2023/2024

Streszczenie

Jednym z najtrudniejszych złożonych problemów w astrobiologii jest to, w jaki sposób życie powstało na Ziemi. Problem ten wiąże się z wieloma dodatkowymi problemami, takimi jak pierwotny metabolizm, aspekt genetyczny życia i kompartmentalizacja elementów komórkowych. Te z kolei generują powiązane złożone problemy, takie jak chemia prebiotyczna, za pomocą której syntetyzowane były istotne biologicznie związki. Dodatkowo, aby te reakcje mogły zostać wyjaśnione, należy zidentyfikować źródła energii chemicznej. Istnieją także inne złożone problemy astrobiologiczne, takie jak wzajemne oddziaływanie chemii prebiotycznej i warunków geologicznych na wczesnej Ziemi. Wczesna Ziemia była bombardowana przez meteoryty i asteroidy, co spowodowało napływ substancji chemicznych i zlokalizowanej energii cieplnej, ale także zmianę warunków siedliskowych i przydatności do powstania życia w różnych miejscach na Ziemi. Istnieją również problemy z klasyfikacją różnych biologicznie powiązanych bytów, takich jak wirusy, które są o tyle tajemnicze, że wykazują niektóre, ale nie wszystkie właściwości żywych systemów. Dlatego trudno jest zdecydować, czy wirusy są żywe, czy nie. Zanim jednak będzie można zdecydować, co jest żywe, a co nie, musimy zgodzić się co do tego, czym jest samo życie. Wydaje się to oczywiste, ale po dokładnej krytycznej analizie okazuje się, że nie jest, a zatem zdefiniowanie życia jest również złożonym problemem.

Innym trudnym i złożonym problemem w astrobiologii jest określenie natury domniemanego życia pozaziemskiego (ET – extraterrestial life). Czy jest ono takie samo jak nasze, czy podobne, a może radykalnie odmienne? Jak możemy o tym zdecydować, skoro nie znaleźliśmy życia pozaziemskiego? Luki w wiedzy w tym obszarze są ogromne i obecnie nie możemy ich przezwyciężyć. Można jednak przynajmniej opracować podejście, które będzie początkiem rozwiązania tego problemu. Należy najpierw zdefiniować życie, jakie istnieje na Ziemi. Następnie musimy zaproponować określenie ET, która będzie oparta na podstawowych cechach życia na Ziemi. Na tej podstawie możemy sformułować podsystemy ET, które są funkcjonalnie równoważne z naszym życiem, ale niekoniecznie takie same. Podsystemy te będą również musiały uwzględniać różne warunki, w których ET ewoluowało i przetrwało. Być może trzeba będzie dodać więcej podsystemów, zwłaszcza w zakresie energii, takich jak światło UV, promieniowanie kosmiczne i energia gwiazd itd. 

Misje kosmiczne i teledetekcja w naszym Układzie Słonecznym, a także obserwacje astronomiczne egzoplanet dostarczają danych, które pozwalają na analizę systemów w tych obszarach, a które jeszcze niedawno były poza naszym zasięgiem. Niektóre złożone problemy astrobiologiczne mogą być powiązane z innymi problemami dotyczącymi środowiska kosmicznego i rozwoju wszechświata, co stwarza wrażenie przytłaczających „mega” problemów. Pierwszym odruchem jest powrót do podejścia redukcjonistycznego, które ogranicza liczbę komponentów i ich interakcji, a następnie bada je w izolacji. Jednak podejście systemowe może być bardziej produktywne w rozwiązywaniu takich problemów. Przykładowo, zamiast badać osobno metabolizm i aspekt genetyczny, bardziej owocne może być badanie ich jako podsystemów, które współewoluowały w interakcji między sobą i ze środowiskiem. Taka koewolucja ostatecznie doprowadziłaby do powstania prymitywnych protokomórek. Włączenie środowiska do tego procesu jest konieczne, zwłaszcza w celu wyjaśnienia warunków termodynamicznych, które są charakterystyczne dla życia i musiały zostać ustanowione na pewnym poziomie rozwoju w protokomórkach. Podejście systemowe jest również pomocne w badaniu prebiotycznych układów chemicznych. Aby eksperymenty laboratoryjne i modele były bardziej adekwatne, należy wziąć pod uwagę również substancje chemiczne, które były okresowo dostarczane na wczesną Ziemię przez asteroidy, meteoryty, komety i pył międzygwiezdny. Takie egzogeniczne dostawy substancji chemicznych były przerywane, co dodatkowo komplikuje modelowanie prebiotycznych systemów chemicznych.

