Максім Багдановіч – гонар і слава беларускай літаратуры, адзін з самых знакамітых і любімых паэтаў. Творчасць славутага майстра – гэта свет прыгажосці, гармоніі, асэнсавання жыцця. Ён вядомы як паэт-наватар, празаік, цудоўны перакладчык, тонкі і ўдумлівы крытык, гісторык і тэарэтык літаратуры, публіцыст. Але перш за ўсё Максім Багдановіч – арыгінальны паэт з высокім ідэйна-мастацкім узроўнем твораў, іх жанравай і тэматычнай разнастайнасцю. Яго вершы поўныя шчырых і хвалюючых пачуццяў, адзначаныя тонкім псіхалагізмам, музычнасцю, эмацыянальнасцю. Спадчына выдатнага майстра стала каштоўным набыткам беларускай і сусветнай духоўнай культуры.

Максім Багдановіч – паэт з рэдкім мастацкім дарам, самая яркая зорка пасля Янкі Купалы і Якуба Коласа на небасхіле беларускай паэзіі. Памёр ён зусім маладым, на 26-ым годзе жыцця, у самым росквіце свайго таленту, не паспеўшы ажыццявіць многіх творчых задум. Але і за такі кароткі век паэт здолеў узбагаціць сваёй творчасцю родную літаратуру, пакінуў беларускаму народу багатую спадчыну.

Прапрадзед Максіма па бацькоўскай лініі прыгонны Сцяпан быў першым у родзе, хто стаў насіць прозвішча Багдановіч, па свайму айчыму Нікіфару Багдановічу, бо ўвайшоў у склад яго двара падаткавага адзінкай; па бацьку ж ён быў Скоклічам. Прадзед Лук’ян Сцяпанавіч быў дваровым садоўнікам; жонкай яго была Арына Іванаўна-Лукашэнка. Дзед Юрый Лук’янавіч быў дваровым кухарам, належаў да Касарычскага сельскага таварыства Ляскавіцкай воласці Бабруйскага павета; да гэтага таварыства і бацька Максіма, Адам Ягоравіч, быў прыпісаны аж да звальнення для паступлення на дзяржаўную службу.

Дзед Юрый Лук’янавіч яшчэ маладым чалавекам быў прывезены сваім памешчыкам, панам Лапо, на службу ў куплены маёнтак пры мястэчку Халопенічы Барысаўскага павета, дзе ён і абгрунтаваўся, уступіўшы ў шлюб з бабуляй паэта Анэляй (Ганнай) Фаміной Осьмак. Па ўспамінах Адама Багдановіча, яна была “чалавекам дзіўна рахманай і ўзнёслай душы, з тонкім пачуццём такту, разам з тым валодала выдатнымі матэматычнымі здольнасцямі”[4].

Акрамя таго Анэля была выдатнай апавядальніцай народных казак, пераняўшы гэты дар часткова ад сваёй маці Рузалі Казіміраўны Осьмак. Перадача казачнага сюжэта для апошняй была творчым актам; кожны раз яна ўносіла ў апрацоўку сюжэту новыя рысы: гаварыла моцна і нараспеў, надаючы апавяданню прыкметную рытмічнасць, якую Адам Багдановіч стараўся захаваць у запісах яе казак. Па гэтых казках яе Максім упершыню пазнаёміўся з беларускай мовай. Ведала яна таксама мноства беларускіх песень і наогул была носьбітам і захавальніцай народнай даўніны: абрадаў, звычаяў, варожб, паданняў, прыказак, прымавак, загадак, народных лекавых сродкаў. Яна была вядома ў Халопеніцкай акрузе як варажбітка-знахарка і ахоўніца народнага абраду ў выдатныя моманты жыцця (радзіны, хрэсьбіны, вяселлі, хаўтуры, сеўбы, дажынкі, талакі); да яе прыходзілі за парадамі і кіраўніцтвам і ва ўсіх урачыстых выпадках запрашалі распарадчыцай – “парадак даваць”. Шмат што з велізарнага запасу яе ведаў Адам Багдановіч выкарыстаў у сваіх этнаграфічных працах, праз іх яна аказала ўплыў і на праўнука, які своеасабліва перапрацаваў атрыманы матэрыял у сваёй творчасці. Напрыклад, “Змяіны цар” з цыклу “У зачараваным царстве”, уяўляе сабой паэтычную перапрацоўку народнага павер’я, змешчанага ў працы бацькі “Перажыткі старажытнага светаўяўлення ў беларусаў” (1895 год). У гэтым цыкле Багдановіч імкнуўся наблізіць нацыянальную паэзію да народных істокаў і ўяўленняў.

