“ผีขุนน้ำ”  เป็น “ผี” ที่ให้ความคุ้มครองปกป้อง “ลำน้ำ” ซึ่ง ขุนน้ำ มีสัญลักษณ์ เช่น เป็นพื้นที่ที่ต้นไม้ขนาดใหญ่ มีลำห้วยหลายลำห้วย เป็นบริเวณชุ่มน้ำ(น้ำบ้วนออกฮู) ผีขุนน้ำ เชื่อว่าเป็นอารักษ์ประจำต้นน้ำแต่ละสาย จะสิงสถิตอยู่บนดอยสูงอันเป็นต้นกำเนิดของแม่น้ำทั้งหลาย อาศัยอยู่ตามต้นไม้ใหญ่ เช่น ไม้ไฮ (ไทร) ไม้มะค่าหรือไม้ยาง เป็นต้น ชาวบ้านจะปลูกหอผี (ศาล) อยู่ใต้ต้นไม้ใหญ่เหล่านั้นแล้วอัญเชิญผีขุนน้ำมาสถิตอยู่ในหอผีแห่งนั้น “ผีขุนน้ำ” จึงเป็นผีดูแลแหล่งน้ำเพื่อให้เกิดความร่มเย็นเป็นสุข

ลุ่มน้ำแม่ทา เป็นลุ่มน้ำมีต้นน้ำที่บ้านขุนทา ตำบลแม่ออน จังหวัดเชียงใหม่ ไหลบรรจบกับแม่น้ำกวงที่บ้านสบทา ตำบลป่าซาง อำเภอป่าซาง จังหวัดลำพูน ในระยะทาง ๙๘ กิโลเมตร การเลี้ยงขุนน้ำทั้งขุนน้ำแม่ทา ขุนน้ำย่อยสาขาต่าง ๆ ก็มี “ขุนน้ำ” และ “ผี” ของแต่ละลำห้วย/น้ำย่อยมีพิธีกรรมการ “เลี้ยงผี” ตามลำห้วย “การเลี้ยงผีขุนน้ำ” ก็จะแตกต่างกันบ้างสำหรับการใช้เครื่องเซ่นไหว้ เช่น ขุนน้ำแม่ขนาด น้ำย่อยหนึ่งของน้ำแม่ทา อยู่ในเขตตำบลทากาศ อำเภอแม่ทา จังหวัดลำพูน ซึ่งชาวบ้านจะเรียกชื่อขุนน้ำนี้ว่า “ขุนดอยนก”จะมีเครื่องเซ่นไหว้เป็นไก่ ๑ คู่  ส่วน “ขุนน้ำห้วยบอน” ซึ่งอยู่เขตตำบลแม่ทา อำเภอแม่ออน จังหวัดเชียงใหม่ จะมีเครื่องเซ่นไหว้เป็นหมู่ดำ ๒ ตัว ซึ่งองค์ประกอบการเซ่นไหว้ก็มีเหมือน ๆ กัน เช่น เหล้า ข้าวตอกดอกไม้  บางแห่งก็ใช้เครื่องเซ่นไหว้ครบชุด ได้แก่ มีกรวยพลู กรวยหมาก ตุงสามชาย มะพร้าว กล้วย อ้อย เมี่ยง บุหรี่ แต่ส่วนใหญ่แล้วจะใช้เฉพาะเหล้าไห ไก่คู่ ขุนน้ำแม่บอนจะทำการเลี้ยงผีประจำทุกปีในช่วงเดือนเก้าแฮมเก้าค่ำ ซึ่งทุกปีจะมีการหมุนเวียนเปลี่ยนไปตามแก่เหมืองแก่ฝายที่จะเป็นเจ้าภาพในการจัดการ “เลี้ยงผี”