Ujęcie systemowe astrobiologii obejmuje myślenie i analizę systemową. Uzupełnia ona redukcjonistyczną metodę badania i rozwiązywania problemów naukowych. Ta ostatnia dzieli problem na mniejsze części, a następnie bada je oddzielnie. Podejście to jest powszechnie stosowane w nauce i jest cenne, ponieważ informuje nas o naturze i właściwościach części systemu. Jednak zrozumienie części niekoniecznie pomaga nam zrozumieć, jak funkcjonuje system jako całość, zwłaszcza jeśli jest on złożony. Podejście systemowe patrzy na całość z punktu widzenia tego, w jaki sposób części w ramach całości oddziałują ze sobą, aby nadać całości nowe właściwości, które umożliwiają jej różne funkcje. Te nowe właściwości nie są ujawniane przez poszczególne części. Interakcja między częściami, w tym ich organizacja i tworzenie powiązań, jest kluczem do zrozumienie funkcjonowania całości i jej wyłaniających się właściwości.

Prezentacja będzie dotyczyła systemowego ujęcia astrobiologii rozumianej jako multidyscyplinarny obszar badań naukowych oraz podstawy dla takiego ujęcia, którą jest systemowe określenie życia. (Wystąpienie będzie rozwinięciem tematu zaprezentowanego skrótowo podczas 12. Polskiego Zjazdu Filozoficznego w Łodzi we wrześniu 2023).

Streszczenie

Problem relacji między rzeczywistością przyrodniczą, materialną a obiektami badanymi w matematyce jest jednym z ważniejszych problemów zarówno z punktu widzenia filozofii przyrody, jak i filozofii matematyki. Obecnie również – filozofii nauki. 

Jak się wydaje, z pierwotnych, wrodzonych nam umiejętności, które posiadają też inne gatunki biologiczne, wyrasta geometria i arytmetyka, a następnie matematyka. Toteż wszystko wskazuje na to, że własności świata przyrody są punktem wyjścia wiedzy matematycznej. Na razie nie ma tu jakichś istotnych problemów. 

Problemy rodzą się z chwilą przekształcenia wiedzy matematycznej w matematykę jako naukę, co stało się w starożytnej Grecji. Pytanie o uzasadnienie stosowanych sposobów rozwiązywania problemów (z życia codziennego), a korzystających z pojęć geometrii i arytmetyki, doprowadza do ukształtowania się specyficznej metody matematyki: metody aksjomatyczno-dedukcyjnej i niejako rozerwania związku między rzeczywistością matematyczną a przyrodniczą. Rodzi się pytanie o naturę bytu matematycznego, bo bardzo szybko zdano sobie sprawę, że np. liczba naturalna, okrąg, trójkąt prostokątny, linia prosta nie są obiektami fizycznymi. Mają wprawdzie z nimi jakiś związek, ale nie są materialne. 

Wraz z powstaniem zmatematyzowanego przyrodoznawstwa i dalszym rozwojem nauk przyrodniczych i narzędzi matematycznych przez nie wykorzystywanych z niezwykłą skutecznością, następuje usamodzielnienie się matematyki, która rozwija się nie tylko pod wpływem potrzeb ze strony przyrodoznawstwa, ale przede wszystkim z własnych wewnętrznych impulsów. Matematyka się alienuje i rozwija się niezależnie w znacznej mierze od nauk przyrodniczych. Wyraża się to m.in. w metodach i charakterze wiedzy: nauki przyrodnicze są empiryczne, aposterioryczne, matematyka jest nauką dedukcyjną, aprioryczną. Mamy zatem do czynienia z innymi przedmiotami i metodami. Stawia to problem relacji między przyrodą a matematyką w nowym świetle. Powraca też problem stawiany już przez Platona i Arystotelesa: co jest pierwotne bytowo: przyroda czy obiekty matematyczne?

Problem relacji między przyrodą a matematyką będę rozważać głównie z punktu widzenia filozofa przyrody. Chcę spróbować odpowiedzieć na następujące pytania:

• Jak to się dzieje, że matematyka jest tak skuteczna w badaniu niektórych obszarów przyrody?

• Dlaczego zarazem nie wszystko da się ująć matematycznie? Czy brakuje nam teorii matematycznej, czy też pewne obszary przyrody nie dają się z zasady badać za pomocą matematyki?

