanquam in publico luctu, vestem mutavit. Cicero, cum posset

armis salutem suam defendere, maluit urbe cedere, quam sua

causa cædem fieri. Proficiscentem omnes boni flentes prosecuti

sunt. Dein Clodius edictum proposuit, ut Marco Tullio igni et

aqua interdiceretur: illius domum èt villas incendit. Sed vis

illa diuturna non fuit ; mox enim maximo omnium ordinum

studio Cicero in patriam revocatus est. Obviam ei redeunti ab

universis itum est; domus eius publica pecunia restituta est.

Postea Cicero, Pompei partes secutus, Cæsare victore veniamι 68

E jercicios de lectura.

accepit. Quo interfecto, Octavium, hæredem Cæsaris, fovit atque

ornavit, ut eum Antonio rem publicam vexanti opponeret; sed

ab illo deinde desertus est et proditus.

6. Antonius, inita cum Octavio societate, Ciceronem, iam diu

sibi inimicum, proscripsit. Qua re audita, Cicero transversis

itineribus fugit in villam, quæ a mari proxime aberat; indeque

navem conscendit, in Macedoniam transiturus. Cum vero iam

aliquoties in altum provectum venti adversi rettulissent, et ipse

iactationem navis pati non posset, regressus ad villam, «Moriar»,

inquit, «in patria sæpe servata.» Mox adventantibus percussoribus,

cum servi parati essent ad dimicandum fortiter, ipse lecticam,

qua vehebatur, deponi iussit, eosque quietos pati quod sors

iniqua cogeret. Prominenti ex lectica, et immotam cervicem

præbenti caput præcisum est. Manus quoque abscisæ: caput

relatum est ad Antonium, eiusque iussu inter duas manus in

rostris positum. Fulvia, Antonii uxor, quæ se a Cicerone læsam

arbitrabatur, caput manibus sumpsit, in genua imposuit, extractam-

que linguam acu confixit.

7. Cicero dicax erat, et facetiarum amans, adeo ut ab inimicis

solitus sit appellari scurra consularis. Cum Lentulum, generum

suum, exiguæ staturæ hominem, vidisset longo gladio accinctum,

«Quis», inquit, «generum meum ad gladium alligavit?» Matrona

quaedam iuniorem se, quam erat, simulans, dictitabat se triginta

tantum annos habere ; cui Cicero: «Verum est», inquit, «nam hoc

viginti annos audio.» Cæsar, altero consule mortuo die Decembris

ultimo, Caninium consulem hora septima in reliquam diei partem

renuntiaverat: quem cum pleri que ibant salutatum de more,

«Festinemus», inquit Cicero, «priusquam abeat magistratu.» De

eodem Caninio scripsit Cicero : «Fuit mirifica vigilantia Caninius,

qui toto suo consulatu somnum non viderit.»

T itu s P om p on iu s A tticu s.

i.

T. Pomponius Atticus, ab origine ultima stirpis Romanæ

generatus, perpetuo a maioribus acceptam equestrem obtinuit

dignitatem. Patre usus est diligente, et, ut tum erant tempora,

diti, imprimisque studioso litterarum. Hic, prout ipse amabat

litteras, omnibus doctrinis, quibus puerilis aetas impertiri debet,

filium erudivit. Erat autem in puero, præter docilitatem in­

genii, summa suavitas oris ac vocis, ut non solum celeriter

acciperet quæ tradebantur, sed etiam excellenter pronuntiaret.

Qua ex re in pueritia nobilis inter æquales ferebatur, clariusque

exsplendescebat, quam generosi condiscipuli animo æquo ferre

possent. Itaque incitabat omnes studio suo : quo in numeroE jercicios de lectura.

fuerunt L. Torquatus, C. Marius filius, M. Cicero; quos con­

suetudine sua sic sibi devinxit, ut nemo iis perpetuo fuerit carior.

2. Pater mature decessit. Ipse, adolescentulus, propter affini­

tatem P. Sulpicii, qui tribunus plebis interfectus est, non expers

fuit illius periculi. Namque Anicia, Pomponii consobrina, nupserat

M. Servio, fratri Sulpicii. Itaque, interfecto Sulpicio, posteaquam

vidit Cinnano1 tumultu civitatem esse perturbatam, neque sibi

dari facultatem pro dignitate vivendi, quin alterutram partem

offenderet, dissociatis animis civium, cum alii' Sullanis, alii

Cinnanis faverent partibus, idoneum tempus ratus studiis ob­

sequendi suis, Athenas se contulit. Neque eo secius adolescentem

Marium, hostem iudicatum, iuvit opibus suis ; cuius fugam pecunia

sublevavit. Ac, ne illa peregrinatio detrimentum aliquod afferret

rei familiari, eodem magnam partem fortunarum traiecit suarum.

Hic ita vixit, ut universis Atheniensibus merito esset carissimus.

Nam, præter gratiam, quæ iam in adolescentulo mi(gna erat,

sæpe suis opibus inopiam eorum publicam levavit. Cum enim

versuram facere publice necesse esset, neque eius conditionem

æquam haberent, semper se interposuit, atque ita, ut neque

usuram unquam ab iis acceperit, neque longius, quam dictum

esset, eos debere passus sit.

3. Hic autem sic se gerebat, ut communis infimis, par prin­

cipibus videretur. Quo factum est, ut huic omnes honores, quos

possent, publice haberent, civemque facere studerent. Quo bene­

ficio ille uti noluit, quod nonnulli ita interpretantur, amitti civi­

tatem Romanam, alia adscita. Quamdiu affuit, ne qua sibi statua

poneretur, restitit; absens prohibere non potuit. Itaque aliquot

ipsi locis sanctissimis posuerunt. Hunc enim in omni procura­

tione rei publicæ auctorem actoremque habebant.

