class 12 social 

(क) जीवनोपयोगी शिक्षामा समावेश हुने विषयवस्तुहरू के कस्ता छन् ?

उत्तरः व्यक्ति स्वयम्को शारीरिक, मानसिक र आध्यात्मिक समुन्नतिका लागि क्रियाशील रहने एवम् परिवार, अन्यव्यक्तिहरू, समुदाय र समाजसँग उपयुक्त व्यवहार गर्ने दृष्टिकोणको विकास पनि जीवनोपयोगी शिक्षाको सरोकार क्षेत्रहो । सभ्य सामाजिक सम्बन्ध, नैतिक मर्यादापूर्ण व्यवहार र प्रभावकारी सञ्चार गर्ने सिप तथा समूहमा काम गर्ने सिपकोसिकाइ पनि जीवनोपयोगी शिक्षाका विषयवस्तु हुन् । 

(ख) जीवनोपयोगी सिपअन्तर्गत पर्ने छ ओटा मुख्य क्षेत्रहरू के के हुन् ?

उत्तरः जीवनोपयोगी सिप अन्तर्गतका क्षेत्रहरू निम्नानुसार छ: 

§          सञ्चार र अन्तर्वैयक्तिक सिप

§          निर्णय गर्ने र समस्या समाधान सिप

§          सिर्जनात्मक र समालोचनात्मक सोचाइ सिप

§          आत्मजागरुकता र समानुभूति

§          दृढता र समभाव वा आत्मनियन्त्रण

§          उत्थानशिलता र समस्यालाई सम्बोधन गर्ने क्षमता 

(ग) सामाजिक अध्ययन र जीवनोपयोगी शिक्षा कसरी अन्तरसम्बन्धित छन् ?

उत्तर: परम्परागत रूपमा चलिआएका पाठ कण्ठस्थ गर्ने, व्याख्यान सुन्ने, टिपोट पढ्ने जस्ता कार्यले सिकाइ उपलब्धिहुँदैन सामाजिक विषय र जीवनोपयोगी शिक्षा, एकै सिक्काका दुई पाटा हुन्। शिक्षाका राष्ट्रिय उद्देश्य पूरा गरी समुन्नतसमाजको सिर्जनामा लाग्नुपर्ने हालका विद्यार्थीको कर्तव्य हुन जान्छ । व्यक्ति समाजमा बस्ने हुँदा समाजका हरेकक्रियाकलापमा घुलमिल हुनुपर्दछ । समाजका मूल्य मान्यतामा जानकारी हुनुपर्दछ । जसरी सामाजिक न्याय दिलाउनेस्वतन्त्रताको र नैसर्गिक अधिकारको संविधान संवत् तरिकाबाट प्राप्त गर्न, समस्या समाधान, निर्णय क्षमता नेतृत्वदायीभूमिका निर्वाह गर्न सक्ने बनाउनु नै जीवनोपयोगी शिक्षाको उद्देश्य रहेको छ । उदाहरणका लागि व्यक्तिले, कण्ठस्थ गरेरबुँदा पढेर वा सैद्धान्तिक ज्ञानबाट उच्च अङ्क प्राप्त गरेको छ तर सिद्धान्तको मर्मअनुसार, सोच, आचरण व्यवहार कामनभएका सामाजिक विषयको उच्च अङ्कको कुनै अर्थ रहँदैन त्यसैले, तथ्याङ्कहरू खोजेर, विश्लेषण गरेर स्वयं परीक्षण गरेरअनुसन्धानात्मक पद्धतिबाट सिक्नुपर्छ । विद्यार्थीलाई पर्याप्त मात्रामा खोजी गर्ने, सोच्ने, तर्क गर्ने, समालोचनात्मक सोचराख्ने, बुझ्ने, छलफल गर्ने, परीक्षण गर्ने, अनुभूति गर्ने अवसर दिनुपर्छ । उच्च अङ्कको प्रमाणपत्रले मात्र व्यक्ति जीवनमास्थापित हुन सक्दैन । व्यवहारिक ज्ञान, आफ्नो जीवनमा लागु गर्न सक्ने बनाउनु नै जीवनोपयोगी शिक्षाको मूल मर्म हुनजान्छ ।

१. पूर्वीय चिन्तन परम्परा भन्नाले के बुझिन्छ ?

उत्तरः पूर्वीय दर्शन, धर्म, संस्कार, संस्कृति, सभ्यता, रीतिथिति, कला आदिमा आधारित चिन्तन परम्परा नै पूर्वीय चिन्तनहो। "पूर्वीय दर्शन परम्परा" ले सामान्यतया एसियाका पूर्वी, दक्षिणी भूभागमा उदभव एवम् विकास भएका विविधदर्शनहरूलाई जनाउँछ । भौगोलिक दृष्टिकोणबाट पूर्वीय दर्शनअन्तर्गत भारतवर्षीय दर्शन, चिनियाँ दर्शन, कोरियालीदर्शन, जापानी दर्शन, भियतनामी दर्शन आदिको उल्लेख गरिन्छ । वेदमा आधारित अनेकौं सम्प्रदायहरूको समिश्रणबाटआजको स्वरूपमा आइपुगेको हिन्दु धर्म एवम् दर्शन, जनै धर्म एवम् दर्शन, किरात धर्म एवम् दर्शन, शिख धर्म एवम् दर्शनकन्फुसियस दर्शन, ताओ दर्शन आदिको पूभावको पूर्वीय चिन्तन परम्परा बनेको छ । यस्तो पृष्ठभूमिमा पूर्वीय चिन्तनपरम्परा बनेको छ । यस्तो पृष्ठभूमिमा पूर्वीय चिन्तन परम्परा भनाले निकै विविधतापूर्ण दार्शनिक, विचारधारात्मक एवम्व्यावहारिक आयमहरूको समन्वयात्मक दृष्टिकोणलाई बुझ्नु पर्दछ । उपयुक्त समन्वयात्मक दृष्टिकोणका आधारमापूर्वीय चिन्तन परम्पराका केहि साझा आधारभूत मान्यताहरू पनि रहेका छन् । नैतिक जीवनप्रतिको जोड हिन्दु, बौद्ध, किरात, जैन, बोन, कन्फुसियस, ताओ आदि चिन्तन परम्परामा पनि पाइन्छ । यी सबै पूर्वीय दर्शनमा सदाचारिलाईमहत्व दिइएको छ खानपिन, सङ्गत, आजीविका, जीवनशैली आदिले मानिसको चिन्तन र व्यवहारमा प्रभाव पार्ने हुनालेती सबै मानव मर्यादा अनुसारको हुनुपर्ने भनिएको छ त्यसैले (पूर्वीय चिन्तन परम्परामा जीवनोपयोगी आचरणलाई जहिलेपनि उपयुक्त जीवनोपयोगी सिप र स्वस्थ जीवनशैलीलाई जस्तै महत्व दिइएको छ

२. पाश्चात्य चिन्तन परम्परा भन्नाले के बुझिन्छ ?

