โคขาวลำพูนเป็นโคพันธุ์พื้นเมืองที่เกษตรกรในเขตภาคเหนือเลี้ยงสืบทอดกันมาเป็นเวลานานมีประประวัติความเป็นมาอย่างไรไม่มีหลักฐานปรากฏชัดเจนแต่น่าจะอยู่กับวิถีชีวิตของเกษตรกรไทยล้านนามาตั้งแต่อดีตจากการบอกเล่าสืบต่อกันมาพอจะสันนิษฐานที่มาของโคขาวลำพูนได้ 3 แนวทางคือ

1.เกิดจากการกลายพันธุ์ของโคพื้นเมืองในสมัยเจ้าแม่จามเทวีเจ้าผู้ครองนครหริภุญชัย (ลำพูน) เมื่อประมาณ 1,340 ปีที่ผ่านมาเป็นสัตว์คู่บารมีของชนชั้นปกครองในสมัยนั้น

2.บ้างก็บอกว่าโคขาวน่าจะเป็นต้นตระกูลของโคพื้นเมืองในภาคพื้นเอเชียตะวันออกเฉียงใต้เป็นโคทางยุโรปที่ไม่มีหนอกต่อมาถูกผสมข้ามสายพันธุ์โดยโคอินเดียที่มีหนอกทำให้เกิดโคพันธุ์ใหม่ในภูมิภาคนี้ที่มีเหนียงคอสั้นหน้าผากแบนและหูเล็กกางมีหนอกเล็กน้อยแบบโคอินเดีย

3.จากการบอกเล่าของผู้เฒ่าผู้แก่ได้เล่าสืบต่อกันมาว่าสมัยก่อนราว พ.ศ. 2490-2450 บ้านเมืองไม่มีรถยนต์ที่จะใช้บรรทุกสิ่งของเพื่อการค้าขายผู้คนเลยหันมาใช้สัตว์บรรทุกสิ่งของแทนเช่นม้าต่างโคต่างเป็นต้นเพื่อบรรทุกสิ่งของไปมาค้าขายกันระหว่างประเทศไทยและประเทศเพื่อนบ้านเช่นพม่าเป็นต้นขากลับพ่อค้าก็ซื้อโคตัวเมียสีขาวที่เมืองพม่ามาเลี้ยงที่เมืองลำพูนและมีการปรับปรุงสายพันธุ์จนกลายเป็นโคขาวลำพูนขึ้น

จากการสันนิษฐานทั้ง 3 แนวทาง“ โคขาว” มีความเกี่ยวข้องกับจังหวัดลำพูนผู้คนจึงเรียกขานชื่อตามแหล่งที่พบโคพันธุ์นี้ว่า“ โคขาวลำพูน” จนติดปากมาจนถึงปัจจุบัน โคขาวลำพูนเป็นโคที่มีรูปร่างขนาดใหญ่กว่าโคพื้นเมืองทั่วไปรูปร่างสูงโปร่งลำตัวมีขนสีขาวเป็นมันพี่หางยาวเป็นพวงสีขาวและเขามีรูปทรงเป็นรูปเชิงเทียนโค้งงามสีน้ำตาลอมส้มมีนัยน์ตาแจ่มใสขอบตาสีชมพูหูไม่มีตำหนิมีขวัญหน้าขวัญทัดดอกไม้ข้างขวาและขวัญหลังถูกต้องตามตำรากีบและข้อท้าแข็งแรงสูงประมาณ 150 เซนติเมตรลำตัวยาว 120 เซนติเมตรนิสัย เชื่องไม่ดุร้ายจับไปฝึกสอนได้ง่ายจากการที่โคขาวลำพูนมีลักษณะครบถ้วนจึงได้รับการคัดเลือกให้เป็นพระโคในพระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญที่โปรดจัดขึ้นเพื่อความอุดมสมบูรณ์ของพืชพันธุ์ธัญญาหารเป็นขวัญกำลังใจให้กับเกษตรกรและเป็นสิริมงคลแก่บ้านเมืองเช่นพระโคเพชร พระโคพลอย พระโครุ่ง พระโคโรจน์และพระโคเทิด พระโคทูน