4. Huc ex Asia Sulla decedens cum venisset, quamdiu ibi

fuit, secum habuit Pomponium, captus adolescentis et humanitate

et doctrina. Sic enim Græce loquebatur, ut Athenis natus videretur.

Tanta autem suavitas erat sermonis Latini, ut appareret in eo

nativum quemdam leporem esse, non adscitum. Idem poëmata

pronuntiabat et Græce et Latine sic, ut supra nihil posset addi.

Quibus rebus factum est, ut Sulla nusquam eum a se dimitteret,

cuperetque secum deducere.

Cui cum persuadere tentaret,

«Noli, oro te», inquit Pomponius, «adversum eos me velle ducere,

cum quibus ne contra te arma ferrem, Italiam reliqui.»

5. Habebat avunculum Q. Cæcilium, equitem Romanum, fami­

liarem L. Luculli, divitem, difficillima natura. Cuius sic asperi­

tatem veritus est, ut, quem nemo ferre posset, huius sine offen-

1 de Cina.I/O

E jercicios de lectura.

sione ad summam senectutem retinuerit benevolentiam. Quo

facto tulit pietatis fructum. Caecilius enim testamento adoptavit

eum, hæredemque fecit ex dodrante. Ex qua hæreditate accepit

circiter centies sestertium ‘. Erat nupta soror Attici Q. Tullio

Ciceroni, easque nuptias M. Cicero conciliarat, cum quo a con­

discipulatu vivebat coniunctissime, multo etiam familiarius quam

cum Quinto; ut iudicari possit, plus in amicitia valere simili­

tudinem morum, quam affinitatem.

6. In re publica ita versatus est, ut semper optimarum partium

et esset et existimaretur; neque tamen se civilibus fluctibus com­

mitteret, quod non magis eos in sua potestate existimabat esse,

qui se iis dedissent, quam qui maritimis iactarentur. Honores non

petiit, cum ei paterent propter vel gratiam vel dignitatem;

quod neque peti more maiorum, neque capi possent conservatis

legibus, in tam effusi ambitus largitionibus, neque geri e 3 re publica

sine periculo, corruptis civitatis moribus. Ad hastam publicam

nunquam accessit. Nullius rei neque praes, neque manceps factus

est. Neminem neque suo nomine, neque subscribens, accusavit.

In ius de sua re nunquam iit ; iudicium nullum habuit. Multorum

consulum prætorumque praefecturas delatas sic accepit, ut neminem

in provinciam sit secutus, honore fuerit contentus, rei familiaris

despexerit fructum.

7. Incidit Caesarianum civile bellum, cum haberet annos cir­

citer sexaginta. Usus est aetatis vacatione, neque se quoquam

movit ex urbe. Quæ amicis suis opus fuerant ad Pompeium

proficiscentibus, omnia ex sua re familiari dedit. Ipsum Pompeium

coniunctum non offendit: nullum enim ab eo habebat ornamentum,

ut ceteri, qui per eum aut honores aut divitias ceperant; quorum

partim invitissimi castra sunt secuti, partim summa cum eius

offensione domi remanserunt.

8. Occiso Cæsare, cum res publica penes Brutos videretur

esse et Cassium, ac tota civitas se ad eos convertisse, sic

M. Bruto usus est, ut nullo ille adolescens aequali familiarius quam

hoc sene ; neque solum eum principem consilii haberet, sed

etiam in convictu. Excogitatum est a quibusdam, ut privatum

ærarium Cæsaris interfectoribus ab equitibus Romanis constitue­

retur. Id facile effici posse arbitrati sunt, si principes illius

ordinis pecunias contulissent. Itaque appellatus est a C. Flavio,

Bruti familiari, Atticus, ut eius rei princeps esse vellet. At ille,

qui officia amicis praestanda sine factione existimaret, semperque

a talibus se consiliis removisset, respondit: Si quid Brutus de

suis facultatibus uti voluisset, usurum quantum eæ paterentur;

se neque cum quoquam de ea re collocuturum, neque coiturum.

1 =

centies centena milia sesterti(or)um.

2 en provecho deE jercicios de lectura.

171

9. Secutum est bellum gestum apud Mutinam. In quo, si

tantum eum prudentem dicam, minus quam debeam praedicem,

cum ille potius divinus fuerit: si divinatio appellanda est per­

petua naturalis bonitas, quæ nullis casibus neque agitur, neque

minuitur. Hostis Antonius iudicatus Italia cesserat, spes resti­

tuendi nulla erat. Non solum eius inimici, qui tum erant poten-

tissimi et plurimi, sed etiam qui adversariis eius se dabant, et

in eo laedendo se aliquam consecuturos sperabant commen­

dationem, Antonii familiares insequebantur; uxorem Fulviam

omnibus rebus spoliare cupiebant ; liberos etiam extinguere para­

bant. Atticus, cum Ciceronis intima familiaritate uteretur, ami­

cissimus esset Bruto, non modo nihil iis induisit ad Antonium

violandum, sed e contrario familiares eius ex urbe profugientes,

quantum potuit, texit, quibus rebus indiguerunt, adiuvit.

10. Conversa subito fortuna est. Ut Antonius rediit in Italiam,

nemo non magno in periculo Atticum futurum putabat propter

intimam familiaritatem Ciceronis et Bruti. Itaque ad adventum

imperatorum de foro decesserat, timens proscriptionem; latebat-

que apud P. Volumnium, cui antea opem tulerat (tanta varietas

iis temporibus fuit fortunas, ut modo hi, modo illi in summo

essent aut fastigio aut periculo) ; habebatque secum Q. Gellium

Canum, æqualem simillimum que sui. Hoc quoque sit Attici

bonitatis exemplum, quod cum eo, quem puerum in ludo co­

gnoverat, adeo coniuncte vixit, ut ad extremam aetatem ami­

citia eorum creverit. Antonius autem, etsi tanto odio ferebatur

in Ciceronem, ut non solum ei, sed etiam omnibus eius amicis

esset inimicus, eosque vellet proscribere, multis hortantibus

tamen Attici memor, fuit officii, et ei, cum requisisset ubinam

esset, sua manu scripsit, ne timeret statimque ad se veniret:

se eum et, illius causa, Gellium Canum de proscriptorum numero

exemisse.