उत्तरः पाश्चात्य चिन्तन परम्पराको मूल स्रोत प्राचिन ग्रिस हो ग्रिसका दार्शनिकहरू सोकेटस (सुकरात), प्लेटो र एरिस्टोटल(अरस्तु) का विचारको पाश्चात्य चिन्तनमा राम्रो प्रभाव परेको देख्न सकिन्छ सोक्रेटसका शिष्य प्लेटो र प्लेटोका शिष्यएरिस्टोटल हुन् । सोक्रेटसको तार्किक बहसको शैलीलाई पाश्चात्य दर्शनको आधारशिला मानिन्छ। प्लेटोले ज्ञानका सबैविधाहरूमध्ये दर्शन नै श्रेष्ठ रहेको कुरामा जोड दिएका थिए । दार्शनिक शासक नै आदर्श शासक हुन सक्ने उनकोमान्यता थियो पाश्चात्य नितिशास्त्रको विकासमा उनको प्रभावकारी योगदान छ । उनले व्यवस्थित शिक्षाका लागिएकेडेमी नामक संस्था खोले । आधुनिक विश्वविद्यालयहरूलाई प्लेटोको एकेडेमीकै विकसित रूप मानिन्छ । प्लेटोकाशिष्य एरिस्टोटलले भौतिक जगत् र मानव समाजको अध्ययनलाई अगाडि बढाए । पाश्चात्य चिन्तन परम्परामा क्रिश्चियनमतको पनि धेरै प्रभाव परेको छ। युरोपमा कुनै समय चर्च नै सबै क्षेत्रमा सर्वेसर्वा शक्तिशाली अवस्थामा रहेको थियो ।चर्चले प्रकृति विज्ञान, आलोचनात्मक अध्ययन तथा पश्ननिरपेक्ष विचारलाई दमन गथ्यो । त्यसैले त्यो समयलाईकालान्तरमा अध्येताहले अध्यारो युग नाम दिएका छन् । चर्चको अत्याचार ज्यादै बढी भएपछि क्रिश्चियन समुदायभित्रपनि सुधारका लागि आवाज उठन थाले भने कालान्तरमा चर्चका वरूद्ध कलाकार, साहित्यकार दार्शनिक, वैज्ञानिक, राजनीतिक चिन्तक आदिले पनि विद्रोह

गरे । उपयुक्त द्वन्द्वको फलस्वरूप पाश्चात्य चिन्तन परम्परामा पन्थनिरपेक्ष र वैज्ञानिक चिन्तन पद्धति अगाडि आयो ।पन्थनिरपेक्ष एवम् आलोचनात्मक चेतसहितको ज्ञानको खोजीमा उनीहरूले प्राचीन ग्रिसको चिन्तन परम्परालाई ब्युत्याए।पाश्चात्य समाजमा कलात्मक अभिव्यक्ति, आलोचनात्मक विश्लेषण र वैज्ञानिक खोजको ढोका खुल्यो अतः भौतिकविज्ञान र प्रविधको विकास सँगै केही शताब्दिमा शिक्षा, अर्थतन्त्र, तर्कशास्त्र, नीतिशास्त्र, राजनीति शास्त्र, कला दर्शनकाविभन्नि शाखाहरू प्रकृति विज्ञान, वैचारिक स्वतन्त्रता लोकतान्त्रिक पद्धतिको विकास नै पाश्चात्य चिन्तन परम्परा हो ।

३. पूर्वीय चिन्तन परम्परामा नेपालको कस्तो योगदान रहेको छ ?

उत्तरः नैतिक जीवनप्रति हिन्दु, बौद्ध, किराँत जैन, वोन, कन्फुसियस ताओलगायतका सबै दर्शनमा महत्व दिइन्छ ।खानपिन, सङ्गत आजीविका, जीवनशैली आदिले मानिसको चिन्तन र व्यवहारमा प्रभाव पार्ने हुनाले ती सबै मानवमर्यादाअनुसारको हुनुपर्ने मानिएको छ । त्यसैले पूर्वीय चिन्तन परम्परा अन्तर्गत जीवनोपयोगी शिक्षामा जहिले पनिउपयुक्त जीवनोपयोगी सिप र स्वस्थ जीवनशैलीलाई महत्व दिइएको हुन्छ । नेपालमा एकातिर अतिप्राचीनकालदेखिका मान्यता पनि यहाँ अविच्छिन्न देखिन्छन् भने अर्कातिर वैस्विकरण परसंस्कृतिकरण र उपभोगवादले पूर्वीयचिन्तन परम्परालाई असर परेको छ । आयुर्वेद, योग, विपश्यना, शाहाकारी जीवनशैली प्रति जनचासो हालसालैकावर्षहरूमा बढदो क्रममा देखिन्छ त्यसले पनि पूर्वीय चिन्तन परम्पराको महत्व प्रवर्धनलाई योगदान पुयाएको छ । हिन्दु रबौद्ध दुवै परम्परामा जीवनोपयोगी शिक्षा जीवनोपयोगी सिप र स्वस्थ जीवनशैलीलाई आपसमा अन्तर सम्बन्धित मानीआहार, आचारविचार र दैनिक व्यवहारमा तिनीहरूको दातात्यमा जोड दिइएको पनि देखिन्छ भने शिक्षा नीतिमाबहुसांस्कृतिकता, बहुविद्यात्मकता, प्रविधिको प्रयोग वैश्वस्थानीकरण, मौलिकताको प्रवर्धन जस्ता मान्यताले पनि प्रवेशपाइसकेको देखिन्छ ।

१. तलका प्रश्नहरूको अति छोटो उत्तर दिनुहोस् :

(क) चर भनेको के हो ?