    แหล่งอนุรักษ์พันธุ์โคขาวลำพูนที่หาดูได้ยากเป็นโคขาวลำพูนที่มีลักษณะที่ดี

ซึ่งนำไปใช้ในพระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ ณ จุดถ่ายทอดเทคโนโลยีการเลี้ยงสัตว์ศูนย์บริการและถ่ายทอดเทคโนโลยีการเกษตรประจำตำบลท่าตุ้มโดยสำนักงานปศุสัตว์ จังหวัดลำพูน

กลุ่มเกษตรกรผู้เลี้ยงโคพันธุ์ขาวลำพูนบ้านไร่ป่าคาเริ่มก่อตั้งกลุ่มเมื่อปี พ.ศ. 2545 โดยนายอยุธ ไชยยอง ผู้ใหญ่บ้าน บ้านไร่ป่าคา หมู่ 13 ตำบลท่าตุ้ม ร่วมกับชาวบ้านได้รวมตัวกันจัดตั้งกลุ่มเกษตรกรผู้เลี้ยงโคขาวลำพูนบ้านไร่ป่าคาขึ้น โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อที่จะหารายได้เสริมให้กับครอบครัวหลังจากฤดูกาลเก็บผลผลิตลำไยเสร็จประชากรในชุมชนบ้านไร่ป่าคา ตำบลท่าตุ้ม อำเภอป่าซาง จังหวัดลำพูน ส่วนใหญ่เป็นเกษตรกรชาวสวนลำไย มีการกำจัดวัชพืชโดยเฉพาะหญ้าที่ขึ้นตามสวนลำไย โดยการตัดทิ้งและใช้สารเคมีฉีดพ่นเป็นประจำ ทำให้สูญเสียหญ้าไปโดยเปล่าประโยชน์ นอกจากนี้ ยังมีผลผลิตเหลือใช้ทางการเกษตรอื่นๆ เช่น ฟางข้าว          ต้นข้าวโพด กากเปลือกถั่ว ซึ่งเกษตรกรมักเผาทิ้งเป็นประจำ ขณะนั้นสาธารณูปโภคพื้นฐานมีพร้อม เช่น ถนน ไฟฟ้า ประปา ชาวบ้านมีรายได้หลักมาจากการทำนาและสวนลำไย ซึ่งบางปีก็ขาดทุน และไม่มีรายได้เสริม  

ในขณะที่ชาวบ้านเห็นว่าโคขาวลำพูนมีการเลี้ยงในชุมชนบ้านไร่ป่าคาอยู่จำนวนน้อย แต่มีการเลี้ยงในจังหวัดอื่นอยู่เป็นจำนวนมาก จึงมีความเห็นร่วมกันที่จะอนุรักษ์โคขาวลำพูน ไว้คู่กับเมืองลำพูนตลอดไป นอกจากนี้การเลี้ยงโคขาวลำพูนทำให้คนในชุมชน มีอาชีพเสริม โดยได้ทุนจากสำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.) มาสนับสนุนการทำงาน และมีการทำวิจัยไปพร้อมกัน โดยอาศัยการมีส่วนร่วมของชุมชนเป็นหลัก ร่วมคิด ร่วมทำ แลกเปลี่ยนความคิดเห็น ความรู้ จนประสบผลสำเร็จ และในปัจจุบันกลุ่มเกษตรกรผู้เลี้ยงโคพันธุ์ขาวลำพูน บ้านไร่ป่าคานี้ มีโคขาวลำพูนประมาณ 50 ตัว และจะควบคุมจำนวนที่เลี้ยงไว้ เนื่องจากอาหาร และหญ้าสดมีไม่เพียงพอ นอกจากนี้สมาชิกกลุ่มผู้เลี้ยงโคขาวลำพูนบ้านไร่ป่าคายังไม่มีประสบการณ์ ในการเลี้ยงโคขาวลำพูนจึงมีความจำเป็นที่กลุ่มสมาชิกจะสร้างความรู้ในการพัฒนาการจัดการกลุ่มเกษตรกรผู้เลี้ยงโคขาวลำพูนบ้านไร่ป่าคาโดยผ่านกระบวนการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วมเพื่อให้กลุ่มเกษตรกรผู้เลี้ยงโคขาวลำพูนบ้านไร่ป่าคา สามารถประสานกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้องเช่น สำนักงานปศุสัตว์จังหวัดลำพูนหน่วยผสมเทียมกรมปศุสัตว์สาขาอำเภอป่าซางรวมทั้งสถาบันการศึกษาเช่นคณะเกษตรศาสตร์มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ กศน.ตำบลท่าตุ้ม และโรงเรียนหนองบัว ตำบลท่าตุ้ม เพื่อหาแนวทางในการจัดการแปลงหญ้า จัดการตัวโค และการบริหารจัดการกลุ่มได้อย่างมีประสิทธิภาพ สามารถสร้างรายได้ได้อย่างต่อเนื่อง ที่สำคัญช่วยให้นักเรียนนักศึกษาซึ่งเป็นลูกหลานได้เรียนรู้เรื่องการเลี้ยงโคขาวลำพูนเป็นการสืบทอดและอนุรักษ์พันธุ์โคขาวลำพูนได้ยั่งยืนมากขึ้น 

