Samsetning hóps

Samsetning hópa skiptir miklu máli við undirbúning hópastarfs en eðli og tilgangur hópastarfsins ræður yfirleitt hver markhópurinn er. Hópleiðarar leitast við að velja saman einstaklinga með sambærilegar þarfir og áhugamál. Hugmyndafræði og vinnuaðferðir eru mismunandi þegar kemur að samsetningu hópa og skiptir máli hvort vinna á með hópa þar sem þátttakendur eru með sameiginleg áhugamál eða hvort um er að ræða sértækt hópastarf.

Það eru margar leiðir sem hægt er að fara til að undirbúa og hefja hópastarf en áður en þátttakendur hittast fyrst er nauðsynlegt að ákveðinn undirbúningur eigi sér stað (Gladding, 1999). Hér á eftir er fjallað um fimm mikilvæg skref við myndun hópa:

1. Rökin fyrir hópastarfi

Það er alltaf einhver hugmynd eða rök á bak við tilveru allra hópa. Því meira sem hugað hefur verið að myndun og samsetningu hópsins því meiri líkur eru á því að hugmyndin fái jákvæð viðbrögð og að útkoman úr starfinu verði jákvæð. Skýr rökstuðningur og markmiðssetning er mikilvægasti hlutinn af undirbúningnum. Þeir leiðbeinendur sem eru ekki vissir um hvers vegna þeir eru að fara af stað með hópastarf munu í besta falli vera með hópastarf sem engu skilar og í versta falli starf sem gerir illt verra fyrir þátttakendur (Gladding, 1999).

2. Hugmyndafræði og vinnuaðferðir

Þetta skref tengist mjög rökunum og markmiðum með hópastarfinu og hvers konar hóp á að fara að vinna með. Sumir hópleiðarar segjast ekki vinna eftir ákveðinni hugmyndafræði og vilja meina að þeir láti það bara ráðast eftir hópnum hvernig vinnan þróast. Það er samt hugmyndafræði í sjálfu sér sem felur það í sér að leiðbeinandinn lætur hópinn stýra vinnunni. Öll hugmyndafræði hefur sína kosti og sínar takmarkanir. Vanir hópleiðarar geta valið aðferðir sem þeir telja henta hópnum út frá ákveðinni reynslu en hafa verður í huga að í öllu hópastarfi er verið að vinna með einstaklinginn, hans upplifun og samskiptin við og í hópnum. Það þarf að vinna með alla þessa þætti á ólíkan og fjölbreyttan hátt. Stundum hefur því, hvernig þátttakendur virka í hóp, verið skipt upp í „ég, við og það“ þar sem „ég“ stendur fyrir einstaklinginn og áhersluna á hann, skoðanir hans, afstöðu og tilfinningar. „Við“ stendur fyrir samskiptunum á milli þátttakenda og „það“ stendur fyrir málefni, verkefni og það sem skiptir hópinn máli. Hópleiðarar sem vilja leggja áherslu á að vinna með samskipti (við) velur þá hugmyndafræði og vinnuaðferðir sem styðja við þá vinnu á meðan sá sem vill leggja áherslu á einstaklinginn (ég) velur aðrar leiðir. Í hópastarfi í félagsmiðstöðvum er yfirleitt verið að vinna út frá því fyrrnefnda (við) en ef unnið er út frá því síðarnefnda (ég) eru oft aðrir aðilar s.s. námsráðgjafar, félagsráðgjafar og sálfræðingar þegar farnir að vinna með einstaklinginn. Burtséð frá því hvaða nálgun verður fyrir valinu verður hópleiðari að hafa í huga að hver hópur hefur margar hliðar og að hópastarf er áskorun og flókið af því að hópar eru í eðli sínu flóknir (Gladding, 1999).

3. Kynning

Hægt er að fara mismunandi leiðir við kynningu á hópastarfinu. Kynna þarf starfið fyrir samstarfsaðilum, foreldrum og væntanlegum þátttakendum. Þegar um er að ræða sértækt hópastarf er mikilvægt að kynna starfið vel fyrir þeim samstarfsaðilum sem munu vísa einstaklingum í hópana og þá er fagleg kynning mjög mikilvæg. Það hvernig starfið er kynnt foreldrum og þátttakendum hefur bæði áhrif á það hvernig væntanlegir þátttakendur skynja starfið, hverjir munu hafa áhuga á þátttöku og hvert viðhorf foreldra verður. Munnleg kynning getur verið mjög persónuleg en það getur takmarkað mjög þann fjölda sem næst til og það sama á við ef leiðbeinandi talar sérstaklega við hugsanlega þátttakendur. Skrifleg kynning nær til stærri markhóps en hún verður að gefa nægilega skýr skilaboð fyrir hvern hópastarfið er hugsað til þess að ekki taki of langan tíma að finna út hvaða einstaklingur passar í hópinn og hver ekki (Gladding, 1999). Ef um er að ræða sjálfsprottna áhugahópa er yfirleitt ekki þörf á slíkri kynningu af hendi leiðbeinenda, þar sem áhugi þátttakenda er nægileg forsenda fyrir þátttöku. Ef þátttakendur vantar í slíka hópa getur leiðbeinandi til dæmis hengt upp auglýsingu í félagsmiðstöðinni eða auglýst eftir þátttakendum á vefmiðlum.