उत्तरः चर भनेको अनुसन्धानकर्ताले मापन गर्न चाहेको कुनै व्यक्ति, वस्तु, स्थान, अवस्था वा प्रक्रियासँग सम्बन्धित हुन्छत्यो नै चर हो । चर दुई प्रकारका हुन्छन् ति हुन निर्भर चर र स्वतन्त्र चर ।

(ख) स्वतन्त्र चर र निर्भर चरका एक एक उदाहरण दिनुहोस् ।

उत्तरः चर भनेको अनुसन्धानकर्ताले मापन गर्न चाहेको कुनै व्यक्ति, वस्तु स्थान, अवस्था वा प्रक्रियासँग सम्बन्धित हुन्छ ।उदाहरण वर्षा र धानको सम्बन्ध वर्षा हुनु स्वतन्त्र चर हो भने धान उत्पादन हुनु निर्भर चर हो किनभने वर्षाको कारणले धानउत्पादन बढ्न वा घट्न सक्छ तर धान उत्पादनका कारण वर्षा बढ़न वा घट्न सक्दैन ।

(ग) सहसम्बन्धको परिभाषा लेख्नुहोस् ।

उत्तरः स्वतन्त्र चर र निर्भर चर बिचको सम्बन्धलाई सहसम्बन्ध भनिन्छ । वर्षा हुनु स्वतन्त्र चर भने धान उत्पादन हुनु निर्भरचर हो । किनभने वर्षाको कारणले धान उत्पादन हुनु निर्भर चर हो किनभने वर्षाको कारणले धान उत्पादन बढ्न वा घट्नसक्छ तर धान उत्पादनका कारण वर्षा बढ्न वा घट्न सक्छ तर धान उत्पादनको कारण वर्षा बढ्न वा घट्न सक्दैन ।यस्तो सम्बन्ध नै सहसम्बन्ध हो।

(घ) सहसम्बन्ध र कार्यकारण सम्बन्धबिचको सम्बन्धलाई एक

वाक्यमा लेख्नुहोस् ।

उत्तरः बर्षा बढ़ी हुँदा धान उत्पादन बढ्छ र वर्षा कम हुँदा घट्छ भने यस्तो सम्बन्ध कार्यकारण सम्बन्ध हो भने वर्षाकोकारणले धान उत्पादन बदन वा घट्न सक्छ तर धान उत्पादनका कारण वर्षा बढ्न वा घट्न सक्दैन, यस्तो सम्बन्धलाईसहसम्बन्ध भनिन्छ ।

(ङ) चरको परिभाषा र प्रकारहरूबारे उल्लेख गर्दै टाढाको विद्यालयमा अध्ययनरत आफ्नो कक्षाको साथीलाई एकपत्र लेख्नुहोस् ।

उत्तर:

प्रिय साथी रमा

मिठो सम्झना,

मिति: २०७९/०३/११

म यहाँ सञ्चै छु । तिमी लगायत तिम्रो सम्पूर्ण परिवार पनि त्यहाँ सञ्चै छ भन्ने कामना गर्दछु । आज मैले सामाजिकअध्ययनमा पढेको कुरा चिठ्ठी मार्फत तिमिलाई जानकारी दिन मन लाग्यो। साथी, हामीलाई हिजो सरले चरको बारेमापढाउनु भयो चर के हो ? चर कति प्रकारका हुन्छन् भनेर हिजोको कक्षामा पढ्यौ । मैले त पहिलोपटक चरको बारेमासामाजिकमा पढे, रमाइलो लाग्यो, नयाँ कुरा सिक्न पाउँदा आज यहि तिमीलाई बताउदै छु । चर भनेको असन्धानकर्तालेमापन गर्न चाहेको कुनै व्यक्ति, वस्तु स्थान, अवस्था वा प्रक्रियासँग सम्बन्धित हुने रहेछ । यसलाई दुई प्रकारमा विभाजनपनि गरिएको रहेछ । निर्भर चर (Dependent variable) र स्वतन्त्र चर (Independent variable) रहेछन् । वर्षाहुनु स्वतन्त्र चर हो भने धान उत्पादन बढ्न वा घटन सक्दैन । यस्तो सम्बन्धलाई नै सहसम्बन्ध पनि भनिने रहेछ । फेरिसहसम्बन्ध पनि दुई प्रकारका हुने रहेछन् सकारात्मक र नकारात्मक । यदि स्वतन्त्र चर बढ्दा निर्भर चर बढ्छ र स्वतन्त्र चरघट्दा निर्भर चर पनि घट्छ भने यस्तो सहसम्बन्धलाई सकारात्म सहसम्बन्ध भनिन्छ । त्यसको विपरित स्वतन्त्र चर बढ्दानिर्भर चर घट्ने र स्वतन्त्र चर घट्दा निर्भर चर बढ्ने भएमा नकारात्मक सहसम्बन्ध भनिन्छ। यदि स्वतन्त्र चर घटबढ हुँदानिर्भर चरमा केही फरक नआएमा यसलाई सुन्य चर पनि भनिने रहेछ। साथि चिलीमा सबै कुरा लेख्दा पनि धेरै लामो हुनेभयो । तिमीले कक्षामा यो पाठ पढ्यौ कि नाइ, पढ्यौ भने तिमीले पनि बुझेका र सिकेका कुरा यो चिट्ठी पढ्नासाथलेखेर पठाऊ है । बाँकी कुरा फेरि लेखौँला । तिम्रो प्यारी साथी आकाश अधिकारी

(च) सहसम्बन्ध र कार्यकारण सम्बन्धविच समानता र भिन्नताहरू उल्लेख गरी दुई अनुच्छेद लेख्नुहोस् ।

उत्तर: सामाजिक अध्ययन बहुआयामिक विषय हो । सामाजिक अध्ययन समाजको अध्ययनसँग सम्बन्धित छ। यसअन्तरगत सामाजिक विज्ञानका विषयवस्तुहरूको अध्ययन गरिन्छ । कला, संस्कृति, भाषा, रहनसहन, जीवनशैली आदिविषयवस्तुका बारेमा पनि सामाजिक अध्ययन अन्तर्गत अध्ययन गरिन्छ । शिक्षा, स्वास्थ्य, चेतनास्तर, संस्कृति आदिविषयले मानिसको जीवनस्तरमा प्रभाव पार्दछ । यस्ता सामाजिक विषयवस्तुहरू र जीवनशैली बीचको सम्बन्ध र तिनकोप्रभावको अध्ययन गर्नु नै सहसम्बन्ध र कार्यकारण सम्बन्धको खोजी गर्नु हो । नेपाली समाजमा विभिन्न सामाजिकसमस्या र कुरीतिहरू विद्यमान छन् । यदि समाजको उत्थान र तो कुरीतिहरूको अन्त्य कसरी गर्ने भनेर अध्ययन गर्नखोजियो भने समस्या र अन्य सामाजिक परिस्थितहरूको बिचको सहसम्बन्धको खोजी गर्नुपर्नु हुन्छ । कार्यकारण सम्बन्धजान्नको लागि प्रयोगात्मक विधिको अवलम्बन गरिन्छ तर सामाजिक घटनाहरूको जटिल परिस्थितमा अन्य चरराशीहरूलाई स्थिर राख्न वा परिवर्तन गर्न सकिदैन । यदि कुनै चरको प्रभाव अध्ययन गर्दा अन्य चर राशीहरूकोभिन्नतालाई सँगसँगै अध्ययन गर्नको लागि प्रयोगात्मक प्रयोग गर्नुपर्दछ।