Маці Максіма Марыя Апанасаўна, па бацьку Мякота, па маці, Таццяне Восіпаўне, – Малевіч. Таццяна Восіпаўна была папоўнай. Бацька яе быў дробным чыноўнікам (губернскім сакратаром), служыў наглядчыкам Ігуменскай павятовай бальніцы. Ужо ў сталым узросце ён ажаніўся другі раз на маладой пападзянцы Таццяне Восіпаўне Малевіч 17-ці гадоў і меў ад яе чатырох дачок і сына. Цяжкая хвароба бацькі, які атрымліваў капеечнае жалаванне, прывяла да цяжкага матэрыяльнага становішча і дзеці яшчэ перад смерцю бацькі былі адвезены ў дзіцячы прытулак. Хлопчык неўзабаве памёр у шпіталі, а дзяўчынкі заставаліся да 14 гадоў у прытулку, умовы жыцця ў якім былі дрэннымі.

Марыя Мякота, будучы жывым таленавітым дзіцем з раскошнымі валасамі, звярнула на сябе ўвагу апякуншы прытулку губернатаршы Пятровай, якая ўзяла яе да сябе ў хату і паслала вучыцца ў жаночае Аляксандраўскае вучылішча, а пасля заканчэння навучання ў ім адправіла яе ў Пецярбург у жаночую настаўніцкую школу, пасяліўшы на кватэры ў сваіх сваякоў Пятровых.

Пасля смерці Марыі Апанасаўны бацька вырашыў перамяніць месца службы і ў 1896 г. з дзецьмі пераехаў у Ніжні Ноўгарад. Ад жыцця ў Ніжнім Ноўгарадзе ў Максіма засталіся цікавыя і радасныя ўспаміны. Незабыўнае ўражанне зрабілі на яго вялікі горад, Волга, сустрэча з новымі людзьмі. У Ніжнім Ноўгарадзе жыў і тварыў малады Максім Горкі; да яго прыходзілі літаратары, мастакі, музыканты, простыя людзі з народа.

Самай важнай падзеяй у жыцці Адама Ягоравіча было яго блізкае знаёмства з вялікім рускім пісьменнікам, якое хутка перарасло ў сардэчную дружбу. Адам Багдановіч і Максім Горкі часта сустракаліся, гаварылі пра літаратуру, мастацтва, фальклор, вялі размовы на грамадскія і філасофскія тэмы. “Гэта былі, – успамінае Адам Ягоравіч, – незабыўныя вечары па той сяброўскай і любоўнай атмасферы, якая трывала ўстанавілася ў нашай маленькай сям’і...”

Для Максіма гэтыя сустрэчы не прайшлі бясследна. Дружба бацькі з Максімам Горкім напаўняла і яго сэрца. З дзіцячых гадоў захаваў ён у памяці дарагія рысы любімага чалавека і пісьменніка, гарачую любоў да Аляксея Максімавіча, да яго творчасці.

Багдановічу была дорага спадчына бацькоў. З дзяцінства расла яго цікавасць да гісторыі беларускага народа, яго культуры, вуснай народнай творчасці. З гадамі пад уплывам бацькі яна паглыбляецца. Багдановіч вывучае беларускую мову, чытае кнігі па гісторыі Беларусі, этнаграфічныя працы, фальклорныя зборнікі, знаёміцца з творамі В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, Янкі Лучыны, Янкі Купалы, Якуба Коласа, Цёткі і сам пачынае пісаць па-беларуску.

Бацька абуджаў у сваіх сыноў Вадзіма, Максіма і Лёвы жывую цікавасць да прыроды, развіваў назіральнасць, знаёміў з жыццём народа, з помнікамі культуры, прывіваў любоў да мастацкай літаратуры. Вялікае значэнне надавалася развіццю эстэтычных пачуццяў дзяцей.

