3. Jezelf begrijpen

Terug naar 2. Hoe kom ik er van af?

Hoewel de mens een verstandelijk wezen is, begrijpt hij vaak weinig van wat hij zelf doet. Hij die stottert en die dat eigenlijk liever niet zou doen, en in menige situatie niet hoeft te doen, begrijpt dat ook niet. Wanneer we van de inzichten van de moderne psychologie gebruik maken en deze op onszelf toepassen, kunnen we onszelf beter begrijpen. De psychologie geeft een theoretisch model over de mens en aanwijzingen hoe hij het beste met zichzelf kan omgaan. Of de ideeën goed zijn, wordt pas duidelijk als die praktisch toepasbaar zijn en tot het gewenste resultaat leiden!

Persoonskenmerken

Voor de ontwikkeling van ons gevoel van eigenwaarde is het van belang dat ieder van ons zich ervan bewust wordt dat hij een unieke persoonlijkheid is.

Zo'n persoon als jij komt maar één keer voor en daarom kun je je ook niet met anderen vergelijken. Jij hoeft niet zo te zijn als hij of zij. Jij kunt je eigen talenten en mogelijkheden ontwikkelen! Dit geldt voor elk van de vijf miljard aardbewoners. Juist deze verscheidenheid van enkelingen maakt het samenleven zo bont en interessant. De psychologie doet in wezen onrecht aan wat uniek is, wanneer zij verschillende persoonlijkheden in groepen indeelt om te komen tot een beter begrip van menselijk gedrag en menselijke karakters. Vanuit praktische overwegingen echter kan een bepaalde indeling gemaakt worden en door het overzicht dat dan ontstaat het menselijk gedrag beter duiden. Bij ónze indeling gaan we uit van vier basisbehoeften of prioriteiten die bij mensen voorkomen. Ieder mens heeft deze vier behoeften, hoewel ze niet alle vier even belangrijk voor hem zijn. Het gaat daarbij om de wens het gezellig te hebben, de wens geliefd willen zijn, de wens naar zekerheid en de wens belangrijk te zijn. We zullen nu deze vier wensen afzonderlijk bespreken.

Gezelligheid, gemak

De mens die gezelligheid wil zoekt situaties, waarin hij zich behaaglijk, comfortabel of prettig voelt en zijn rust kan beleven. Hij wordt niet graag onder druk gezet, en hij probeert verantwoordelijkheid en druk zoveel mogelijk te ontwijken. Gejaagdheid, onrust, storingen, veranderingen en reorganisaties vindt hij niet plezierig. Diep in zich koestert hij "de geheime overtuiging" dat het leven te hoge eisen aan hem stelt en dat hij nooit opgewassen zal zijn tegen deze eisen. Anderzijds kan hij ook van het leven genieten en zich ontspannen. Hij kan rustig zijn, afwachten, hij verspreidt een warme, ontspannende en gezellige sfeer om zich heen. Hij is in staat anderen ertoe te brengen om van hem verantwoordelijkheid en werk af te nemen. Voor het vermogen om van het leven te genieten en zich vrij van druk en verantwoordelijkheid te houden betaalt hij de prijs van verminderde productiviteit en lijdt hij al bij lichte belasting aan het gevoel overbelast te zijn. Anderen voelen zich in zijn bijzijn eerst behaaglijk maar in de loop van de tijd ongeduldig, geïrriteerd en wrevelig

Geliefd willen zijn, in de smaak vallen

De mens die de wens heeft bij anderen geliefd te zijn zoekt situaties waarin hij zich geaccepteerd voelt, aandacht krijgt, welwillendheid ontmoet en harmonie beleeft, kortom: waarin hij een goede relatie ervaart. Hij heeft angst om afgewezen, beledigd en in de steek gelaten te worden. Hij kan disharmonie en twist niet verdragen en heeft een afkeer van conflicten en spanningen. Hij vindt het moeilijk door te zetten, nee te zeggen en zijn eigen eisen te stellen. Heel diep in zich koestert hij zijn "geheime overtuiging", dat de anderen hem eigenlijk niet mogen. Hij denkt, dat, als het er op aan komt, de anderen hem afwijzen en hij dan eenzaam en alleen is. Hij kan anderen goed begrijpen, hij kan hen helpen en zich goed in anderen inleven. Hij kan mensen tot elkaar brengen. Hij kan zich opofferen. Hij kan situaties aanvaarden en hij kan toegeven. Door zijn vermogen bij anderen in de smaak te vallen, zich op anderen in te stellen de verwachtingen van anderen te vervullen, ontbreekt het hem aan eigen heldere doelstellingen, aan zelfstandigheid. Hij ontwikkelt geen duidelijke lijn in zijn persoonlijkheid. De anderen voelen zich in zijn tegenwoordigheid eerst geaccepteerd maar storen zich later aan zijn overdreven behoefte om bij anderen in de smaak te vallen.