(क) तथ्याङ्क भनेको के हो ? उदाहरण दिनुहोस् ।

उत्तरः तथ्याङ्क भन्नाले कुनै पनि विषय सम्बन्धि जानकारी, आँकडा, तथ्य चित्र सङ्केत विवरण भन्ने बुझिन्छ । तथ्याङ्क दुई प्रकारका रहेका छन् । (१) परिमाणात्मक ( २ ) गुणात्मक

(१) परिमाणात्मक यस्ता तथ्याङ्कलाई सङ्ख्यामा व्यक्त गर्न सकिन्छ, जस्तैः ५ किलोग्राम (तौल), १० मिटर लम्बाइ /चौडाइ), १००० रुपियाँ (आम्दानी/खर्च) आदि ।

(२) गुणात्मक तथ्याङ्क यो तथ्याङ्कले गुणहरू वा विशेषताहरू दर्साउँछ । यसलाई अन्तर्वार्ता प्रश्नावली वा अवलोकन गरेरसङ्कलन गरिन्छ ।

(ख) अनुसन्धान भनेको के हो ?

उत्तरः अनुसन्धान भनेको कुनै पनि विषयको व्यवस्थित तथा वैज्ञानिक रुपमा नयाँ ज्ञानको खोजी गर्ने विधि हो । यसलेव्यक्तिमा भएको ज्ञानलाई विस्तार र बुझाइलाई विस्तार गर्ने कार्य गर्दछ।

(ग) तथ्याङ्कका स्रोतहरू कति प्रकारका छन् ?

उत्तरः तथ्याङ्कका स्रोतहरू दुई प्रकारका छन् । ती हुन् ( १ ) प्राथमिक स्रोत (२) द्वितीय स्रोत

१. प्राथमिक स्रोत- प्राथमिक स्रोत कुनै पनि अध्ययन गर्ने व्यक्ति वा समूहले आफैले सङ्कलन गरेको तथ्याङ्क हो । यसकास्रोतहरू सर्भेक्षण अन्तर्वार्ता क्षेत्रभ्रमण आदि हुन्।

२. द्वितीय स्रोत अनुसन्धानकर्ताबाहेक अन्य व्यक्ति वा संस्थाले पहिले नै सङ्कलन गरेर राखेको विवरणर्ला द्धितिय स्रोतबुझिन्छ । उदाहरण जनगणना, पुस्तक, पत्रपत्रिका इन्टरनेट आदि ।

(घ) परिमाणात्मक तथ्याङ्क तथा गुणात्मक तथ्याङ्क उदाहरणसहित परिचय दिनुहोस् ।

उत्तरः तथ्याङ्कलाई दुई भागमा विभाजन गरिएको छः (१) परिमाणात्मक तथ्याङ्क (२) गुणात्मक तथ्याङ्क (१) परिमाणात्मकतथ्याङ्क - Organisation for economic co-operation and development (OFCD) का अनुसार दायराबुझाउने तथ्याङ्क हो । यस्ता तथ्याङ्कलाई सङ्ख्यामा व्यक्त गर्न सकिन्छ, जस्तै ५ किलोग्राम (तौत) १० मिटर लम्बाइ,चौडाइ), १००० रुपियाँ (आम्दानी/खर्च) आदि । परिमाणात्मक तत्थाङ्कको तथ्याङ्कशास्त्रीय विश्लेषण गर्न सकिन्छ। (२)गुणात्मक तथ्याङ्क - Dewitt Wallance Lbrary का अनुसार

गुणात्मक तथ्याङ्कले गुणह वा विशेषताहरू दर्शाउँछ । यसलाई अन्तर्वार्ता प्रश्नावली वा अवलोकन गरेर सङ्कलन गरिन्छ ।यसलाई सङ्ख्यामा व्यक्त गर्न सकिँदैन । वस्तुको गुणस्तर, व्यक्तिको अनुभव, व्यक्तिलाई मन पर्ने वा मन नपर्नेकुराहरूलाई तथ्याङ्कशास्त्रीय विश्लेषणमा प्रयोग गर्न सकिदैन ।

(ङ) तथ्याङ्कका स्रोतहरू कति प्रकारका हुन्छन् ? उदाहरणसहित स्पष्ट पार्नुहोस् ।

उत्तरः तथ्याङ्कका स्रोतहरू प्राथमिक र द्धितिय गरी दुई

प्रकारका हुन्छन् ।

(क) प्राथमिक स्रोत : प्राथमिक स्रोतबाट वास्तविक तथ्याङ्क प्राप्त गर्न सकिन्छ । यसलाई अध्ययन गर्ने व्यक्ति वासमूहले आफैले संकलन गरेको हुन्छ। सर्वेक्षण अन्तरवार्ता, क्षेत्रभ्रमण, अवलोकन आदि तथ्याङ्क सङ्कलन गर्ने प्राथमिकस्रोतहरू हुन् ।

(ख) द्वितीय स्रोत : अनुसन्धानकर्ता बाहेक अन्य व्यक्ति वा संस्थाले पहिले नै सङ्कलन गरेका हुन्छन् । यस्ता तथ्याङ्कप्रकाशित वा अप्रकाशित दुवै हुन सक्छन्। ती स्रोतहरूलाई तथ्याङ्कको द्वितीय स्रोत भनिन्छ । जनगणना, पुस्तक,पत्रपत्रिका, इन्टरनेट तथा अन्य सञ्चार माध्यम आदि तथ्याङ्कका द्वितीय स्रोतहरू हुन्।

 (क) अध्ययन प्रस्तावना भनेको के हो ?

उत्तरः अध्ययन प्रस्तावना भनेको कुनै पनि विषयमा आधारित भइ अनुसन्धान तथा खोज प्रक्रियमा लाग्नु हो । अध्ययनप्रस्तावनामा परिचय समस्याको कथन उद्देश्यहरू साहित्य

पुनरावलोकन अध्ययन विधि सन्दर्भ सामग्रीलाई मुख्य अङ्ग बनाई अध्ययन गर्नुपर्छ । सम्बन्धित विषयविषेषज्ञकोसल्लाहमा अध्ययन अनुसन्धान प्रस्तावनाको काम सम्पन्न गरिन्छ ।

(ख) अध्ययन विधिमा के के कुरा लेख्नुपर्छ ?