• Czy przyroda jest matematyzowalna i w jakim sensie?

• Czy można mówić o matematyczności przyrody?

• Co było pierwotniejsze bytowo: materia czy byty matematyczne?

Streszczenie

Kształtowanie się stylu badawczego Karola Linneusza (1707-1778) było egzemplifikacją rozwoju oświeceniowego przyrodoznawstwa i utrwalania nowożytnego paradygmatu poznania naukowego. Analiza systemu badawczego przyrodnika odbywa się w ramach dwóch perspektyw: pierwsza – klasyczna – skupiona jest na autorytecie Linneusza; druga ukazuje styl Linneusza jako wytwór kolektywnego myślenia.

Pierwsze odczytanie tradycji Linneusza, bazuje na jego tekstach autobiograficznych. Badacz chętnie opisywał sam siebie w pamiętnikach i korespondencji, nazywając się „drugim Adamem” czy „Lutrem nauk przyrodniczych”. Jako „drugi Adam” Linneusz miał odkryć prawdziwy naturalny porządek przyrody, który został zamazany przez grzech pierworodny. Tytułując się „Lutrem nauka przyrodniczych” uważał, że ma przed sobą misję zreformowania przyrodoznawstwa. Bazujący na jego twórczości model interpretacyjny skupia się wyłącznie na Linneuszu, pomijając wkład innych przyrodników i filozofów na powstanie stylu badawczego szwedzkiego przyrodnika. Dla podejścia tego charakterystyczne jest postrzeganie Linneusza jako „samotnego geniusza” lub „księcia botaników”, a więc indywidualnego twórcę i sprawcę rozwoju oświeceniowej historii naturalnej.

Drugie stanowisko odczytywania tradycji Linneańskiej, skupia się na szerszym  kontekście kształtowania się stylu badawczego Linneusza i jego wpływu na rozwój nauki. Figura naukowca indywidualisty, odosobnionego tytana nauki zostaje zastąpiona obrazem działalności naukowej zbioru badaczy, pracujących wspólnie na rzecz rozwoju przyrodoznawstwa: amatorów i profesjonalistów; hobbystów i pracowników akademickich; Europejczyków i nie-Europejczyków; Linneusza i osoby go krytykujące; jak i jego nauczycieli i studentów. Wszyscy oni tworzą kolektyw, który w odniesieniu do idei Linneusza, reformuje i popularyzuje historię naturalną: w kontekście europejskim i globalnym.

Przedstawione odczytania pomijają kontekst filozoficzny, w jakim kształtował się styl badawczy Linneusza. Interpretatorzy skupiają się na tym, co wydarzyło się w świecie nauki, pomijając ustalenie tego, jakie inspiracje i idee filozoficzne, ukształtowały jego styl badawczy i zakres działań.

Celem wystąpienia będzie przedstawienie sposobów odczytania rozwoju nauk przyrodniczych w czasach Karola Linneusza, bazując na przedstawionych stanowiskach. Ponadto scharakteryzuję rozwój stylu badawczego przyrodnika w kontekście filozoficznym jego epoki. Metody Linneusza zrewolucjonizowały XVIII-wieczne przyrodoznawstwo,czyniąc je globalnym, powszechnym i interkulturowym, a były oparte na zastanej przez niego filozofii przyrody.

Streszczenie

Jednymi z najbardziej znanych i zarazem kontrowersyjnych wypowiedzi Newtona na temat przestrzeni są dwie wzmianki z Queries (28, 31) do Optyki, określające przestrzeń jako ‘sensorium Boga’. Badacze myśli Newtona różnorodnie odnosili się do tych wypowiedzi. Opinie oscylują między zakłopotaniem i tendencją do pomijania ich w interpretacji poglądów sir Isaaca a uznaniem ich za bardzo istotną, choć zdawkową informację o obrazie świata, jaki miał Newton i wynikających z tego konsekwencjach dla interpretacji jego myśli.

Wydaje się, że umieszczenie poglądów Newtona na istotę przestrzeni w kontekście historycznym pomoże uniknąć pochopnych uproszczeń i anachronizmu w procesie rekonstrukcji jego poglądów.