11. Quibus ex malis ut se emerserat, nihil aliud egit, quam

ut plurimis, quibus rebus posset, esset auxilio. Cum proscriptos

præmiis imperatorum vulgus conquireret, nemo in Epirum venit,

cui res ulla defuerit ; nemini non ibi perpetuo manendi potestas

facta est. Qui etiam post proelium Philippense1 interitumque

C. Cassii et M. Bruti, L. Iulium Mocillam praetorium, et eius

filium, Aulumque Torquatum, ceterosque pari fortuna perculsos,

instituit tueri, atque ex Epiro his omnia Samothraciam sup­

portari iussit. Difficile est omnia persequi, et non necessarium.

Illud unum intelligi volumus, illius liberalitatem neque tempo­

rariam neque callidam fuisse. Id ex ipsis rebus ac temporibus

1 de la ciudad de Filipos,172

E jercicios de lectura.

iudicari potest, qttod non florentibus se venditavit, sed afflictis

semper succurrit: qui quidem Serviliam, Bruti matrem, non

minus post mortem eius, quam eo florente, coluerit.

12. His igitur rebus effecit, ut M. Vipsanius Agrippa, intima

familiaritate coniunctus adolescenti Cæsari, cum propter suam

gratiam et Cæsaris potentiam nullius conditionis non haberet

potestatem, potissimum eius deligeret affinitatem, præoptaretque

equitis Romani filiam generosarum nuptiis. Atque harum nuptiarum

conciliator fuit (non est enim celandum) M. Antonius, triumvir

rei publicæ constituendæ : cuius gratia cum augere possessiones

posset suas, tantum afuit a cupiditate pecuniæ, ut nulla in re

usus sit ea, nisi in deprecandis amicorum aut periculis aut in­

commodis. Quod quidem sub ipsa proscriptione perillustre fuit.

13. Neque vero minus ille vir bonus paterfamilias habitus est

quam civis. Nam cum esset pecuniosus, nemo illo minus fuit

emax, minus ædificator. Neque tamen non in primis bene habi­

tavit, omnibusque optimis rebus usus est. Nam domum habuit

in colle Quirinali Tamphilanam, ab avunculo hæreditate relictam,

cuius amœnitas non ædificio sed silva constabat. Ipsum enim

tectum, antiquitus constitutum, plus salis quam sumptus habebat;

in quo nihil commutavit, nisi id quod vetustate coactus est. Usus

est familia, si utilitate iudicandum est, optima; si forma, vix

mediocri: namque in ea erant pueri litteratissimi, anagnostæ

optimi, et plurimi librarii; ut ne pedisequus quidem quisquam

esset, qui non utrumque horum pulchre facere posset.

14. Nemo in convivio eius aliud acroama audivit quam ana­

gnosten 1 ; quod nos quidem iucundissimum arbitramur. Neque

unquam sine aliqua lectione apud eum cenatum est, ut non

minus animo quam ventre convivæ delectarentur. Namque eos

vocabat, quorum mores a suis non abhorrerent. Cum tanta

pecuniæ facta esset accessio, nihil de quotidiano cultu mutavit,

nihil de vitæ consuetudine; tantaque usus est moderatione, ut

neque in sestertio vicies, quod a patre acceperat, parum se

splendide gesserit, neque in sestertio centies affluentius vixerit,

quam instituerat, parique fastigio steterit in utraque fortuna.

15. Mendacium neque dicebat, neque pati poterat. Itaque

eius comitas non sine severitate erat, neque gravitas sine facili­

tate ; ut difficile esset intellectu, utrum eum amici magis vereren­

tur, an amarent. Quidquid rogabatur, religiose promittebat; quod

non liberalis, sed levis esse arbitrabatur, polliceri quod præstare

non posset. Idem in nitendo, quod semel admisisset, tanta erat

1 Acusativo griego.Ejercicios de lectura.

173

cura, 11t non mandatam, sed suam rem videretur agere. Nun­

quam suscepti negotii eum pertæsum est.

16. Humanitatis vero nullum afferre maius testimonium possum,

quam quod adolescens idem seni Sullae fuerit iucundissimus ;

senex, adolescenti M. Bruto ; cum aequalibus autem suis, Q. Hor­

tensio et M. Cicerone, sic vixerit, ut iudicare difficile sit, cui

aetati fuerit aptissimus; quamquam eum praecipue dilexit Cicero,

ut ne frater quidem ei Quintus carior fuerit aut familiarior. Ei

rei sunt indicio, præter eos libros, in quibus de eo facit men­

tionem, qui in vulgus iam sunt editi, sedecim volumina episto­

larum, a consulatu eius ad extremum tempus ad Atticum missa­

rum; quæ qui legat, non multum desideret historiam contextam

illorum temporum.

17. De pietate autem Attici quid plura commemorem? cum

hoc ipsum vere gloriantem audierim in funere matris suæ, quam

extulit annorum nonaginta, cum esset septem et sexaginta, se

nunquam cum matre in gratiam rediisse, nunquam cum sorore

fuisse in simultate, quam prope æqualem habebat. Quod est

signum, aut nullam unquam inter eos querimoniam intercessisse,

aut hunc ea fuisse in suos indulgentia, ut, quos amare deberet,

irasci eis nefas duceret.