उत्तरः अन्ययन विधिमा गुणात्मक र परिमाणात्मक अनुसन्धान विधि प्रयोग गरिन्छ । यसमा प्राथमिक तथा द्धितिय दुबैप्रकारका स्रोतबाट तथ्याङ्क संकलन गरिन्छ । जस्तै सर्भेक्षण अन्तर्वाता, क्षेत्र भ्रमण, अवलोकन, जनगणना, पुस्तकपत्रपत्रिका इन्टरनेट आदि ।

(ग) यस अध्ययन प्रस्तावनामा उल्लिखित द्वितीय तथ्याङ्क सङ्कलनका स्रोतहरू कुन कुन हुन् ?

उत्तरः द्वितीय तथ्याङ्कका स्रोतहरूमा इन्टरनेट, स्थानीय पुस्तकालयमा रहेका पुस्तक, पत्रपत्रिका आदि ।

(क) बौद्धिक चोरी भनेको के हो ?

उत्तरः बौद्धिक चोरी भनेको एउटा कपटपूर्ण कार्य हो । जहाँ कसैले अरुको काम (रेखाहरू, पाठहरू अनुच्छेदहरू, चित्रहरूआदिको नक्कल गर्छ र तिनीहरूलाई आफ्नो दावी गर्छ । यस्ता चोरी गर्नेहरू उनीहरूले प्रयोग गरेको सामग्रीको स्रोतउल्लेख गर्दैनन् । इन्टरनेटमा सामग्रीको व्यापक उपलब्धताको कारण मानिसहरू जानाजानी वा अन्जानमा यस्ता गलतकार्यहरू गर्छन् ।

(ख) मानिसहरूले बौद्धिक चोरी गर्नुका कुनै दुई कारणहरू लेख्नुहोस् ।

उत्तरः मानिसले बौद्धिक चोरि गर्नुका कारणहरू जब शिक्षकहरूले विद्यार्थीहरूलाई होमवर्क गर्दा इन्टरनेटको प्रयोग गर्नप्रोत्साहन गर्छन यसबाट विद्यार्थीले Copy and pest गर्ने हुँदा चोरी हुन्छ, साथै शिक्षकहरूले पनि विना कुनै दुविधात्यसलाई स्वीकार गर्नुहुन्छ ।

(ग) जानाजान गरिने बौद्धिक चोरीका कुनै दुई उदाहरण दिनुहोस् ।

उत्तरः जानाजान गरिने बौद्धिक चोरिका उदाहरण यस प्रकार छन्

१. अरूको कामलाई आफ्नो भनी प्रकाशित गर्नु

२. बजारबाट लेख रचना किनेर विद्यालय/विश्वाविद्यालय

बुझाउनु ।

(घ) बौद्धिक चोरी गर्ने व्यक्तिलाई कस्तो कारबाही हुन्छ ? एक उदाहरण दिनुहोस्।

उत्तरः बौद्धिक चोरी गर्ने व्यक्तिलाई गरिने कारबाहीको उदाहरण तल दिइएको छ विश्वविद्यालयको एउटा क्याम्पसमाकेहि प्राध्यापकहरू माथि बौद्धिक चोरीको उजुरी पुग्यो । त्यसपछि त्यसबारे अनुन्धान गर्न विश्वविद्यालयले एक वरिष्ठप्राध्यापकको नेतृत्वमा अनुसन्धान टोली गठन गन्यो । उक्त टोलीले छानबिन गर्दा केही उपप्राध्यापकहरूको टोलीलेआफ्नो लेखमा एक जना विदेशी अनुसन्धानधाताले गरेको अनुसन्धानको हुबहु नक्कल गरेको पाइयो । अनुसन्धानटोलिले आफ्नो प्रतिवेदन बुझाएपछि विश्वविद्यालयको कार्यकारी समितिले आरोपीहरूलाई दुई वर्षसम्म कुनै अनुसन्धानगतिविधिमा संलग्न हुनबाट प्रतिबन्ध लगायो । यसबाहेक भविष्यमा यस्ता क्रियाकलाप गरिएको पाइएमा उनीहरूकोप्राप्त गरेको शैक्षिक उपाधि समेत खोसी विश्वविद्यालय सेवाबाट बर्खास्त गर्न चेतावनी पनि दियो ।

(ङ) बौद्धिक चोरी एक अपराध हो । यस भनाइलाई उदाहरणसहित एक अनुच्छेदमा व्याख्या गर्नुहोस् ।

उत्तरः बौद्धिक चोरी एक अपराध हो जहाँ कसैले अरूको काम (रेखाहरू, पाठहरू, अनुच्छेदहरू, चित्रहरू आदी) कोनक्कल गर्छ र तिनीहरूलाई आफ्नो दावी गर्छ । यस्तो चोरी गर्नेहरू उनीहरूले प्रयोग गरेको सामग्रीको स्रोत उल्लेखगर्दैनन् । यस्तो चोरी बौद्धिक सम्पत्ति अधिकारको उल्लङ्कन हो । इन्टरनेटमा सामग्रीको व्यापक उपलब्धताको कारणमानिसहरू जानाजानी वा अन्जानमा यस्ता गलत कार्यहरू गर्छन् । कसैको मिहेनत वा बौद्धिकताको अपहेलना गर्नु अरूकोप्रतिभालाई आफ्नो दाबि गर्नु, लापरवाही तरिकाबाट पुनलेखन गर्नु यो सबै अरूको बौद्धिक सम्पत्तिको उल्लङ्कन गर्नु होत्यसैले बौद्धिक चोरी एक अपराध हो ।

(च) बौद्धिक चोरी बाट बच्ने कुनै पाँच उपायहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

उत्तरः बौद्धिक चोरीबाट बच्ने कुनै पाँच उपायहरू निम्न लिखित उल्लेख गरिएको छ ।

१. उपयुक्त तरिकाले स्रोत उल्लेख गर्ने, अरूको बौद्धिक सम्पत्ति हामीले प्रयोग नै गर्न नपाउने होइन । जुन लेख किताब, इन्टरनेट वा लेखक, प्रकाशबाट आफूले सूचना वा तथ्याङ्क लिएको हो त्यसको स्रोत उल्लेख गरियो भने त्यसलाईबौद्धिक चोरी भनिदैन। त्यसैले उपयुक्त तरिकाले स्रोत उल्लेख गर्नुपर्छ ।

२. प्रफुरिडिङ गर्ने : आफूले तयार गरेको प्रस्तावना, प्रतिवेदन वा लेख आफ्ना गुरु वा अन्य जानकारहरूलाई पढ्न दिएरउनीहरूको सुझावअनुसार सच्चाएर मात्र विद्यालय वा कलेजमा बुझाउनुपर्छ । त्यसो गर्दा बौद्धिक चोरी हुने सम्भावना कमहुन्छ I