Badania ostatnich lat zaowocowały szczegółowymi analizami zagadnień istotnych dla interpretacji relacji przestrzeni do Boga z myśli Newtona. Wśród nich można wyróżnić płaszczyznę epistemologiczną, na której bada się znaczenie terminu ‘sensorium’ (zmysł wspólny) i możliwość zastosowania go w interpretacji relacji Boga do świata. Ważnym obszarem badań jest też sama teologia, którą Newton żywo się interesował i której poświęcił niemałą część aktywności naukowej. Tu wskazuje się na kwestionowanie języka analogicznego i wymóg jednoznacznego rozumienia pojęć, w tym przypadku chodzi przede wszystkim o pojmowanie ‘wszechobecności’ Boga.

Newton odrzucał kartezjańskie utożsamienia rozciągłości z cielesnością (De gravitatione), co stanowiło ważny kontekst jego poglądu na relację przestrzeni i Boga. W tym wypadku ujawnia się wpływ neoplatońskiej w duchu myśli Henry’ego More’a, którego analizy dotyczące istoty substancji duchowej i materialnej najprawdopodobniej stanowiły dla Newtona jedną z ważnych inspiracji.

Nie można wreszcie zapominać o stanowisku Newtona w sprawie decydującej dla działania materii roli czynników duchowych, co wskazuje dodatkowo na inspiracje neoplatońskie, ściśle związane z koncepcją ‘łańcucha bytu’, którego źródłem i celem jest wszechmocny Stwórca, zawsze obecny i aktywny w przyrodzie.

Streszczenie

(cz. 1)

Teoria Darwina, w literaturze popularnonaukowej, a często nawet w pracach naukowych, z reguły prezentowana jest albo jako neutralna w stosunku do religii, albo – w najbardziej skrajnych przypadkach – jako wprost jej przeciwna. Interpretacje takie pomijają jednak wpływ, jaki na Darwina wywarła praca Natural Theology Williama Paley'a. W pracy tej Paley starał się udowodnić, że przyroda, analogicznie do wytworów ludzkiej technologii, również została zaprojektowana. Darwin czytał Natural Theology w trakcie swoich studiów w Cambridge i, jak przyznawał w swojej autobiografii, była to książka, która miała ogromny wpływ na rozwój jego poglądów i zainteresowań. Wpływ ten odczuwał jeszcze w 1859 roku, gdy na dwa tygodnie przed publikacją O powstawaniu gatunków pisał w liście do Johna Lubbocka, że: „Nie sądzę, abym kiedykolwiek podziwiał książkę bardziej niż 'Natural Theology' Paleya. Dawniej potrafiłem ją wyrecytować z pamięci”. To właśnie skłoniło część badaczy myśli Darwina (współcześnie np. Richarda Delisle'a i Stephena Dilley’a, a wcześniej m.in. Dova Ospovata), aby interpretować jego poglądy przez pryzmat tego wpływu. W ten sposób powstała interpretacja Darwina jako „ostatniego teologa naturalnego” – myśliciela, który rozpoczął pracę w tradycji badawczej Paley’a i ostatecznie doprowadził do jej odrzucenia. Budując na tej perspektywie interpretacyjnej, spróbuję wykazać, w jaki sposób można za jej pomocą wyjaśnić pewne problematyczne aspekty myśli Darwina – a mianowicie jego stosunek do celowości zmian ewolucyjnych oraz do roli Boga w ewoluującej przyrodzie. Głównie skupię się na rozpoznaniu, w jaki sposób Paley’owskie rozumienie „przypadku” wpłynęło na ewolucjonizm Darwina. Wpływ ten jest szczególnie widoczny w jego wczesnych niepublikowanych pismach stanowiących pierwsze wersje O powstawaniu gatunków, tzw. esejach z 1842 i 1844 roku, oraz pierwszego wydania tej książki.

*

Streszczenie

(cz. 2)

Klasyczna filozofia przyrody „powinna dać nam spójną, całościową i racjonalną koncepcję otaczającego nas świata fizyczno-biologicznego. Powinna podjąć próbę wyjaśnienia jego struktury, jego właściwości” (Lemańska 1998).  Natomiast praktyczna filozofia przyrody jest propozycją wywodzącą się z filozofii niemieckiej. Według Meyer-Abicha i Böhme to jednolita teoria przyrody, człowieka i etycznych odniesień człowieka do przyrody (Łepko 1994). Jest to ujęcie, w którym obecne jest przeświadczenie, że sposób odnoszenia się człowieka do przyrody zależy od przyjętych założeń. Można powiedzieć, że posiada ona inny przedmiot badawczy. „Jej przedmiotem jest przyroda wraz z aktywnie obecnym w niej człowiekiem. Owa obecność człowieka w przyrodzie oceniana jest w świetle tworzonych norm regulujących stosunek człowieka do przyrody” (A. Latawiec 2010).