18. Moris etiam maiorum summus imitator fuit, antiquitatisque

amator: quam adeo diligenter habuit cognitam, ut eam totam

in eo volumine exposuerit, quo magistratus ordinavit. Nulla enim

lex, neque pax, neque bellum, neque res illustris est populi

Romani, quæ non in eo, suo tempore, sit notata; et, quod diffi­

cillimum fuit, sic familiarem originem subtexuit, ut ex eo clarorum

virorum propagines possimus cognoscere. Fecit hoc idem se-

paratim in aliis libris; ut M. Bruti rogatu Iuniam familiam a

stirpe ad hanc aetatem ordine enumeravit, notans, qui a quoque

ortus, quos honores, quibusque temporibus cepisset.

19. Haec hactenus Attico vivo edita a nobis sunt. Nunc,

quoniam fortuna nos superstites ei esse voluit, reliqua perse-

quemur; et, quantum poterimus, rerum exemplis lectores doce­

bimus, sicut supra significavimus, «suos cuique mores plerumque

conciliare fortunam». Namque hic, contentus ordine equestri,

quo erat ortus, in affinitatem pervenit imperatoris divi Iulii filii ;

cum' iam ante familiaritatem eius esset consecutus, nuila alia re,

quam elegantia vitae, qua ceteros ceperat principes civitatis,

dignitate pari, fortuna humiliores. Tanta enim prosperitas Cae­

sarem est consecuta, ut nihil ei non tribuerit fortuna, quod cui­

quam ante detulerit, et conciliarit, quod nemo civis Romanus

quivit consequi. Nata est autem Attico neptis ex Agrippa, cuiE jercicios de lectura.

174

virginem filiam collocarat. Hanc Caesar, vix anniculam, Tiberio

Claudio Neroni, Drusilla nato, privigno suo, despondit.

20. Quamvis is ante hæc sponsalia, non solum cum ab urbe

abesset, nunquam ad suorum quemquam litteras misit, quin

Attico nuntiaret, quid ageret, imprimis quid legeret, quibus in

locis, et quamdiu esset moraturus ; sed etiam cum esset in urbe,

et propter infinitas suas occupationes minus sæpe, quam vellet,

Attico frueretur, nullus dies tamen temere intercessit, quo non

ad- eum scriberet, cum modo aliquid de antiquitate ab eo re­

quireret, modo aliquam ei quaestionem poeticam proponeret, in­

terdum iocans eius verbosiores eliceret epistolas. Ex quo ac­

cidit, cum ædes Iovis Feretrii, in Capitolio a Romulo constituta,

vetustate atque incuria detecta prolaberetur, ut Attici admonitu

Cæsar eam reficiendam curaret.

21. Tali modo cum septem et septuaginta annos complesset1,

atque ad extremam senectutem non minus dignitate, quam gratia

fortunaque crevisset (multas enim hæreditates nulla alia re quam

bonitate est consecutus), tantaque prosperitate usus esset vale­

tudinis, ut annis triginta medicina non indiguisset, nactus est

morbum, quem initio et ipse et medici contempserunt, nam pu­

tarunt esse tenesmon, cui remedia celeria faciliaque propone­

bantur. In hoc cum tres menses sine ullis doloribus, præter-

quam quos ex curatione capiebat, consumpsisset, subito tanta

vis morbi in imum intestinum prorupit, ut extremo tempore per

lumbos fistulæ puris eruperint. Atque hoc priusquam ei accideret,

postquam in dies dolores accrescere febremque accensisse sensit,

Agrippam generum ad se accersi iussit, et cum eo L. Cornelium

Balbum, Sextumque Peducæum. . . .

22. Oratione ad eos habita tanta constantia vocis atque vultus,

ut non ex vita, sed ex domo in domum videretur migrare, cum

quidem Agrippa eum, flens atque osculans, oraret et obsecraret,

ne id, ad quod natura cogeret, ipse quoque sibi acceleraret,

et, quoniam tum quoque posset temporibus superesse, se sibi

suisque reservaret ·, preces eius taciturna sua obstinatione de­

pressit. Sic cum biduum cibo se abstinuisset, subito febris de­

cessit, leviorque morbus esse ccepit. Tamen propositum nihilo

secius peregit. Itaque die quinto postquam consilium inierat cibo

abstinendi, pridie Kalendas Apriles, Cn. Domitio, C. Sosio coss.,

decessit. Elatus est in lecticula, ut ipse praescripserat, sine ulla

pompa funeris, comitantibus omnibus bonis, maxima vulgi fre­

quentia. Sepultus est iuxta viam Appiam, ad quintum lapidem,

in monumento Q. Caecilii avunculi sui.

1 =

complevisset.E jercicios de lectura.

175

E X T IT I L I V I H IS T O R IA R O M A N A .

1. Iam primum omnium satis constat, Troia capta, in ceteros

sævitum esse Troianos: duobus, Æneæ Antenorique, et vetusti

iure hospitii, et quia pacis reddendæque Helenæ semper auctores

fuerunt, omne ius belli Achivos abstinuisse ; casibus deinde variis

Antenorem cum multitudine Henetum, qui, seditione ex Paphla­

gonia pulsi, et sedes et ducem, rege Pylæmene, ad Troiam

amisso, quærebant, venisse in intimum maris Hadriatici sinum ;

Euganeisque, qui inter mare Alpesque incolebant, pulsis, Henetos

Troianosque eas tenuisse terras ; et in quem primum egressi sunt

locum, Troia vocatur, pagoque inde Troiano nomen est : gens

universa Veneti appellati. Æneam, a simili clade domo pro­

fugum, sed ad maiora rerum initia ducentibus fatis, primum in

Macedoniam venisse, inde in Siciliam quærentem sedes delatum,

a Sicilia classe ad Laurentem agrum tenuisse: Troia et huic

loco nomen est. Ibi egressi Troiani, ut quibus1 ab immenso

. prope errore nihil præter arma et naves superesset, cum prædam

ex agris agerent, Latinus rex Aboriginesque, qui tum ea tenebant

loca2, ad arcendam vim advenarum armati ex urbe atque agris

concurrunt. Duplex inde fama est. Alii prcelio victum Latinum

pacem cum Ænea, deinde affinitatem iunxisse tradunt ; alii, cum

instructse acies constitissent, priusquam signa canerent, processisse

Latinum inter primores, ducemque advenarum evocasse ad collo­

quium. Percunctatum deinde, qui mortales essent, unde, aut quo

casu profecti domo, quidve quærentes in agrum Laurentem exissent ;