३. उद्धरण गर्ने : कुनै स्रोतबाट सूचना लिँदा उनीहरूको भनाइ जस्ताको तस्तै राख्ने हो भने त्यसलाई उद्धरण चिन्ह.." प्रयोग गरी उपयुक्त तरिकाले स्रोत उल्लेख गर्नुपर्छ । यसो गर्दा बौद्धिक चोरी मानिदैन ।

४. पुनर्लेखन गर्ने : अरूको भनाइ वा सूचना प्रयोग गर्दा सधै उद्धरण चिन्ह प्रयोग गर्नु राम्रो मानिदैन त्यसैले त्यस्ताकुराहरूको मुख्य कुरालाई आफ्नै शब्दमा पुनर्लेखन गर्न सकिन्छ । तर यस्तो कुरामा पनि स्रोत भने उल्लेख गर्नैपर्छ ।सन्दर्भ सामग्रीको सूची लेख्ने : आफ्नो लेख प्रस्तावना वा प्रतिवेदनको अन्तमा सन्दर्भ सामग्रीहरूको सूची उल्लेख गर्नुपर्छ।

(क) समस्या पहिचान भनेको के हो ?

उत्तरः समस्या पहिचान भन्नाले कुनै पनि सामाजिक समस्या, सामाजिक घटना वा अध्ययन गर्न आवश्यक र उपयुक्त कुनैअवधारणा पहिचान गर्नु भन्ने बुझिन्छ । हाम्रो समाजमा यस्ता अनगिन्ती समस्या, घटना र अवधारणा रहेका छन् ।हामीले समस्या निर्माण गर्दा ती समस्याहरू प्राजिक रुपले अनुसन्धान गर्न आवश्यक र उपयुक्त छन् कि छैनन् भनेर यकिनगर्नुपर्छ ।

(ख) समस्या पहिचान गर्दा के के कुरामा ध्यान पुयाउनुपर्छ ?

उत्तरः समस्या निर्माण पहिचान गर्दा ती समस्याहरू प्राज्ञिक रुपले अनुसन्धान गर्न आवश्यक र उपयुक्त छन् कि छैनन् भनेरयकिन गर्नुपर्छ । अनुन्धान गर्ने समस्या बिल्कुलै नयाँ हुनुपर्छ । अरु कसैले पहिले नै गरेको कार्य हुबहु दोहोरिनु हुँदैन ।पहिले नै गरिएको कार्यलाई दोहोयाउनुपर्ने भएमा अध्ययन विधि, समय र परिस्थितिमध्ये कुनै वा सबै फरक गर्नुपर्नेकुराहरूमा ध्यान दिनुपर्छ ।

(ग) परिमाणात्मक अध्ययन पद्धति भनेको कस्तो विधि हो ?

उत्तरः प्राप्ताङ्क, तौल, उमेर आदिसङ्ख्यामा सूचनाहरू सङ्कलन हुने र विश्लेषण गर्दा तथ्याङ्कशास्त्रीय विधिहरू प्रयोग गरिनेअनुसन्धान विधिलाई परिमाणात्मक अध्ययन पद्धति भनिन्छ। परिमाणात्मक अनुसन्धानमा सबैभन्दा प्रचलिन विधिसर्वेक्षण हो ।

(घ) क्षेत्र अवलोकन भनेको कस्तो विधि हो ?

उत्तरः अवलोकन कुनै व्यक्ति, संस्था वा प्रक्रियालाई लामो समयसम्म हेरेर तथ्याङ्क सङ्कलन गर्ने विधिलाई अवलोकनभनिन्छ भने अवलोकनकर्ता आफै उक्त प्रक्रियामा सहभागी भएर तथ्याङ्क सङ्कलन गर्ने विधिलाई क्षेत्र अवलोकन भनिन्छ ।

(ङ) तपाईंको विद्यालय वा समुदायमा अनुसन्धान गर्न सकिने कुनै दुई समस्याहरू पहिचान गर्नुहोस् । ती समस्याहरूकिन अनुसन्धान गर्न आवश्यक र उपयुक्त छन् ? कारण दिनुहोस् ।

उत्तरः हाम्रो विद्यालयमा अनुसन्धान गर्न सकिने समस्याहरू पहिलो विद्यार्थीले बिच मैं कक्षा छाडेर पढ्ने छाड्ने दोस्रो मातृभाषाका कारण नेपाली भाषामा पढ्न पढाउन अप्ठेरो हुनु । यि समस्याहरू प्राय धेरै सामुदायिक विद्यालयहरूमा देखिन्छन्अभिभावकमा चेतना र शिक्षाको कमिको कारण छोराछोरीलाई नियमित विद्यालय नपढाउने, छोराछोरिको भविष्यकोबारेमा चिन्तित नहुने जस्ता कारणले नियमित पठनपाठनमा छोराछोरीलाई पढाइरहेका हुँदैनन् । अशिक्ष, गरिबि घर देखिविद्यालयको दुरि धेरै टाढा जसता कारणले पनि विद्यार्थीहरू बिचमै पठनपाठन छाडेर बस्ने गरेको पाइन्छ । त्यसैलेविद्यार्थीहरूलाई नियमित शिक्षामा ध्यान दिन, प्रोत्साहन गर्न र विद्यार्थी मैत्री वातावरण विद्यालयमा उपलब्ध गराइविद्यार्थीलाई शिक्षाबाट वञ्चित हुनबाट रोक्न यो समस्याको अनुसन्धान गर्न आवश्यक छ । त्यस्तै भाषाको समस्या प्रायमधेशी क्षेत्र, आदिवासी जनजातिले अध्ययन गर्ने क्षेत्रमा बढी देखिन्छ। भाषाको समस्याका कारण विद्यार्थीले पढाएकोनबुझ्ने, अलमल पर्ने, जति माथि गए पनि सिकाइ उपलब्धि नहुने साथै शिक्षकलाई पनि पढाएको कुरा बुझाउन नसक्नुजस्ता धेरै समस्याहरू आयरहेका छन्। त्यसैले विद्यार्थी मैत्री सिकाइको उपलब्धताको लागि यि समस्याको अनुसन्धानगर्न जरुरी छ ।

(च) परिमाणात्मक, गुणात्मक र मिश्रित अध्ययन पद्धति बिच के फरक छ ? एउटा तालिकामा देखाउनुहोस् ।

उत्तर:

परिमाणात्मक:-

(१) परिमाणात्मक अध्ययन पद्धति प्राप्ताङ्क, तौल, उमेर आदि सङ्ख्यामा सूचनाहरू सङ्कलन हुने र विश्लेषण गर्दातथ्याङ्कशास्त्रीय विधिहरू प्रयोग गरिने अनुसन्धान विधिलाई परिमाणात्मक पद्धति भनिन्छ ।