W prezentacji przedstawiona będzie próba ukazania praktycznej filozofii przyrody odnoszącej się do zagadnień nauk ekologicznych. Będą to z jednej strony problemy dotyczące struktury i funkcjonowania przyrody, z drugiej zaś - relacji i oddziaływań między organizmami oraz organizmami a ich środowiskiem. Tak ujęta filozofia zajmować się może zagadnieniami dotyczącymi zmienności w przyrodzie, czy próby opisu ożywionej przyrody za pomocą wskaźników matematycznych. Filozofia ta dostarczać będzie również argumenty na rzecz ochrony przyrody.

Praktyczna filozofia przyrody może być odniesiona również do zagadnień metodologicznych samych nauk ekologicznych takich jak Conservation biology (M.E. Soulé), sozologia (W. Goetel), Conservation Science (P. Kareiva). Ponadto filozofia ta, może być odniesiona do ochrony przyrody. Pojawiają się tu zatem problemy przedmiotu, metody i celu ochrony. 

Praktyczna filozofia przyrody nie musi być utożsamiana jedynie z ekoetyką, a z filozofią, której przedmiotem jest przyroda wraz z aktywnie obecnym w niej człowiekiem i sposobem jego obecności w przyrodzie. Praktyczna filozofia przyrody spełnia tu istotna rolę, jaką jest budowanie świadomości. Daje pełniejszy obraz rzeczywistości, dzięki czemu możemy podejmować lepsze decyzje.

Streszczenie 

Od wieków otaczający świat stanowił cel podejmowanych wysiłków poznawczych zarówno ze względów praktycznych, jak i chęci zrozumienia obserwowanych zjawisk. Z czasem wysiłki te zaowocowały powstaniem i rozwojem różnych dziedzin nauki. Szczególne miejsce w tym procesie zdobywania wiedzy o świecie miały dociekania na temat przyrody. Zostały zapoczątkowane pierwszymi teoriami filozofów jońskich, a po wiekach skupiają się we współczesnych dobrze rozwiniętych naukach przyrodniczych. 

Podejmowaniu tych działań zarówno na przestrzeni wieków, jak i współcześnie,  towarzyszy ogólne, niezbyt precyzyjne, ale silne i powszechne  przednaukowe przekonanie, że otaczający nas świat, istnieje niezależnie od aktów naszego umysłu. Świat ten jest  poznawalny, przynajmniej w niektórych aspektach, co pozwala uzyskać prawdziwą wiedzę o tych aspektach świata. To przekonanie towarzyszy wszelkim wysiłkom badawczym, zarówno w poznaniu potocznym jak i naukowym. Działania poznawcze przyrodników nastawione są raczej na poznanie realnych zjawisk zachodzących w świecie, a nie na poznanie samych modeli czy praw dla nich samych, które nie stanowiłyby żadnej reprezentacji zjawisk i wiedzy o nich.

To przednaukowe nastawienie poddane refleksji filozoficznej okazuje się bardzo problematyczne. Filozoficznie wyraża je stanowisko realizmu naukowego, które zakłada wcześniej realizm epistemologiczny i ontologiczny. 

Realizm naukowy jest stanowiskiem  w kwestii statusu poznawczego rezultatów nauki. Przyjmuje on różne sformułowania, jednak we wszystkich ujęciach zawiera tezy o prawdziwości lub aproksymacyjnej prawdziwości teorii naukowych oraz o referencjalnym charakterze terminów teoretycznych, czyli o realności nieobserwowalnych przedmiotów teoretycznych. Często pojawia sie też przekonanie o rozwoju nauki w kierunku coraz bardziej dokładnego i prawdziwego poznania świata. 

To nazwijmy je standardowe, lub wyjściowe sformułowanie realizmu naukowego odwołujące się do prawdziwości dobrze ugruntowanych teorii naukowych i realności nieobserwowalnych przedmiotów postulowanych przez teorie empiryczne zostało zakwestionowane na wielu płaszczyznach i z różnych powodów. Prowadzi to nie tylko do stopniowego osłabiania i zawężania tego stanowiska, ale rodzi potrzebę postawienia pytań o właściwe rozumienie prawdziwości wiedzy naukowej, jak i realności obiektów teoretycznych, w kontekście historycznego rozwoju nauki, zmian w rozumieniu jej struktury i ostatecznie praktyki naukowej. 