Zekerheid, controle

De mens die zekerheid wil, zoekt situaties waarin hij zichzelf en anderen onder controle kan houden, waarin hij overzichtelijke verhoudingen aantreft, en waarbij hij orde en regelmaat kan beleven. Hij heeft angst voor alles wat niet in de hand te houden is, voor wat onverwacht is, voor wanorde, verrassingen en onmacht en om in verlegenheid gebracht te worden. Het liefste vermijdt hij risico’s, onzekerheid, spontaniteit, emoties, opvallen en het uiten van eigen gevoelens. Heel diep in zich heeft hij de "geheime overtuiging", dat de wereld bedreigend en gevaarlijk is en dat hij tenslotte toch aan het noodlot is overgeleverd. Hij kan goed organiseren, ordenen, plannen, berekenen, vooruitzien, indelen, beoordelen en evenwicht scheppen. Door zijn vermogen zichzelf en anderen onder controle te houden, ontbreekt het hem aan spontaniteit, aan het vrij uiten van gevoelens, en aan vertrouwen. Hij lijdt aan de afstand tot andere mensen en aan beperking van zijn creativiteit. Anderen kunnen zich in zijn aanwezigheid weliswaar zeker en geborgen voelen, maar ook ingeperkt, beklemd en uitgedaagd.

Belangrijk zijn, overwicht, superioriteit

De mens, die de wens heeft belangrijk te zijn, zoekt situaties waarin hij de meerdere kan zijn, zich kan laten gelden, voor de beste of voor de bijzondere kan worden aangezien en zijn exclusiviteit kan beleven. Hij is bang om onbelangrijk, of minderwaardig te zijn, zich klein en alledaags te voelen. Hij probeert nederlagen, binding, dwang en sleur te vermijden. Heel diep in zich heeft hij de "geheime overtuiging", dat zijn bestaan onbelangrijk is, en dat hij eigenlijk een nul is. Hij kan leiding geven, organiseren, richting geven, oordelen, regeren, veranderen, initiatief nemen en kritiseren. Om iets te bereiken kan hij lijden en zich opofferen. Door zijn vermogen zich boven de anderen te stellen en door zijn behoefte zich op de een of andere wijze te onderscheiden ontbreekt het hem aan rust, ontspanning en tevredenheid. Hij lijdt aan overbelasting en oververantwoordelijkheid.

Anderen voelen zich in zijn bijzijn wel veilig geleid, maar ook minderwaardig en ontoereikend.

Je prioriteit en je privé-logica

Omdat ieder mens deze vier behoeften heeft, bestaat er geen mens, die men alleen onder één van deze beschrijvingen zou kunnen indelen. Maar toch voelt ieder mens zich door één van deze beschrijvingen wel het meest aangesproken. Als je vindt dat de beschrijving onder de titel geliefd willen zijn het meeste op jou van toepassing is, dan kunnen we aannemen dat je ook wat van de andere beschrijvingen in je hebt, maar dat je echter aan deze wens in je leven voorrang geeft. We zeggen dan: je bent een mens met de prioriteit "geliefd willen zijn". We weten dan van jouw unieke persoonlijkheid nog niet zo erg veel, maar we weten wel dat de behoefte, bij anderen in de smaak te vallen, je geaccepteerd te voelen, het belangrijkste voor jou is en dat je angst afgewezen en alleen gelaten te worden het sterkst is. Afgewezen worden is voor jou erg. Voor anderen is het misschien niet zo prettig. Voor jou is het vreselijk, omdat jij tegen jezelf zegt: "Ik heb alleen een plaats in het leven als ik bij anderen in de smaak val". Deze manier van denken, waarvan je je meestal niet bewust bent, noemen we je privé-logica. Volgens het gezonde verstand is het niet logisch dat men alleen maar een plaats in het leven heeft, wanneer men bij anderen in de smaak kan vallen.

Op grond van deze privé-logica ontstaan angsten en behoeften. De mens met de prioriteit ''zekerheid'' denkt ongeveer in deze trant:''het leven is gevaarlijk, daarom moet ik ervoor zorgen, dat ik zeker ben van mijn zaak, omdat anders iets onvoorspelbaars kan gebeuren, waaraan ik dan ben overgeleverd en dat is verschrikkelijk”. Uit de prioriteit “belangrijk zijn” ontstaat bijvoorbeeld de volgende privé-logica: "Alleen wanneer ik bovenaan sta, heb ik een plaats. Als ik niet ‘goed’ ben, of eens bijzondere plaats bekleedt, dan ben ik een nul en dat is een afschuwelijk gevoel".