ผู้เขียนมีประสบการณ์การเลี้ยงโคขาวลำพูนสมัยเป็นเด็ก จะเห็นการเลี้ยงโคขาวลำพูนในอดีต ผู้คนจะเลี้ยงเพื่อการใช้ประโยชน์มากมาย เช่น ไถนา เทียมเกวียน เป็นโคต่าง โคลากบรรทุกสิ่งของไปมาค้าขายกัน บางที่ก็เลี้ยงขุนเพื่อขายเป็นรายได้ มักจะเลี้ยงไว้ใต้ถุนบ้าน  2-3 ตัว มูลเหตุที่เลี้ยงไว้ใต้ถุนบ้านก็เพื่อป้องกันขโมย ในอดีตโคขาวลำพูนตัวผู้จะมีราคาแพงกว่าโคขาวลำพูนตัวเมียเพราะโคขาวลำพูนตัวผู้สามารถใช้ทำงานต่าง ๆ ได้นั่นเอง โคขาวลำพูนตัวเมียใช้ผสมพันธุ์เพื่อตกลูกเท่านั้น

ในปัจจุบัน การเลี้ยงโคขาวลำพูนเพื่อไถนา เทียมเกวียน แทบจะไม่มีให้เห็นแล้ว เกษตรกรพัฒนาการเลี้ยงเป็นการเลี้ยงแบบภายในครอบครัวเป็นรายได้เสริมครัวเรือนละ 2-3 ตัว หรือเลี้ยงเป็นอาชีพเป็นฟาร์มขนาดใหญ่ ตั้งแต่ 50 - 100 ตัวขึ้นไป  ซึ่งเป็นทั้งประโยชน์ทางตรงคือมีรายได้จากการขายโคขาวลำพูน และประโยชน์ทางอ้อมคือได้มูลจากโคขาวลำพูนเกษตรกรก็นําไปตากแห้งบรรจุกระสอบขายราคาจะประมาณกระสอบละ 25 - 30 บาท หรือสมาชิกกลุ่มผู้เลี้ยงโคขาวลำพูนบ้านไร่ป่าคา จะเก็บไว้เป็นปุ๋ยสำหรับใส่สวน ไร่ นา ของตนเอง เป็นการลดต้นทุนการผลิตในการเกษตรอีกทางหนึ่ง  มูลโคขาวลำพูนมีธาตุอาหารสูงโดยเฉพาะเกษตรกรชาวสวนลำไย นําไปใช้ในการปรับปรุงดินหลังจากเก็บผลผลิตลำไยที่ใส่สารโปรแทสเซียมคลอเรทหรือการทำลำไยนอกฤดูเสร็จแล้ว ทำให้มูลโคขาวลำพูน มีจำนวนกับความต้องการของเกษตรกรจำนวนมากส่งผลให้สมาชิกกลุ่มผู้เลี้ยงโคขาวลำพูนบ้านไร่ป่าคาที่เลี้ยงโคขาวลำพูนมีรายได้อีกช่องทางหนึ่งด้วย