4. Val á þátttakendum

Mikilvægt er að vanda val þátttakenda í hópinn og finna þá þátttakendur sem hópastarfið hentar fyrir. Ef um er að ræða áhugahópa veljast þátttakendur frekar sjálfkrafa inn í hópinn nema þegar einstaklingar eru tengdir inn í slíka hópa með ákveðin markmið í huga, t.d. í þeim tilgangi að efla félagsleg tengsl. Hægt er að nota einstaklingsviðtöl til þess að finna út hvort einstaklingur á heima í hópnum og um leið er hægt að útskýra út á hvað hópastarfið gengur. Það að þátttakendur viti hvað þeir eru að fara út í og að búið sé að undirbúa þá eins og hægt er getur haft góð áhrif, flýtt fyrir hópþróunarferlinu, minnkað líkur á brottfalli og ýtt undir jákvæða niðurstöðu í starfinu. Þessi undirbúningur eða forþjálfun getur líka farið fram í stærri hóp en eins og gefur að skilja þá er ekki hægt að einblína eins mikið á einstaklinginn heldur frekar á þau málefni og verkefni sem hópurinn mun taka fyrir. Slík forþjálfun er ekki nauðsynleg en því betur sem þátttakendur og hópleiðarar eru undirbúnir undir starfið því betra og þetta getur verið hluti af þeim undirbúningi. Val í hópa er yfirleitt ferli sem nær í báðar áttir, þ.e.a.s. bæði hópleiðari og hugsanlegir þátttakendur leggja sitt af mörkum og hafa áhrif á ferlið. Markmið beggja aðila er að finna út hversu vel starfið hentar viðkomandi aðila.

Þegar verið er að mynda hópa og/eða taka þátttakendur í viðtöl er mikilvægt að:

·  Bera kennsl á þarfir, væntingar og vilja til þátttöku. Af þessum þáttum er viljinn talin mikilvægastur.

·  Leiðrétta allan misskilning. Það er mjög mikilvægt að hugsanlegir þátttakendur hafi skýrar og réttar

        upplýsingar um hópastarfið.

·  Koma öllum nauðsynlegum upplýsingum til skila. Hægt að ræða hvaða reglur gilda um trúnað og 

   annað það sem leiðbeinandi telur mikilvægt.

·  Velja þátttakendurna. Bjóða því fólki þátttöku sem líklegt er að græði mest á henni.                     (Gladding,1999)

Undirbúningur er mjög mikilvægur þegar hópastarf er annars vegar. Fórnarkostnaður vegna lélegs undirbúnings getur verið hár og getur m.a. falið í sér að hátt hlutfall þátttakenda dettur út úr starfinu, þátttakendur mæta seint og illa á fundi, þeir sýna áhugaleysi, lítill stuðningur foreldra er við starfið, samstaða verður lítil í hópnum og litlar líkur eru á að sett markmið náist (Malekoff, 1997). 

Umræðurnar í hópnum ásamt samskiptum og samskiptamynstri hafa mikil áhrif á það hvernig hópastarfið þróast en blanda af þessum þáttum er það sem endanlega ræður dýnamíkinni (andi, samstarf og virkni) í hópnum. Þátttakendur verða að skilja hvaða kostir eru í stöðunni hverju sinni, t.d. ef leysa þarf ákveðið verkefni, og geta rætt og speglað hugsanir sínar og tilfinningar í samskiptum við þá sem það treystir. Líta má á hópinn sem nokkurs konar kerfi þar sem hver hluti hefur áhrif á aðra hluta þess. Þannig verður kerfið aldrei sterkara en veikasti hlekkurinn hverju sinni. Hópurinn sem kerfi samanstendur af þremur lykilþáttum sem eru: hópleiðari, þátttakendurnir og hópurinn sem heild. Til þess að kerfið sé í lagi og sé skilvirkt verður hver og einn þessara þriggja þátta að virka vel með hinum tveimur. Þannig að ef þátttakendur eru í stöðugum árekstrum við hvorn annan mun hópurinn ekki virka sem heild og þá skiptir litlu máli hversu góður leiðbeinandinn er. Á sama hátt er það þannig að ef þátttakendur vinna vel saman en hópleiðari nær ekki að nýta þann styrkleika hópsins mun hópurinn ekki ná fram sínu besta (Gladding, 1999).