Beslissingen die we onbewust nemen.

Nu kunnen we al beter begrijpen hoe onze prioriteit ons er toe brengt om voor bepaalde gedragingen te ‘kiezen’. Laten we de vier prioriteiten eens vanuit dit gezichtspunt bekijken.

Gezelligheid, gemak

Je kunt misschien vaststellen, dat vanuit de wens naar gezelligheid de meeste van je beslissingen ook gericht zijn op het bereiken van gezelligheid, gemak, ontspanning, bevrijding van druk en van verantwoording. Slechts een enkele beslissing neem je volledig bewust en opzettelijk. Je hele wezen is zo op het doel gezelligheid en gemak ingesteld, dat je zonder te denken er de noodzakelijke beslissingen voor neemt.

Geliefd willen zijn, in de smaak willen vallen.

Als je prioriteit "geliefd willen zijn" is, zul je vaak merken, dat je hele wezen gericht is op het doel "geaccepteerd willen zijn” Je bent daar dan zo op gericht, dat je onbewust je beslissingen zo neemt, dat je jezelf beschermt tegen afwijzing, of zó, dat je zonneschijn en harmonie teweegbrengt. Als je merkt, dat je het moeilijk vindt ''nee'' te zeggen of kleur te bekennen en als je conflicten uit de weg gaat, dan weet je nu, dat dát met jouw prioriteit te maken heeft, en dat het je (onbewuste) beslissing is, je zo te gedragen. Ook niet bewuste beslissingen zijn je eigen beslissingen.

Zekerheid, controle

Als de wens naar zekerheid, naar controleerbare situaties, naar afstand, voor jou het belangrijkste is, dan zul je met je handelingen en houdingen ook signalen uitzenden, die de anderen duidelijk maken: "Stoor me alstublieft niet of "Kom niet te dicht bij me". Waarschijnlijk weet je niet, dat jij dat doet. Je beslist ook niet bewust vanuit een afkeer om hem te beledigen. Je beslissingen komen voort uit een innerlijke verlangen naar afstand, overzicht, zekerheid of controleerbare situaties. Ook je beslissing, niet zo openlijk over je "innerlijke leven'', je gevoelens te spreken, kun je nu vanuit je prioriteit beter begrijpen.

Belangrijk zijn, betekenis of overwicht hebben, superioriteit

Nu zul je vast meer begrijpen, waarom je jouw zo goed voelt als je de beste bent, of voor iets bijzonders wordt aangezien, en waarom je dan ook zo goed functioneert. Ook kun je nu duidelijk zien, waarom je zo moeilijk voor nuttige samenwerking warm loopt als je als één van de velen mag meedoen, en waarom je in zo'n geval vaker beslist om maar niet mee te doen.

Beslissingen en doelen

De mens is een organische eenheid, die zich steeds in een bepaalde richting beweegt. Enkele van de vele mogelijke richtingen hebben we bij de vier prioriteiten leren kennen. Een mens kan zich maar in één richting bewegen, en in dit bewegingsproces neemt hij steeds beslissingen, waarmee hij op de situatie reageert waarin hij zich bevindt..... Zoals we als menselijk wezen niet uit het ademhalingsproces kunnen stappen, zo kunnen we ook niet uit het voortdurende proces van "beslissingen nemen" stappen!

In welke situatie we ook verkeren, we beslissen onmiddellijk onbewust, vanuit onze hele persoonlijkheid, hoe we ons dan zullen opstellen. De wijze waarop we handelen en het doel dat we ermee willen bereiken, kunnen we voor een deel uit de vier prioriteiten begrijpen. We komen tot een nieuw belangrijk inzicht, als we van nu af aan ons gedrag bekijken vanuit het zojuist uitgewerkte nieuwe gezichtspunt. Het idee namelijk, dat de mens een wezen is, dat beslissingen neemt, die steeds gericht zijn op een doel, op een functie. Wij zijn ons van de meeste beslissingen die we nemen en onze doelen niet bewust. Met behulp van de psychologie kunnen we ons deze beslissingen en doelen bewust maken, en dan, als we willen, ze ook veranderen!

Met welk doel?

Om onze gedragingen beter te begrijpen, moeten we onszelf slechts de vraag stellen: ''met welk doel heb ik die beslissing genomen?". Belangrijk is dat deze vraag géén aanklacht of beschuldiging naar jezelf toe mag inhouden. Ook niet als we ons afvragen: "Met welk doel was ik zo agressief?". Wij stellen onszelf deze vraag zakelijk en vinden dan misschien het volgende antwoord: "Omdat ik bang was eronder door te gaan, omdat ik een situatie waarin ik de zwakkere ben niet kan verdragen, was ik driftig en heb me daardoor weer de sterkere gevoeld”. Het was mijn beslissing agressief te worden. Het was mijn doel: te vermijden dat ik de zwakste zou zijn en te bereiken dat ik de sterkste zou zijn.