Кнігі Максім браў з бібліятэкі бацькі. Тут захоўваліся самыя разнастайныя выданні па гісторыі, філасофіі, эстэтыцы, этнаграфіі, фальклору, творы класікаў рускай і сусветнай літаратур. У бацькавай бібліятэцы былі таксама кнігі аб Беларусі, зборнікі беларускіх песень і казак.

У школьныя гады Багдановіч не расставаўся з кнігамі, шмат чытаў. За гэта сябры-гімназісты называлі яго Максімам Кніжнікам. Вельмі любіў ён паэзію, музыку, народныя песні і казкі. З вялікай цікавасцю вывучаў творы класікаў сусветнай літаратуры. З рускіх паэтаў захапленне выклікалі ў яго творы Пушкіна, Лермантава, Майкава, Цютчава, Фета, Блока. Многія вершы гэтых паэтаў ён ведаў на памяць.

Першымі кнігамі Максіма былі “Роднае слова” і “Дзіцячы свет” выдатнага рускага педагога К. Ушынскага. Гэтыя кнігі ўвайшлі ў яго свядомасць разам з “Дзіцячымі казкамі” Афанасьева, песнямі і казкамі ў запісах іншых аўтараў.

У 1902 г. Максім Багдановіч паступіў у першы клас Ніжагародскай мужчынскай гімназіі. Гэта быў удумлівы, крыху замкнуты, сціплы, не па гадах сур’ёзны хлопец. Рана пачаў ён задумвацца над жыццём. Гэтаму спрыялі абставіны. У краіне нарастаў рабочы рух, а ў 1905 г. пачалася рэвалюцыя. Рэвалюцыйная бура дасягнула Ніжняга Ноўгарада. Паўсталі рабочыя Сормава. Пачаліся хваляванні і сярод вучнёўскай моладзі. Гімназісты “бунтавалі”, патрабавалі свабоды, пратэставалі супраць рэакцыйна настроеных выкладчыкаў. У хваляваннях прымаў удзел і Багдановіч, за што набыў рэпутацыю “нядобранадзейнага” гімназіста [3].

У 1911 г. Багдановіч закончыў гімназію. Яму захацелася пабываць на радзіме, пазнаёміцца з беларускімі пісьменнікамі, наладзіць асабістыя сувязі з тымі, хто друкаваў яго творы. У чэрвені гэта жаданне споўнілася. Паэт наведаў Беларусь. Паездка працягвалася каля двух месяцаў. Некалькі дзён ён правёў у Вільні, асабіста пазнаёміўся з супрацоўнікамі рэдакцыі газеты “Наша ніва”, а астатні час жыў у фальварку Ракуцёўшчына, які належаў роднаму дзядзьку братоў Івана і Антона Луцкевічаў. Спаткалі яго на Бацькаўшчыне як свайго, роднага, з беларускай гасціннасцю. Многае запала ў сэрца паэта: знаёмства з радзімай, людзьмі, з якімі ён сустракаўся, з прыгожай беларускай прыродай. Паездка ўзбагаціла яго новымі матэрыяламі, ведамі аб жыцці і культуры народа. Багдановіч быў задаволены, поўны ўражанняў ад сустрэч, ад непасрэднага знаёмства з Бацькаўшчынай. Яна,— успамінае бацька Адам Ягоравіч, – “была вельмі карыснай для яго паэтычнай дзейнасці. Вярнуўшыся, ён многа расказваў пра падзвіжнікаў беларускай літаратуры, пра тыя цяжкасці, якія яны перажываюць, пра нястачу сродкаў, пра бескарыслівае служэнне роднаму слову многіх працаўнікоў...”

Атрымаўшы сярэднюю адукацыю, Багдановіч марыў аб вучобе ў Пецярбургскім універсітэце, хацеў прысвяціць сябе навуковай дзейнасці. Яго цікавіла беларуская філалогія. Але нязгода бацькі, слабае здароўе і матэрыяльная незабяспечанасць былі перашкодай для гэтага. У 1911 г. паэт паступіў у Яраслаўскі юрыдычны ліцэй.