postquam audierit, multitudinem Troianos esse, ducem Ænean3,

filium Anchisæ et Veneris; cremata patria et domo profugos

sedem condendæque urbi locum quærere ; et nobilitatem ad­

miratum gentis virique, et animum vel bello vel paci paratum,

dextra data fidem futuræ amicitiæ sanxisse. Inde fcedus ictum

inter duces, inter exercitus salutationem factam. Ænean apud

Latinum fuisse in hospitio; ibi Latinum apud penates deos do­

mesticum publico adiunxisse foedus, filia ,Æneæ in matrimonium

data. Ea res utique Troianis spem affirmat tandem stabili

certaque sede finiendi erroris. Oppidum condunt. Æneas a

nomine uxoris Lavinium appellat. Brevi stirps quoque virilis

ex novo matrimonio fuit; cui Ascanium parentes dixere nomen.

2. Bello deinde Aborigines Troianique simul petiti. Turnus rex

Rutulorum, cui pacta Lavinia ante adventum Æneæ fuerat, præ-

latum sibi advenam ægre patiens, simul Æneæ Latinoque bellum

1 siendo así que á ellos . . ., ó, á los cuales . . .

2 Plur. de locus.

8 Acusativo griego.176

E jercicios de lectura.

intulerat. Neutra acies læta ex eo certamine abiit. Victi Rutuli ;

victores Aborigines Troianique ducem Latinum amisere. Inde

Turnus Rutulique, diffisi rebus, ad florentes Etruscorum opes

Mezentiumque eorum regem confugiunt ; qui, Caere, opulento tum

oppido, imperitans, iam inde ab initio minime lætus novæ origine

urbis, et tum nimio plus, quam satis tutum esset accolis, rem Tro-

ianam crescere ratus, haud gravatim Rutulis socia arma iunxit.

Æneas, adversus tanti belli terrorem ut animos Aboriginum sibi

conciliaret, nec sub eodem iure solum, sed etiam nomine omnes

essent, Latinos utramque gentem appellavit. Nec deinde Abori­

gines Troianis studio ac fide erga regem Ænean cessere: fretusque

his animis coalescentium in dies magis duorum populorum Æneas,

quamquam tanta opibus Etruria erat, ut iam non terras solum,

sed mare etiam per totam Italiæ longitudinem, ab Alpibus ad

fretum Siculum, fama nominis sui implesset tamen, cum moenibus

bellum propulsare posset, in aciem copias eduxit. Secundum

inde proelium Latinis, Æneæ etiam ultimum operum mortalium

fuit. Situs est, quemcumque eum dici ius fasque est, super Nu­

micum flumen ; Iovem Indigetem appellant.

3.

Nondum maturus imperio Ascanius, Æneæ filius, erat: tamen

id imperium ei ad puberem ætatem incolume mansit. Tantisper

tutela muliebri (tanta indoles in Lavinia erat) res Latina et regnum

avitum paternumque puero stetit. Haud nihil ambigam (quis

enim rem tam veterem pro certo affirmet?), hicine fuerit Ascanius,

an maior quam hic, Creusa matre Ilio incolumi natus, comesque

inde paternæ fugæ, quem Iulum eundem Iulia gens auctorem

nominis sui nuncupat. Is Ascanius, ubicumque et quacumque

matre genitus (certe natum Ænea constat), abundante Lavinii

multitudine, florentem iam, ut tum res erant, atque opulentam

urbem matri seu novercæ reliquit; novam ipse aliam sub Albano

monte condidit, quæ a situ porrectæ in dorso urbis Longa

Alba appellata. Inter Lavinium conditum et Albam Longam

coloniam deductam triginta ferme interfuere anni__Silvius deinde

regnat, Ascanii filius, casu quodam in silvis natus. Is Æneam

Silvium creat : is deinde Latinum Silvium. Ab eo coloniae aliquot

deductae, Prisci Latini appellati. Mansit Silviis postea omnibus

cognomen, qui Albæ regnarunt. Latino Alba ortus, Alba Atys,

Atye Capys, Capye Capetus, Capeto Tiberinus ; qui in traiectu

Albulæ amnis submersus, celebre ad posteros nomen flumini dedit.

. . . Proca deinde regnat : is Numitorem atque Amulium procreat.

Numitori, qui stirps maximus erat, regnum vetustum Silviæ

gentis legat. Plus tamen vis potuit quam voluntas patris aut

1 = : implevisset.177

Ejercicios de lectura.

verecundia ætatis. Pulso fratre Amulius regnat: addit sceleri

scelus : stirpem fratris virilem interimit ; fratris filiae Rheæ Silviæ

per speciem honoris, cum Vestalem eam legisset, perpetua vir­

ginitate spem partus adimit. . , .

4. Solus potitus imperio Romulus : condita urbs conditoris

nomine appellata. Palatium primum, in quo ipse erat educatus,

munivit: sacra diis aliis Albano ritu, Græco Herculi, ut ab Evandro

instituta erant, facit.

Rebus divinis rite perpetratis, vocataque ad concilium multi­

tudine, quæ coalescere in populi unius corpus nulla re praeter­

quam legibus poterat, iura dedit : quæ ita sancta generi hominum

agresti fore ratus, si se ipse venerabilem insignibus imperii fecisset,

cum cetero habitu se augustiorem, tum maxime lictoribus duodecim

sumptis, fecit. Alii ab numero avium, quæ augurio regnum por­

tenderant, eum secutum numerum putant. Me haud poenitet eorum

sententias esse, quibus et apparitores et hoc genus ab Etruscis

finitimis, unde sella curulis, unde toga praetexta sumpta est, et

numerum quoque ipsum ductum placet : et ita habuisse Etruscos,

quod ex duodecim populis communiter creato rege, singulos

singuli populi lictores dederint. Crescebat interim urbs, munitio­

nibus alia atque alia appetendo loca, cum in spem magis futuræ

multitudinis, quam ad id, quod tum hominum erat, munirent.