Wyzwania przed jakimi staje standardowy realizm naukowy to radykalna zmiana teorii naukowych uznawanych wcześniej za prawdziwe, niezdeterminowanie teorii przez dane empiryczne, co staje się problemem szczególnie w semantycznym ujęciu nauki, jak również powszechne w nauce stosowanie zabiegów idealizacji, abstrakcji i aproksymacji, szczególnie wyraźne w kontekście modeli stosowanych w nauce.

W niniejszym artykule zostaną postawione pytania o prawdziwość teorii naukowych i realność obiektów teoretycznych w kontekście wyzwania jakim dla realizmu naukowego są zmiany teorii naukowych, pytania o reprezentację świata w modelach teoretycznych w kontekście teorio- modelowego ujęcia nauki, o prawdziwość teorii naukowych i realność przedmiotu nauki w kontekście wyzwań jakie dla realizmu naukowego płyną z idealizacji towarzyszącej modelowaniu rzeczywistości oraz pytania o pojęcie przedmiotów teoretycznych i kryteria uznawania ich za realne w kontekście praktyki naukowej. Wyzwania te są podejmowane ze strony realizmu naukowego i proponowane ich rozwiązania wnoszą pewne nowe propozycje do rozumienia wspomnianych powyżej kwestii, jednak przedstawiane rozwiązania same dostarczają nowych problemów.

Celem dyskusji nie jest przedstawienie kolejnego rozwiązania, ale próba zrozumienia natury i źródła trudności. Wydaje się bowiem, że tkwią one rozumieniu prawdziwości w nauce, która jest pojmowana jako wierność teorii w stosunku do rzeczywistości w sensie bycia niemal jej kopią, a nie jako dostarczanie prawdziwych informacji o wybranych aspektach rzeczywistości. 

Wydaje się, że mieszają sie tu dwa problemy. Problem statusu wiedzy naukowej, który wyrasta z pytania o to, czy nauka poznaje niezależny od umysłu świat i dostarcza o nim wiedzy i problem interpretacji bezpośredniego przedmiotu odniesienia dla teorii czy modeli naukowych, który to przedmiot jest idealizacją rzeczywistości, czy wręcz strukturą pojęciową czy matematyczną, za pomocą której uzyskujemy dopiero wiedzę o rzeczywistości. Mylenie tych dwu realności - modelu i badanego systemu/ świata prowadzi do wielu nieporozumień. Pytanie o prawdziwość teorii powinno uwzględniać fakt, że nie są one kopiami rzeczywistości, nie zastępują jej w poznaniu, ale są jedynie drogą do jej poznania (nie przewidywania kolejnych zjawisk, jak chce instrumentalizm, ale poznania rzeczywistości, jej zrozumienia i wyjaśnienia). Pominięcie tego faktu prowadzi do pewnego konfliktu pomiędzy nierealnym oczekiwaniem pełnego odzwierciedlenia rzeczywistości w modelu, jakie formułują filozofowie a wiedzy o pewnych aspektach rzeczywistości uzyskanej za pomocą modeli lub teorii, którą akceptują naukowcy. Rozumienie teorii jako narzędzia zdobywania prawdziwej wiedzy o niezależnej od umysłu rzeczywistości, a nie jako kopii samej rzeczywistości pozwoli na osłabienie wspomnianych trudności, szczególnie tych wynikających z teorio-modelowego ujęcia nauki.

Streszczenie

Zaproponowana ponad 40 lat temu koncepcja informacji biologicznej oparta została na ówczesnych osiągnięciach nauk biologicznych. W związku z ich ogromnym postępem, wynikającym z rozwoju metodologii i technologii badawczych, należy tę propozycję uzupełnić i częściowo przeredagować, wykorzystując najnowsze badania. Z tej racji najpierw krótko zostanie przytoczona wcześniejsza propozycja, a następnie doprecyzowane zostanie pojęcie informacji biologicznej, zakres występowania zjawiska komunikacji oraz rola żywych organizmów w świecie. Doprecyzowane będą także pojęcia pomocnicze. Dodatkowo wykorzystane zostaną najnowsze badania  ilustrujące zakres występowania informacji biologicznej.