Hvaða áhrif hópastarfið kemur til með að hafa á þátttakendur hópsins byrjar í raun á undirbúningstímanum þegar grundvallarákvarðanir varðandi starfið eru teknar:

• Hvers konar hóp er ætlunin að mynda?

• Hvaða þarfir hafa þátttakendur?

• Við hvaða aðstæður starfar hópurinn?

• Hvert er hlutverk þátttakenda í hópastarfinu?

• Hver verður líftími hópsins?

• Hvað er hópurinn að fara að gera?

  (Gladding, 1999; Malekoff, 1997)

Ef hópleiðari er ekki viss um hvers konar upplifun hann ætlar að byggja upp með hópnum þá mun hópastarfið ekki skila tilætluðum árangri. Í markvissu hópastarfi er mikilvægt að hafa eftirfarandi sex þætti í huga við undirbúninginn.

Kynning á hópastarfi

Hægt er að fara mismunandi leiðir við kynningu á hópastarfinu. Kynna þarf starfið fyrir samstarfsaðilum, foreldrum og væntanlegum þátttakendum. Þegar um er að ræða sértækt hópastarf er mikilvægt að kynna starfið vel fyrir þeim samstarfsaðilum sem munu vísa í hópana og þá er fagleg kynning mjög mikilvæg. Það hvernig starfið er kynnt foreldrum og þátttakendum hefur bæði áhrif á það hvernig væntanlegir þátttakendur skynja starfið, hverjir munu hafa áhuga á þátttöku og hvert viðhorf foreldra verður. Munnleg kynning getur verið mjög persónuleg en það getur takmarkað mjög þann fjölda sem næst til og það sama á við ef leiðbeinandi talar sérstaklega við hugsanlega þátttakendur. Skrifleg kynning nær til stærri markhóps en hún verður að gefa nægilega skýr skilaboð fyrir hvern hópastarfið er hugsað til þess að ekki taki of langan tíma að finna út hver passar í hópinn og hver ekki (Gladding, 1999). Ef um er að ræða sjálfsprottna áhugahópa er yfirleitt ekki þörf á slíkri kynningu af hendi leiðbeinenda, þar sem áhugi þátttakenda er nægileg forsenda fyrir þátttöku. Ef þátttakendur vantar í slíka hópa getur leiðbeinandi m.a. hengt upp auglýsingu í félagsmiðstöðinni eða auglýst eftir þátttakendum á samfélagsmiðlum.

Samstarfsaðilar

Þegar unnið er með sértæka hópa er nauðsynlegt að vinna náið með foreldrum, aðilum frá grunnskóla og velferðarþjónustu. Þegar um er að ræða hópastarf þar sem einstaklingar koma fyrst og fremst saman vegna sameiginlegra áhugamála er vægi foreldrasamskipta oft ekki mikið. Það er þó mjög jákvætt gagnvart foreldrum að kynna hópastarfið og getur til dæmis verið sniðugt að senda tölvupóst heim til foreldra þátttakenda og láta þá vita af þátttöku unglings í hópnum, segja frá markmiðunum, dagskránni, tímasetningu funda og gefa foreldrum færi á að hafa samband við umsjónarfólk hópsins ef þeir hafa einhverjar spurningar. Að öðru leyti er aðallega haft samráð við foreldra ef hóparnir eru að standa að fjáröflunum, fara í ferðalög o.s.frv. Gott foreldrasamstarf verður sjaldan ofmetið.

Þegar unnið er með hópa sem tengjast áhugasviði þátttakenda er yfirleitt ekki um að ræða samstarf við aðra aðila varðandi val á þátttakendum enda er sjaldnast um slíkt val að ræða heldur skrá áhugasamir sig í hópinn. Það er helst þegar slíkir hópar eru notaðir til þess að tengja einstaklinga inn í unglingahópinn, t.d. ef unglingur er nýfluttur í hverfið og þekkir engan þá er hægt að nota slíka hópa til að unglingurinn kynnist jafnöldrum sínum. Þá getur verið að aðilar frá þeim skóla sem viðkomandi sækir hafi samband við félagsmiðstöðina til að fá upplýsingar um hvað er hægt að gera til að tengja viðkomandi inn í frístundastarf í hverfinu.

Þegar unnið er með sértæka hópa er nauðsynlegt að vera í góðu samstarfi við foreldra, skóla, félagsráðgjafa eða aðra innan miðstöðvar þegar valið er í hópana.  Ef t.d. á að vinna sérstaklega með unglinga sem eru félagslega einangraðir getur til dæmis verið gott að finna þátttakendur með aðstoð námsráðgjafa skólanna ásamt því að fá upplýsingar um hugsanlega þátttakendur hjá starfsfólki viðkomandi félagsmiðstöðvar. Oft þarf ekki að leita uppi þátttakendur í hópastarf þar sem starf af þessu tagi er yfirleitt svar við áskorunum ákveðins hóps og þá er aðalatriðið að ákveða hversu margir og hverjir af stærri hóp þurfa mest á aðstoð að halda. Þarna spila fundir lausnateyma og aðrir samráðsfundir mikilvægt hlutverk og þeim er vettvangur til að ræða hvaða úrræði er mest þörf fyrir og hvernig samstarfi varðandi lausn ýmissa áskoranna skuli háttað og hvaða verkaskiptingu er best að viðhafa í hverju tifelli fyrir sig.