Deinde, ne vana urbis magnitudo esset, adiciendæ multitudinis

causa, vetere consilio condentium urbes, qui, obscuram atque

humilem conciendo ad se multitudinem, natam e terra sibi prolem

ementiebantur, locum, qui nunc saeptus descendentibus inter duos

lucos est, asylum aperit.

Iam res Romana adeo erat valida, ut cuilibet finitimarum civi­

tatum bello par esset; sed, penuria mulierum, hominis ætatem

duratura magnitudo erat; quippe quibus nec domi spes prolis,

nec cum finitimis conubia essent. Tum ex consilio patrum

Romulus legatos circa vicinas gentes misit, qui societatem co-

nubiumque novo populo peterent. Urbes quoque, ut cetera, ex

infimo nasci : deinde, quas sua virtus ac dii iuvent, magnas opes

sibi magnumque nomen facere. Satis sciri origini Romanae et

deos affuisse, et non defuturam virtutem. Nusquam benigne

legatio audita est ; adeo simul spernebant, simul tantam in medio

crescentem molem sibi ac posteris suis metuebant. A plerisque

rogitantibus dimissi: ecquod feminis quoque asylum aperuissent,

id enim demum compar conubium fore. Ægre id Romana

pubes passa, et haud dubie ad vim spectare res coepit. . . .

5. Iam admodum mitigati animi raptis erant: at raptarum

parentes tum maxime sordida veste lacrimisque et querelis civi­

tates concitabant. Nec domi tantum indignationes continebant,

S c h n it z l e r ,

Latín,

121 /8

E jercicios de lectura.

sed congregabantur undique ad Titum Tatium, regem Sabinorum :

et legationes eo, quod maximum Tatii nomen in his regionibus

erat, conveniebant. Cæninenses, Crustuminique et Antemnates 1

erant, ad quos eius iniuriæ pars pertinebat. Lente agere iis

Tatius Sabinique visi sunt. Ipsi inter se tres populi communiter

bellum parant. Ne Crustumini quidem atque Antemnates pro

ardore iraque Cæninensium satis se impigre movent : ita per se

ipsum nomen Cæninum in agrum Romanum impetum facit. Sed

effuse vastantibus fit obvius cum exercitu Romulus, levique certa­

mine docet, vanam sine viribus iram esse : exercitum fundit fugat-

que; fusum persequitur; regem in proelio obtruncat et spoliat·

duce hostium occiso, urbem primo impetu capit.

Dum ea ibi Romani gerunt, Antemnatium exercitus per oc­

casionem ac solitudinem hostiliter in fines Romanos incursionem

facit. Raptim et ad hos Romana legio ducta palatos in agris

oppressit. Fusi igitur primo impetu et clamore hostes ; oppidum

captum ; duplicique victoria ovantem Romulum Hersilia coniux,

precibus raptarum fatigata, orat, ut parentibus earum det veniam,

et in civitatem accipiat: ita rem coalescere concordia posse.

Facile impetratum. Inde contra Crustuminos profectus, bellum

inferentes. Ibi minus etiam, quod alienis cladibus ceciderant

animi, certaminis fuit. Utroque coloniæ missæ. Plures inventi,

qui propter ubertatem terræ in Crustuminum nomina darent: et

Romam inde frequenter migratum est; a parentibus maxime ac

propinquis raptarum.

Novissimum a Sabinis bellum ortum, multoque id maximum fuit.

Spurius Tarpeius Romanæ præerat arci. Huius filiam virginem

auro corrumpit Tatius, ut armatos in arcem accipiat.. .. Tenuere

arcem Sabini ; atque inde postero die, cum Romanus exercitus

instructus, quod inter Palatinum Capitolinumque colleta campi

est, complesset, non prius descenderunt in æquum, quam ira et

cupiditate recuperandae arcis stimulante animos in adversum Ro­

mani subiere. Principes utrimque pugnam ciebant; a Sabinis

Mettius Curtius, a Romanis Hostius Hostilius. Hic rem Roma­

nam iniquo loco ad prima signa animo atque audacia sustinebat.

Ut Hostius cecidit, confestim Romana inclinatur acies fusaque est

ad veterem portam Palatii. Romulus, et ipse turba fugientium

actus, arma ad coelum tollens: «Iuppiter, tuis», inquit/ «iussus

avibus, hic in Palatio prima urbi fundamenta ieci. Arcem iam,

scelere emptam, Sabini habent ; inde huc armati, superata media

valle, tendunt. At tu, pater deum hominumque, hinc saltem arce

hostes: deme terrorem Romanis, fugamque foedam siste. Hic ego

1 de C enina, C rustum io, A ntem nas.Ejercicios de lectura.

179

tibi templum Statori1 Iovi, quod monumentum sit posteris, tua

præsenti ope servatam urbem esse, voveo.» Haec precatus, velut

si sensisset auditas esse preces, «Hic», inquit, «Romani, Iuppiter

optimus maximus resistere atque iterare pugnam iubet,» Restitere

Romani tanquam coelesti voce iussi. . . .

