Este mosteiro, pertencente á Orde do Císter, fundouse polo cabaleiro Ero de Armenteira no 1168. Tras la fundación original a mitad del siglo XII, paso rápidamente a pertenecer a la Orden Cisterciense, allá por 1162 denominándose Santa María de Armenteira y poco después se iniciarían las principales obras del monasterio, entre ellas la de la iglesia. Ten un claustro cadrado, unha cociña e unha torre barrocas del siglo XVIII. O mosteiro foi abandoado na Desamortización de 1835. Situado nun entorno natural de gran beleza, punto final do roteiro da pedra e da auga, é un dos puntos de maior interese do camiño de Santiago pola vía marítima.

Magnífica igrexa de estilo románico construída polo primeiro cister en 1167. Dentro da calculada austeridade da igrexa de Santa María de Armenteira, a fachada é a parte máis "delicada" do templo. O extremo a dúas augas está dividido en tres rúas por dous grandes contrafortes escalonados unidos. Na rúa central hai un gran portal con seis arquivoltas semicirculares moi anchas que caen sobre pares de columnas. Estas arquivoltas están garabateadas e teñen unha liña a cadros (axedrezado). O último está decorado con angrelado e o gardapolvos tamén está axedrezado.

Os capiteis destas columnas amosan follas con bolas nos extremos.

Arriba, un magnífico rosetón calado ilumina a nave central. Mostra varios xogos concéntricos de aberturas lobuladas radiais de intención solar, coma se intentasen subliñar a funcionalidade destes óculos para captar a luz do serán.

A cúpula de Santa María de Armenteira é bastante particular e rara en Galicia. Érguese no cruceiro ou intersección entre a nave central e o cruceiro e serve de lanterna para iluminar o corazón da igrexa a través das súas catro xanelas.

Esta cúpula prismática no exterior está abovedada internamente pola súa cúpula correspondente.

Nos arcos principais do cruceiro, que forman un cadrado, a cúpula érguese por medio de trompas para converter a súa base nun octógono.

O máis particular é que a dita cúpula está apoiada por dous pares de arcos paralelos de dous en dous que non se atopan no seu centro, senón que forman un cadrado. Este sistema é orixinario das cúpulas cordobesas. A diferenza é que, ademais, engadíronse catro nervios en Armenteira que parten das trompas ata os puntos de intersección dos arcos mencionados anteriormente.

De proporcións monumentais, o santuario é un conxunto nobre e austero formado por tres ábsidas escalonadas.

O gran tamaño destas ábsidas e a sillería de granito - practicamente isodómica - ofrecen un aspecto masivo, case militar. Non é raro que os arquitectos prescindan das columnas e coloquen amplos contrafortes na ábsida central. Ademais, os vans de iluminación non teñen columnas nin molduras senón a simple trompeta para a entrada de luz. As ménsulas son de perfil nacela.

Internamente, as seccións rectas presbiteriais teñen bóveda de medio canón apuntada e os hemiciclos absidais teñen forno ou cuarto de esfera.

O actual claustro é un complexo construído entre 1575 e 1778 e está pegado á igrexa no seu lado sur.

É de forma cadrada, de forma moi austera e ten dúas plantas. Os pandas da planta baixa son basicamente renacentistas e foron construídos desde a mencionada data de inicio ata 1677.

As bóvedas deste piso inferior son nervadas (restos góticos nos séculos XVI e XVII) e son de complexidade variable segundo o grupo no que nos atopemos. Os corredores comunican co patio a través de grandes arcos de medio punto.

O segundo andar é neoclásico, máis austero que o inferior. Só está decorado con pilastras triples e ventás salteadas.

Ero, un cabaleiro da corte de Afonso VII, casado, non tivo fillos, o que foi causa de dor para el e a súa muller. Pola intercesión da Virxe María pediron a Deus un herdeiro. Unha noite, ambos tiveron o mesmo soño: a Nosa Señora aseguroulles que era vontade de Deus que tivesen moitos fillos espirituais.

Decidiron fundar dous mosteiros. Ero solicitou monxes cistercienses a San Bernardo de Clairvaux, que enviou catro monxes. Despois dun tempo, Ero convértese en abade.

Un día, sumido en dúbidas sobre o máis alá. Inquedo, sae fóra do mosteiro a cabilar, ata escoitar o canto dun paxariño. Engaiolado, adormece pero non antes de facer a súa oración "amósame o paraíso antes de morrer". Despois de espertar, volve ao mosteiro, e nada é o mesmo. Pasaron douscentos anos!

Lenda repetida en numerosos mosteiros medievais, relatada na Cantiga 103 por Afonso X o Sabio e que, na súa inxenuidade, fala de transcendencia: Que vai despois? Quen está detrás? E expresa a razón de ser da vida da monxa, atenta a esa evasiva realidade: Deus.