(२) परिमाणात्मक अध्ययन पद्धतिमा सबैभन्दा प्रचलित विधि सर्वेक्षण हो । यस्तै यसको अर्को विधि डिजाइन विधि पनिहो ।

गुणात्मक:-

(१) गुणात्मक यदि मानिसको भावना विचार, व्यवहार जस्ता कुराहरूका सूचनाहरू लने हो भने ती सूचना सङ्ख्यामाउल्लेख गर्न सकिनन । यस्तो खाले अनुसन्धान गर्ने पद्धतिलाई गुणात्मक पद्धति भनिन्छ ।

(२) गुणात्मक अध्ययन पद्धतिको महत्त्वपूर्ण विधि भनेको अन्तर्वार्ता विधि हो । यसमा दुई व्यक्तिबीच प्रत्यक्ष कुरा गरीसूचना सङ्कलन गरिन्छ । अन्तर्वार्तामा ठानेका प्रश्नहरू गरेर सूचना सङ्कलन गरिन्छ । गुणात्मक अध्ययन पद्धतिकोमहत्त्वपूर्ण अन्तर्वार्ताकारले आफूले आवश्यक ठानेका प्रश्नहरू गरेर सूचना सङ्कलन गरिन्छ ।

मिश्रित:-

(१) मिश्रित परिमाणात्मक पद्धति गुणात्मक पद्धति दुवै विधि प्रयोग गर्नेलाई मिश्रित पद्धति भनिन्छ ।

उत्तर:

परिमाणात्मक:-

(१) परिमाणात्मक अध्ययन पद्धति प्राप्ताङ्क, तौल, उमेर आदि सङ्ख्यामा सूचनाहरू सङ्कलन हुने र विश्लेषण गर्दातथ्याङ्कशास्त्रीय विधिहरू प्रयोग गरिने अनुसन्धान विधिलाई परिमाणात्मक पद्धति भनिन्छ ।

(२) परिमाणात्मक अध्ययन पद्धतिमा सबैभन्दा प्रचलित विधि सर्वेक्षण हो । यस्तै यसको अर्को विधि डिजाइन विधि पनिहो ।

गुणात्मक:-

(१) गुणात्मक यदि मानिसको भावना विचार, व्यवहार जस्ता कुराहरूका सूचनाहरू लने हो भने ती सूचना सङ्ख्यामाउल्लेख गर्न सकिनन । यस्तो खाले अनुसन्धान गर्ने पद्धतिलाई गुणात्मक पद्धति भनिन्छ ।

(२) गुणात्मक अध्ययन पद्धतिको महत्त्वपूर्ण विधि भनेको अन्तर्वार्ता विधि हो । यसमा दुई व्यक्तिबीच प्रत्यक्ष कुरा गरीसूचना सङ्कलन गरिन्छ । अन्तर्वार्तामा ठानेका प्रश्नहरू गरेर सूचना सङ्कलन गरिन्छ । गुणात्मक अध्ययन पद्धतिकोमहत्त्वपूर्ण अन्तर्वार्ताकारले आफूले आवश्यक ठानेका प्रश्नहरू गरेर सूचना सङ्कलन गरिन्छ ।

मिश्रित:-

(१) मिश्रित परिमाणात्मक पद्धति गुणात्मक पद्धति दुवै विधि प्रयोग गर्नेलाई मिश्रित पद्धति भनिन्छ ।

(२) मिश्रित अध्ययन पद्धतिमा परिमाणात्मक र गुणात्मक अध्ययन पद्धतिमा प्रयोग गरिने विधिको प्रयोग गरी तथ्याङ्कसङ्कलन गरिन्छ ।

(क) तथ्याङ्क सङ्कलन विधि भनेको के हो ?

उत्तरः खोज वा अनुसन्धानका प्रश्नहरूको समाधान गर्नका लागि सान्दर्भिक विशिष्ट जानकारी प्राप्त गर्ने एक व्यवस्थितप्रक्रिया नै तथ्याङ्क सङ्कलन विधि हो । सङ्कलित तथ्याङ्कलार्य व्यवस्थापन, प्रशोधन र विश्लेषण गरी अनुसन्धानकाप्रश्नहरूको जवाफ निकालिन्छ ।

(ख) प्रश्नावली किन सबैभन्दा प्रचलित साधन हो ?

उत्तरः प्रश्नावलीलाई सर्वेक्षण प्रश्नावली पनि भनिन्छ। यसमा आवश्यक सूचना प्राप्त गर्ने गरी प्रश्नहरूको सूची तयारगरी उत्तरदातासमक्ष प्रस्तुत गरी उत्तर सङ्कलन गरिन्छ । प्रश्नावली सबैभन्दा प्रचलित साधन हो । यो साधनाबाट धेरैव्यक्तिहरूबाट कम समय र स्रोतसाधन प्रयोग गरी तथ्याङ्क सङ्कलन गर्न सकिन्छ ।

(ग) अन्तर्वार्ता मार्गदर्शन भनेको के हो ?

उत्तरः अन्तर्वार्ताकारले उत्तरदातालाई सोध्ने प्रश्नहरू वा सोसम्बन्धी टिपोटलाई नै अन्तर्वार्ता मार्ग दर्शन भनिन्छ । संरचितअन्तर्वार्तामा प्रश्नावलीलार्य नै अन्तर्वार्ता मार्गदर्शन रुपमा प्रयोग गरिन्छ ।

(घ) भिडियो अनुप्रयोगलाई तथ्याङ्क सङ्कलनमा कसरी प्रयोग गर्न सकिन्छ ? एक उदाहरण दिनुहोस् ।

उत्तरः भिडियो अनुप्रयोगहरू जस्तै Gmail, google form, Social Network Zoom, microsoft Teams, Google Meet cisco Webex अरू समूहमा भिडियो कल गर्न प्रयोग गरिन्छ । जसबाट सभासम्मेलन गर्न, अनलाइनकक्षा सञ्चालन गर्न जस्ता औपचारिक तथा समूहमा कुराकानी गर्न जस्ता अनौपचारिक कार्यका लागि विकास गरिएकाहुन् यद्यपि खोज अनुसन्धानमा तथ्याङ्क सङ्कलन गर्न अन्तर्वार्ता लिन छलफल गर्न प्रयोग गरि तथ्याङ्क सङ्कलन गर्न सकिन्छ। जस्तै कुनै एउटा टाउको तथ्याङ्क सङ्कलनको लागि धन्ययनभिायक भन्ने अनुप्रयोग डाउनलोड गरि त्यसमा प्रश्नावलीतयार गरि इमेल वा अन्य सञ्चार साधनमार्फत उत्तरुदाता समक्ष पठाउन सकिन्छ