Гады вучобы ў ліцэі – важны этап у духоўным і творчым развіцці Багдановіча. Гэта былі гады настойлівай працы над сабой, паглыблення ведаў. Сярод ліцэістаў Багдановіч вылучаўся начытанасцю, багатай эрудыцыяй. Высокі, прыгожы, з хвалістымі каштанавымі валасамі, з душой чулай, уражлівай, паэтычнай – такім ён запомніўся сучаснікам. Ліцэісты яго любілі і паважалі за абаяльнасць, сціпласць, таварыскасць, інтэлігентнасць. Юрыдычныя навукі мала займалі Максіма. Усе сілы і вольны час ён аддаваў літаратуры. Асабліва вабіла яго цяпер паэзія славянскіх народаў. Паэт самастойна вывучаў замежныя мовы, каб у арыгінале чытаць класікаў славянскіх і заходнееўрапейскіх літаратур.

Летам 1916 г. Багдановіч закончыў ліцэй і мог бы паступіць на службу чыноўнікам. Але ён выбраў іншы шлях, вырашыў назаўсёды звязаць свой лёс з Бацькаўшчынай. Жаданне аддацца грамадскай дзейнасці на карысць народа прымусіла яго пакінуць Яраслаўль і накіравацца ў Мінск. Тут ён працаваў у губернскай харчовай камісіі, прымаў актыўны ўдзел у рабоце Беларускага таварыства дапамогі ахвярам вайны. Жыў на кватэры Змітрака Бядулі [2].

Надыходзіла вясна 1917 года, апошняя ў жыцці Багдановіча. Здароўе яго з кожным днём пагаршалася. Паявіліся трывожныя сімптомы, але паэт не здаваўся, не падаў духам, не даходзіў да роспачы, шмат пісаў, за што ні браўся, даводзіў да канца. Гэта быў чалавек выключнай сілы волі, настойлівы, мэтанакіраваны, да канца адданы сваёй справе.

Але хвароба не адступала. Апошнія творы ён пісаў зусім хворы, задыхаючыся ад кашлю, велізарным намаганнем волі перамагаючы слабасць.

Адзін з апошніх сваіх твораў “Страцім-лебедзь” на тэму біблейскага міфа, які нагадалі яму вайна, гібель мільёнаў і свой уласны лёс, ён чытаў, – успамінае Змітрок Бядуля, – “усхвалявана, глухаватым голасам. Канцоўку ён прагаварыў надломаным тонам”:

Ад усіх цяпер патомкі ёсць,

Ды няма адных – Максімавых.

Трэба было ехаць лячыцца. Сябры сабралі Багдановічу грошы на дарогу і адправілі ў Крым. Ехаў ён зусім хворы, цяжка было на душы, і ўсё ж надзея на лешпае не пакідала яго. Хацелася жыць і працаваць. Шмат задум было ў Максіма Багдановіча. Ён рыхтаваў новы зборнік вершаў, працаваў над беларускім букваром. Але няўмольная смерць не дала магчымасці ажыццявіць гэтыя жаданні.

Хвароба адняла ў яго мову. Ён не мог гаварыць. I ўсё ж, паміраючы, паэт знайшоў у сабе сілы, каб сказаць, што недарма пражыў на свеце, што пакідае свайму народу кнігу – памятку аб сваім жыцці. Апошняе, што ён напісаў, – мужныя словы, поўныя веры ў каштоўнасць зробленага:

Ў краіне светлай, дзе я ўміраю,

У белым доме, ля сіняй бухты,

Я не самотны, я кнігу маю

З друкарні пана Марціна Кухты.

Асацыяцыя – аб’яднанне асоб або арганізацый аднаго роду дзейнасці; група, спалучэнне, злучэнне чаго-небудзь; заснаваная на нервова-псіхічных працэсах сувязь паміж асобнымі ўяўленнямі, думкамі, пачуццямі, пры якой адно выклікае другое.

Вяселле – комплекс абрадаў і звычаяў, якія суправаджаюць заключэнне шлюбу і з’яўляюцца своеасаблівым актам зацвярджэння новай сям’і. Асноўны момант вясельнай абраднасці ўсіх народаў свету – пераезд нявесты з дому бацькоў у дом жаніха.

Заручыны – першы адказны абрад у аб'яднанні двух родаў. Асноўная мэта заручын была ў канчатковай дамоўленасці аб правядзенні вяселля, усіх яе абставінах, як эканамічных, так і абрадавых.