Romani Sabinique in media convalle duorum montium redin­

tegrant proelium. Sed res Romana erat superior. Tum Sabinæ

mulieres, quarum ex iniuria bellum ortum erat, crinibus passis,

scissaque veste, victo malis muliebri pavore, ausæ se inter tela

volantia inferre: ex transverso impetu facto, dirimere infestas

acies, dirimere iras; hinc patres, hinc viros orantes, ne se sanguine

nefando soceri generique respergerent: ne parricidio macularent

partus suos. «Si affinitatis inter vos, si conubii piget, in nos

vertite iras: nos causa belli, nos vulnerum ac cædium viris ac

parentibus sumus. Melius peribimus, quam sine alteris vestrum

viduæ aut orbæ vivemus.» Movet res tum multitudinem, tum

duces. Silentium et repentina fit quies. Inde ad foedus faciendum

duces prodeunt: nec pacem modo, sed et civitatem unam ex

duabus faciunt: regnum consociant: imperium omne conferunt

Romam. Ita geminata urbe, ut Sabinis tamen aliquid daretur,

Quirites a Curibus2 appellati.

6.

Post aliquot annos propinqui regis Tatii legatos Laurentium

pulsant; cumque Laurentes iure gentium agerent, apud Tatium

gratia suorum et preces plus poterant. Igitur illorum poenam in

se vertit : nam Lavinii, cum ad sollemne sacrificium eo venisset,

concursu facto interficitur. Eam rem minus ægre, quam dignum

erat, tulisse Romulum ferunt: seu ob infidam societatem regni,

seu quia haud iniuria cæsum credebat. Itaque bello quidem

abstinuit : ut tamen expiarentur legatorum iniuriæ regisque cædes,

foedus inter Romam Laviniumque urbes renovatum est. Et cum

his quidem insperata pax erat; aliud multo propius, atque in

ipsis prope portis, bellum ortum, Fidenates, nimis vicinas prope

se convalescere opes rati, priusquam tantum roboris esset,

quantum futurum apparebat, occupant bellum facere. Iuventute

armata immissa, vastatur agri quod inter urbem ac Fidenas est.

Inde ad lævam versi, quia dextra Tiberis arcebat, cum magna

trepidatione agrestium populantur: tumultusque repens ex agris

in urbem illatus pro nuntio fuit. Excitus Romulus (neque enim

dilationem pati tam vicinum bellum poterat) exercitum eduxit:

castra a Fidenis mille passuum3 locat. Ibi modico præsidio relicto,

egressus omnibus copiis, partem militum locis circa densa

1 stator = el que hace parar. 2 Cures, antigua capital de los sabinos.

3 = un millar de pasos, una milla (de mil pasos).Ejercicios de lectura,

virgulta obscuris subsidere in insidiis iussit; cum parte maiore

atque omni equitatu profectus, id quod quærebat, tumultuoso et

minaci genere pugnæ, adequitando ipsis prope portis, hostem

excivit. Fugæ quoque, quæ simulanda erat, eadem equestris pugna

causam minus mirabilem dedit : et cum, velut inter pugnæ fugæ-

que consilium trepidante equitatu, pedes quoque referret gradum,

plenis repente portis effusi hostes, impulsa Romana acie, studio

instandi sequendique trahuntur ad locum insidiarum. Inde subito

exorti Romani transversam invadunt hostium aciem. Addunt

pavorem mota e castris signa eorum, qui in præsidio relicti fuerant.

Ita multiplici terrore percussi Fidenates, prius pæne quam Ro­

mulus, quique cum eo erant, circumagerent frenis equos, terga

vertunt : multoque effusius (quippe vera fuga), qui simulantes

paulo ante secuti erant, oppidum repetebant ; non tamen eripuere

se hosti: hærens in tergo Romanus, priusquam fores portarum

obiicerentur, velut agmine uno irrumpit. Belli Fidenatis contagione

irritati Yeientium1 animi, et consanguinitate (nam Fidenates quo­

que Etrusci fuerunt), et quod ipsa propinquitas loci, si Romana

arma omnibus infesta finitimis essent, stimulabat; in fines Ro­

manos excucurrerunt populabundi magis quam iusti more belli.

Itaque non castris positis, non expectato hostium exercitu, raptam

ex agris prædam portantes, Veios rediere. Romanus contra, post­

quam hostem in agris non invenit, dimicationi ultimæ instructus

intentusque Tiberim transit. Quem postquam castra ponere et

ad urbem accessurum Veientes audivere, obviam egressi, ut potius

acie decernerent, quam inclusi de tectis moenibusque dimicarent.

Ibi, viribus nulla arte adiutis, tantum veterani robore exercitus

rex Romanus vicit; persecutusque fusos ad mcenia hostes, urbe

valida muris ac situ ipso munita abstinuit: agros rediens vastat,

ulciscendi magis quam prædæ studio; eaque clade, haud minus

quam adversa pugna, subacti Veientes pacem petitum oratores

mittunt: agri parte multatis in centum annos indutiæ datæ.

His immortalibus editis operibus, cum ad exercitum recensendum

contionem in campo ad Capræ paludem haberet, subito coorta

tempestas cum magno fragore tonitribusque tam denso regem

operuit nimbo, ut conspectum eius contioni abstulerit. Nec deinde

in terris Romulus fuit. Romana pubes, sedato tandem pavore,

postquam ex tam turbido die serena et tranquilla lux rediit, ubi

vacuam sedem regiam vidit, etsi satis credebat patribus, qui

proximi steterant, sublimem raptum procella; tamen, velut orbi­

tatis metu icta, mæstum aliquamdiu silentium obtinuit. Deinde,

a paucis initio facto, deum deo natum, regem parentemque

1 d e Veyes.Ejercicios de lectura.

ι8ι

urbis Romanæ salvere universi Romulum iubent : pacem precibus

exposcunt, uti volens propitius suam semper sospitet progeniem.

Fuisse credo tum quoque aliquos, qui discerptum regem patrum

manibus taciti arguerent: manavit enim hæc quoque, sed per­

obscura, fama. Illam alteram admiratio viri et pavor praesens

nobilitavit.

Proelium, in ter H o ra tio s et C uriatios.