Samnefnarar, afleiðingar og íslenskar rannsóknir

Þegar afleiðingar af flokkunum sem nefndir eru hér að framan eru skoðaðar má sjá að þær eiga margt sameiginlegt. Margir flokkar tengjast einnig og til dæmis getur einelti eða neysla leitt af sér ástundundarvanda. Afleiðingarnar sem tengjast meira og minna öllum þessum flokkum eru ýmis konar geðraskanir og má þar helst nefna þunglyndi og kvíða sem geta haft í för með sér alvarlegar afleiðingar. Þunglyndi getur í alvarlegustu tilfellum leitt til sjálfsvígs og er þriðja helsta dánarorsök ungs fólks á aldrinum 15-24 ára (Dean McKay og Eric A. Storch, 2013). Einstaklingar sem þjást af þunglyndi eiga oft í erfiðleikum með þætti eins og skólagöngu og náin sambönd. Líkur á neyslu tóbaks og vímuefna eru meiri heldur en hjá þeim sem ekki þjást af þunglyndi og tilraunir til sjálfsvígs eru tíðari (Wisdom, Clarke og Green, 2006). Eins og sjá má eru orsakir og afleiðingar í raun komnar í hring og augljóst að hægt er að skoða vandamálin frá ýmsum hliðum. Það sem er þó mikilvægast og stendur upp úr er að afleiðingar af þessum vandamálum sem hefur verið listað upp eru alvarlegar og afleiðingarnar geta verið alvarlegar bæði fyrir einstaklinga og samfélagið í heild.

Mikilvægt er að tengja þessa umfjöllun við íslenskan veruleika og fá tilfinningu fyrir því hver staða barna á Íslandi er. Samkvæmt rannsókn frá Rannsóknum og greiningu finna íslenskar stúlkur í 9. og 10. bekk meira fyrir einkennum þunglyndis en drengir á sama aldri (Rannsóknir og greining, 2018). Í rannsókninni er ekki farið í orsakir depurðar en ef miðað er við skilgreiningarnar hér að ofan þá gæti verið um afleiðingar annars vanda að ræða.

Neyslu- og ofbeldisaðdáun

Unglingsárin tengjast beint miklum breytingum á vitsmunum og tilfinningalífi auk þess sem streitu tengdir sjúkdómar eins og kvíði og þunglyndi eru líklegust til að koma fram sem getur verið undanfari áhættuhegðunar. Álag og mótlæti geta valdið þunglyndi sem hrjá um 350 milljón manns á heimsvísu (McKain, 2019).

Samkvæmt rannsóknum á afbrotum ungs fólks þá er hægt að skipta undanfara þeirra í tvo flokka. Annars vegar einstaklingar sem hafa frá barnæsku búið við brotnar heimilisaðstæður. Þetta eru einstaklingar sem hafa orðið fyrir vanrækslu, búið við fátækt eða tengslarof innan fjölskyldu. Þessar aðstæður geta haft  þær afleiðingar að einstaklingar verða sífellt árásahneigðari og andfélagslegri í hegðun. Þessir einstaklingar eiga á fullorðins árum erfitt með að halda atvinnu, hafa tilhneigingu til afbrota og fórnarlambsvæða maka og börn (Blevins,, Cullen, Wright 2017). Hins vegar er um að ræða þá þar sem undanfari afbrota á unglingsárum eru einstaklingar sem koma úr nokkuð hefðbundnu umhverfi en sjálfsmynd brotnar vegna staðalímynda samfélagsins og stöðu jafningja (Blevins, Cullen, Wright 2017).

Rannsóknir á heilastarfsemi hafa sýnt að þörf einstaklinga til að tengjast öðrum er grundvallaratriði í þroska og velferð einstaklinga. Með öðrum orðum að þá mótast einstaklingur af því að prófa hegðun úr umhverfinu og styrkist í þeirri hegðun sem býr til athygli og tengingu við annað fólk. Þessari þörf getur reynst erfitt að mæta í heimi samfélagsmiðla sem stöðugt krefjast óraunhæfra staðla og erfitt er að sýna öðrum veikleika og hugsanir. Því miður getur það sem skilgreint er sem neikvæð eða áhættuhegðun fengið athygli og viðbrögð og þannig styrkt einstaklinga í áhættusækni (Storr, 2018).