Метафара – троп, ужыванне слова ці выразу ў пераносным значэнні праз супастаўленне пэўнай з’явы ці прадмета з іншай з’явай ці прадметам на аснове агульных для іх адзнак і ўласцівасцей.

Паралелізм – (aд гpэч. paralllos – тoй, штo iдзe пoбaч; пapaлeльны) – ciнтaкciчнa-кaмпaзiцыйны пpыём пapaлeльнaгa paзмяшчэння aднaтыпныx элeмeнтaў пaэтычнaгa выкaзвaння (з’яў, вoбpaзaў, мaтывaў i г. д.), штo cyпacтaўляюццa пaмiж caбoй. У aдпaвeднacцi з тым, нa якiм yзpoўнi – pытмiчным, гyкaвым, ciнтaкciчным, cтpaфiчным, пcixaлaгiчным – aдбывaeццa гэтa cyпacтaўлeннe, вылyчaюць poзныя вiды пapaлeлiзмy.

Эпітэт – (ад стар.-грэч.: “прыкладзенае”) – вызначэнне пры слове, якое ўплывае на яго выразнасць. Выяўляецца пераважна прыметнікам, але таксама прыслоўем. Слова або выраз, якія надаюць дадатковую выразнасць, экспрэсіўнасць.

15. Прыміце ўдзел у літаратурна-пазнавальнай віктарыне “Жыццё і творчасць Максіма Багдановіча”:

1. З якога ўрыўка-перакладу наступныя вершаваныя радкі М. Багдановіча? Прыгадайце назву першакрыніцы.

Ізяслаў, сын Васількоў,

Даўнымі часамі

Аб літоўскія шаломы

Пазваніў мячамі…

2. Якую кветку Максім Багдановіч лічыў сімвалам нашай Беларусі? Прыгадайце іншую назву гэтай расліны. У якіх вершах паэт узгадвае “цвяток радзімы”?

3. Прыгадайце назвы твораў, якія напісаны ў наступных вершаваных формах:

а) рандэль, тэрцына, рандо, пентаметр, байка (па адным прыкладзе);

б) раманс (два прыклады);

в) санет, трыялет (пяць-шэсць прыкладаў).

4. “Вельмі жаласная гісторыя, выкладзеная згодна з праўдай беларускім вершам”, – так назваў сваю паэму Максім Багдановіч. Пра які твор ідзе гаворка? Што не ўмела рабіць галоўная гераіня паэмы? Да чаго гэта прывяло? Што здарылася з галоўным героем у фінале?

5. Якім псеўданімам падпісваў Максім Багдановіч свае вершы “Падвей”, “Лясун”, “На чужыне”, “Ноч”, “Пугач”? Хто даў паэту гэты псеўданім?).

6. Якія назвы планаваў даць Максім Багдановіч наступным сваім зборнікам вершаў? Намалюйце эскіз вокладкі да аднаго з іх.

7. Аб сваей задуме Максім Багдановіч аднойчы паведаміў Змітраку Бядулю наступнае: “Я задумаў твор на тэму біблейскага міфа. Гэтую тэму навеяла мне вайна, гібель мільёнаў і мой уласны лёс. Да чаго абрыдла мне такое жыццё! Дзень за днём у земстве. Справаздачы. Калонкі лічбаў…” Пра якую паэму ідзе гутарка? Якая біблейская легенда легла ў аснову твора? Як называецца падобны верш рэлігійна-легендарнага характару?

8. У якім вершы Максіма Багдановіча, што гучыць як гімн роднай Беларусі, ёсць наступныя радкі?

Маці родная, Маці-Краіна!

Не ўсцішыцца гэтакі боль…

Ты прабач. Ты прымі свайго сына,

За цябе яму ўмерці дазволь…

9. Галоўныя героі апавядання Максіма Багдановіча і паэмы Якуба Коласа граюць на адным музычным інструменце. Якім? Прыгадайце назвы гэтых твораў.

10. Каму належаць словы пра Максіма Багдановіча?

Нізка голаў схіляю, юнача,

Перад вечным глаголам тваім.