(ङ) सामाजिक अध्ययन विषयमा तथ्याङ्क सङ्कलन गर्न प्रयोग गर्न सकिने कुनै चारओटय साधनहरूको नाम लेखीकुनै दुईको छोटो परिचय दिनुहोस् ।

उत्तर: सामाजिक अध्ययन विषयमा तथ्याङ्क सङ्कलन गर्न प्रयोग गर्न सकिने चार विधिहरू निम्न छन् :

१. प्रश्नावली

२. अन्तर्वार्ता मार्गदर्शन

३. अवलोकन मार्गदर्शन

४. रुजुसूची

१. प्रश्नावली : प्रश्नावलीलाई सर्वेक्षण प्रश्नावली पनि भनिन्छ । यसमा आवश्यक सूचना प्राप्त गर्ने गरी प्रश्नहरूकोसूची तयार गरी उत्तरदाता समक्ष प्रस्तुत गरी उत्तर सङ्कलन गरिन्छ। यसरी तयार गरिएका प्रश्नहरू मौखिक, लिखित वाइमेलमार्फत उत्तरदातासँग सोधी उत्तर प्राप्त गर्न सकिन्छ।

२. अन्तर्वार्ता मार्गदर्शन : अन्तर्वार्ताले उत्तरदातालाई सोध्ने प्रश्नहरू वा सोसम्बन्धी टिपोटलाई नै अन्तर्वार्ता मार्गदर्शनभनिन्छ । संरचित अन्तर्वार्तामा प्रश्नावलीलार्य नै अन्तर्वार्ता मार्गदर्शन रुपमा प्रयोग गरिन्छ भने अर्धसंरचित र असंरचितअन्तर्वार्तामा अन्तर्वार्ताकारले आफूले आवश्यक ठानेका मुख्य मुख्य प्रश्नहरू वा प्रश्न सोध्ने मुख्य विषयवस्तु टिपेरअन्तर्वार्ता मार्गदर्शन तयार पार्छ ।

(च) अध्ययन अनुसन्धानका लागि तथ्याङ्क सङ्कलन गर्ने विधि तथा साधनहरू छनोट गर्दा के के कुराहरूमा ध्यानदिनुपर्छ ? पाँच बुँदामा लेख्नुहोस् ।

उत्तर : अध्ययन अनुसन्धानका लागि तथ्याङ्क सङ्कलन गर्ने विधि तथा साधनाहरू छनोट गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरू

१. अनुसन्धानकर्ताले तथ्याङ्क सङ्कलन गर्नुभन्दा पहिले कुल

कस्तो तथ्याङ्क सङ्कलन गर्ने, कसरी सङ्कलन गर्ने कसले

सङ्कलन गर्ने र कहिले सङ्कलन गर्ने कुरामा निश्चित हुने ।

२. अनुसन्धानको प्रकार अनुसन्धानकर्ताको आवश्यकता,

उद्देश्य र दक्षता, तथ्याङ्कका प्रकार, परिस्थिति स्रोत र

साधनको उपलब्धता आदिलाई ध्यानमा राख्ने ।

३. एउटै खोज वा अनुसन्धानमा एकभन्दा बढी साधनहरू प्रयोग

गरी तथ्याङ्क सङ्कलन गर्ने ।

४. समय सान्दर्भिक विशिष्ट जानकारी प्राप्त तथ्यहरूको खोज

गर्ने ।

५. प्रश्न सोध्द्धा कसैको व्यक्तिगत वा सामूहिक भावनामा चोट

नपर्ने गरी सरल भाषामा सोध्ने ।

(क) तथ्याङ्क तयारी भनेको के हो ?

उत्तरः तथ्याङ्कलाई सफाई तथा व्यवस्थित गर्ने अनावश्यक तथा त्रुटियुक्त तथ्याङ्कलाई हटाउने साथै सङ्कास्पद तथ्याङ्कलाईपुर्नपुष्टि गर्ने चरणलाई तथ्याङ्क तयारी भनिन्छ । विभिन्न उत्तरदाता वा स्रोतबाट प्राप्त तथ्याङ्क तथा सूचनालाई तालिका, सूची आदिमा प्रस्तुत गरी तथ्याङ्क प्रशोधनका लागि तयार पारिन्छ ।

(ख) तथ्याङ्क विश्लेषण चरणलाई किन सबैभन्दा महइभ्वपूर्ण चरण भनिएको हो ?

उत्तरः तथ्याङ्क प्रशोधनबाट आएका नतिजाहरूको विश्लेषण गरी त्यसको अर्थ निकाल्ने कार्य यस चरणमा गरिन्छ ।तथ्याङ्कको नतिजा आफैले मात्र केही अर्थ दिन सक्दैन, तसर्थ तिनीहरूको अर्थ र अनुसन्धान प्रश्नहरूसँग तिनीहरूकोसम्बन्धमा आधारमा नै अनुसन्धानको निष्कर्ष निकालिने भएकाले अनुसन्धानकर्ताले अत्यन्त चनाखो भएर विश्लेषणगर्नुपर्छ । यसबाट प्राप्त निष्कर्षका आधारमा योजना निर्माण लगायतका कार्यहरू गरिन्छ त्यसैले यस चरणलार्य एकदममहत्वपूर्ण चरण मानिएको हो ।

(ग) कुनै दुई गुणात्मक तथ्याङ्क प्रशोधन गर्ने कम्प्युटर सफ्टवेयरको नाम उल्लेख गर्नुहोस् ।

उत्तरः गुणात्मक तथ्याङ्क प्रशोधन गर्ने कम्प्युटर सफ्टवेयर

·      ATLAS. ti

·      Nvivo

(घ) शाब्दिक प्रस्तुतीकरण भनेको के हो ?

उत्तरः जानकारीलाई शब्द, वाक्य तथा अनुच्छेदमा गरिने प्रस्तुतिकरणलाई शाब्दिक प्रस्तुतिकरण भनिन्छ । यस प्रकारकोप्रस्तुतीकरणमा लेखकले जानकारीहरूलाई व्याख्या गर्न पुष्टि गर्नु र निष्कर्ष निकाल्न सक्ने भएकाले यो नै बढी प्रचलितछ ।

(ङ) तथ्याङ्क सङ्कलनपछि गर्नुपर्ने कार्यहरू अफ महत्वपूर्ण हुन्छन् । यस भनाइलाई तर्कसहित पुष्टि गर्नुहोस् ।