Fœdere icto, trigemini, sicut convenerat, arma capiunt. Cum

sui u^rosque adhortarentur, deos patrios, patriam ac parentes,

quidquid civium domi, quidquid in exercitu sit, illorum tum

arma, illorum intueri manus ; feroces et suopte1 ingenio et pleni

adhortantium vocibus, in medium inter duas acies procedunt.

Consederant utrimque pro castris duo exercitus, periculi magis

præsentis, quam curae expertes. Quippe imperium agebatur, in

tam paucorum virtute atque fortuna positum. Itaque ergo erecti,

suspensique in minime gratum spectaculum animos intendunt.

Datur signum, infestis armis, velut acies, terni 3 iuvenes, magnorum

exercituum animos gerentes, concurrunt: nec his nec illis peri­

culum suum, sed publicum imperium servitiumque obversatur

animo, futuraque ea deinde patriæ fortuna, quam ipsi fecissent.

Ut primo statim concursu increpuere arma, micantesque fulsere

gladii, horror ingens spectantes perstringit, et neutro inclinata

spe, torpebat vox spiritusque. Consertis deinde manibus, cum

iam non motus tantum corporum agitatioque anceps telorum

armorumque, sed vulnera quoque et sanguis spectaculo essent,

duo Romani, super alium alius, vulneratis tribus Albanis, ex­

spirantes corruerunt. Ad quorum casum cum conclamasset gaudio

Albanus exercitus, Romanas legiones iam spes tota, nondum

tamen cura deseruerat, exanimes vice unius, quem tres Curiatii

circumsteterant. Forte is integer fuit, ut universis solus nequa­

quam par, sic adversus singulos ferox : ergo, ut segregaret pugnam

eorum, capessit fugam ; ita ratus secuturos, ut quemque vulnere

affectum corpus sineret. Iam aliquantum spatii ex eo loco, ubi

pugnatum est, aufugerat, cum respiciens videt magnis intervallis

sequentes ; unum haud procul ab sese abesse : in eum magno

impetu rediit. Et dum Albanus exercitus inclamat Curiatiis, ut

opem ferant fratri, iam Horatius, cæso hoste, victor secundam

pugnam petebat. Tunc clamore, qualis ex insperato faventium

solet, Romani adiuvant militem suum; et ille defungi proelio

festinat. Prius itaque quam alter, qui nec procul aberat, con­

sequi posset, et alterum Curiatium conficit. Iamque æquato Marte

singuli supererant, sed nec spe nec viribus pares. Alterum in-

1 su propio (suo-pte).

tres de cada lado.E jercicios de lectura.

1 82

tactum ferro corpus et gemmata victoria ferocem in certamen

tertium dabant : alter fessum cursu trahens corpus victusque

fratrum ante se strage, victori obiicitur hosti : nec illud proelium

fuit. Romanus exultans: «Duos», inquit, «fratrum Manibus dedi;

tertium, causam belli huiusce, ut Romanus Albano imperet, dabo.»

Male sustinenti arma, gladium superne iugulo defigit; iacentem

spoliat, Romani ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt, eo

maiore cum gaudio, quo prope metum res fuerat.

A L B II T I B U L L I E L E G I A C O N T R A B E L L U M .

Quis fuit, horrendos primus qui protulit enses?

Quam ferus et vere ferreus ille fuit!

Tunc cædes hominum generi, tunc proelia nata,

Tunc brevior diræ mortis aperta via est!

At nihil ille miser meruit! nos ad mala nostra

Vertimus, in sævas quod dedit ille feras!

Divitis hoc vitium est auri; nec bella fuerunt,

Faginus adstabat cum scyphus ante dapes,

Non arces, non vallus erat, somnumque petebat

Securus varias dux gregis inter oves.

Tunc mihi vita foret dulcis nec tristia nossem1

Arma nec audissem corde micante tubam I

Nunc ad bella trahor, et iam quis2 forsitan hostis

Hæsura in nostro tela gerit latere.

D i8 patrii, servate Lares ; aluistis et idem *,

Cursarem vestros cum tener ante pedes,

Neu pudeat, prisco vos esse e stipite factos:

Sic veteris sedes incoluistis avi.

Tunc melius tenuere fidem, cum paupere cultu

Stabat in exigua ligneus æde deus.

Hic placatus erat, seu quis libaverat uvam,

Seu dederat sanctas spicea serta comæ.

Atque aliquis voti compos, liba ipse ferebat, ,

Postque comes purum filia parva favum.

At nobis asrata, Lares, depellite tela;

Hostiaque e plena rustica porcus hara!

Hanc pura cum veste sequar, myrtoque canistra

Vincta geram, myrto vinctus et ipse caput.

Sic placeam vobis 1 alius sit fortis in armis,

Sternat et adversos, Marte favente, duces;

1 — novissem.

4 = iidem.

2 =

aliquis.

8 =

dii.Ejercicios de lectura.

I

Ut mihi potanti possit sua dicere facta

Miles, et in mensa pingere castra mero.

Quis furor est atram bellis arcessere mortem !

Imminet, et tacito clam venit illa pede.

Non seges est infra, non vinea culta ; sed audax

Cerberus, et Stygiæ navita 1 turpis aquæ.

Illic perscissisque genis ustoque capillo

Errat ad obscuros pallida turba lacus.

Quam potius laudandus hic est, quem, prole parata,

Occupat in parva pigra senecta casa 1

Ipse suas sectatur oves,'at filius agrios,

Et calidam fesso comparat uxor aquam.

Sic ego sim, liceatque caput candescere canis,

Temporis et prisci facta referre senem 1

Interea Pax arva colat! Pax candida primum

Duxit araturos sub iuga curva boves.

Pax aluit vites, et sucos condidit uvæ,

Funderet ut nato testa paterna merum.

Pace bidens vomerque nitent, at tristia duri

Militis in tenebris occupat arma situs.

At nobis, Pax alma, veni, spicamque teneto,

Perfluat et pomis candidus ante sinus.