Смела крочу цяпер у пяскі я

Перад светлай заветнай тарой,

Бо як ёсць у народа такія –

Не загіне давеку народ. (1966)

11. “Значэнне Багдановіча ў гісторыі нашай літаратуры найбольшае ў тым, што сярод нашаніўцаў гэта быў паэт – інтэлігент і чалавек з вялікай адукацыяй. Дзеля гэтага ён ведаў у працэсе творчасці тое, чаго не маглі зусім сведама адчуць песняры-самавучкі, і ўсходзіў на кірунак творчасці, на які пры адной здольнасці ад прыроды, без яе развіцця не заўсёды можа ўзысці самы вялікі талент”.

Хто даў гэтую ацэнку Максіму Багдановічу? Як называецца кніга аўтара выказвання, адкуль узята цытата?

12. Што вам вядома пра бацьку паэта? Як яго імя? Чым ён займаўся? Які псеўданім даў свайму сыну Максіму?

13. Назавіце вершаваны цыкл паэта, прысвечаны каханай дзяўчыне. 3 якіх твораў гэты цыкл складаецца? Як імя і прозвішча каханай паэта?

14. “Сярод глухой пушчы…”. Так пачынаецца незакончанае апавяданне Максіма Багдановіча пра працавітага мужыка Каліну і яго дзяцей. Якія “найпатрэбнейшыя рэчы” паклалі ў магілу бацькі яго дзеці? Паданне пра якую вёску легла ў аснову твора?

15. “…Вострыя сякеры, нажы, калёныя галоўкі да стрэлаў і коп’яў, мячы, а таксама “шэломы” (жалезныя шапкі), “кальчугі” (шырокія кашулі, зробленыя ўсе чыста з дробных жалезных калечак), шчыты ды іншыя рэчы, патрэбныя ў часе вайны. …Апроч зброі, кавалі ўмеюць вырабляць яшчэ пекныя пярсцёнкі, кольчыкі ў вушы, блішчастыя запоны і гузікі, і не толькі з жалеза, а нават з золата і срэбра”.

Усё гэта вырабляюць кавалі ў сваіх кузнях на Кавальскай вуліцы. Як называецца апавяданне М. Багдановіча, дзе ідзе размова пра яе жыхароў і іх заняткі?

16. Усевалад Ігнатоўскі назваў Максіма Багдановіча “гасцём з высокага неба”. Чалавек з вялікай эрудыцыяй выдатна валодаў не толькі многімі мовамі свету, але і “касмічным зрокам”. Адзін з рамансаў паэта цесна звязаны з небам, адтуль яго насельніца сочыць за закаханымі на зямлі, выступае сімвалам кахання. Што гэта за зорка? Як называецца раманс? Хто з’яўляецца аўтарам музыкі?

17. Назавіце мясціны Беларусі, якія наведваў Максім Багдановіч.

18. Прыгадайце апошні верш паэта.

19. Пералічыце прозвішчы заходнееўрапейскіх паэтаў, чые творы перакладаў М. Багдановіч на беларускую мову.

20. Смерці ў паэта няма – Ёсць нараджэнне…

Назавіце аўтара паэтычных радкоў і назву верша, прысвечанага М. Багдановічу.

21. Вядома, што Максім Багдановіч першым прыступіў да стварэння мастацкага летапісу сярэдневяковай Беларусі. Назавіце вершы з гэтага цыкла?

1. Багдановіч, М. Поўны збор твораў : у 3 т. / М. Багдановіч. – Мінск, 1992–1995. – Т. 1 : Вершы, паэмы, пераклады, наследаванні, чарнавыя накіды. – 1992.

2. Беларуская дзіцячая літаратура : вучэб. дапам. / А.М. Макарэвіч [і інш.] ; пад агульн. рэд. А.М. Макарэвіча, М.Б.Яфімавай. – Мінск: Выш.ш., 2008.

3. Беларуская дзіцячая літаратура : вучэбны дапаможнік / А. М. Макарэвіч [і інш.]; пад агульн. рэд. А. М. Макарэвіча. – Мінск : РІПА, 2016.

4. Беларуская літаратура : вучэбны дапаможнік для 10 класа ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання / пад рэд. А.П.Бязлепкінай-Чарнякевіч, І.Д.Воюш. – Мінск : РІПА, 2020.

5. Дзіцячы фальклор ; пад. рэд. К.П. Кабашнікава. – Мінск, 1972. – С. 243–252.

6. Рагойша, В. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах : дапаможнік / В. Рагойша. Мінск, 2001.