Het is zeker moeilijk, agressiviteit en de vele andere gevoelens en houdingen, die wij als hinderlijk ervaren, als onze beslissing te zien. Toch ben je de enige, die over zijn lichaam én dat wat zich daarin afspeelt beslissingen neemt. Als je benen bewegen, mag je toch wel aannemen, dat jij daar een beslissing over genomen hebt, anders zouden jouw benen met jou kunnen weglopen als ze dat zouden willen. Vaak kunnen we onze onbewuste beslissingen niet begrijpen, omdat we hun doel, hun functie niet doorzien en omdat deze beslissingen ons zo tegenstrijdig lijken.

Enkele voorbeelden:

Konraad is droevig. Hij voelt zich door iedereen afgewezen en gelooft dat niemand hem mag. In de groep waarin hij zich bevindt, trekt hij zich terug, heeft hij een sip gezicht en is erg stil. Na een poosje komt een van zijn vrienden naar hem toe en vraagt wat er aan de hand is. Konraad trekt zijn schouders op en zegt mistroostig: ''ach, niks. " De ander houdt aan, Konraad kijkt triest voor zich uit maar in zijn hart is hij blij, dat er iemand zich zorgen om hem maakt. Dan maakt hij een grapje en beiden lachen. Konraad is er zich niet van bewust wat er gebeurde. We weten nu: Konraad heeft onbewust besloten neerslachtig te zijn en te geloven, dat iedereen tegen hem is. Hij had besloten zich in de groep stil en teruggetrokken te gedragen. Zijn doel was, zich zo te gedragen, dat er iemand naar hem toe zou komen om zich met hem bezig te houden. Toen dat doel bereikt was ging het weer goed met hem.

Petronella wil een goede echtgenote en moeder zijn. Bovendien heeft ze buitenshuis veel taken op zich genomen. In verenigingen is zij een zeer gewaardeerd bestuurslid. Ze doet zoveel, dat ze thuis slordig is. Dat is een voortdurende ergernis voor haar man. Hij verlangt van haar, dat zij zoals hij - netjes is en probeert haar daartoe te aan te zetten. Hij ziet echter ook, dat zij er moeite voor doet, schuldgevoelens heeft en dat ze werkelijk weinig tijd heeft, dat ze steeds onder druk staat, moe en lusteloos is. Daarom zorgt hij zelf voor orde in het huishouden.

Iets van de hieraan ten grondslag liggende krachten kunnen we begrijpen als we de geleerde principes toepassen: Petronella heeft besloten buitenshuis veel bestuursactiviteiten op zich te nemen. Ze heeft besloten thuis slordig te zijn. Ze heeft besloten schuldgevoelens te hebben en zich moe en lusteloos te voelen In het actieve verenigingsleven buitenshuis zoekt ze iets wat ze thuis niet vindt: bewondering en waardering. Ze wil zich niet door haar man laten dwingen ordelijk te zijn, ze gaat met haar zwakheden (vermoeidheid, tijdgebrek, lusteloosheid) een openlijke strijd uit de weg en bereikt dat hij orde schept. Zij voelt zich goed, als hij doet wat hij eigenlijk van haar verwacht.

Als ik wil weten, wat ik werkelijk wil,...

Het moeilijkste in de omgang met onszelf is: de moed te hebben eerlijk tegen onszelf te zijn. De theorieën over het nemen van beslissingen zijn in de loop der tijd kernachtig samengevat in de zin: "Als ik wil weten wat ik werkelijk wil, dan moet ik letten op wat ik doe".

Voor degene, die met zichzelf vecht, bijvoorbeeld omdat hij te veel rookt en zo graag met roken zou willen ophouden, is het een grote moedige stap zichzelf te kunnen toegeven: “ik heb blijkbaar besloten met mezelf te vechten en door te gaan met roken, dat is namelijk wat ik doe. Dat betekent dan ook, dat ik eigenlijk helemaal niet met roken wil ophouden. Ik maak dat alleen mezelf en anderen maar wijs!" Zo was het voor Petronella in het begin pijnlijk om in te zien, dat zij, die zo graag een goede echtgenote en moeder wilde zijn, uit het huis vluchtte om waardering en bewondering te krijgen, en haar zin doorzette in een onbewuste strijd tegen de druk van haar man. Toen ze deze waarheid kon toegeven, vond ze een manier om met haar man over haar huwelijkssituatie te spreken.

Ook Konraad kon er zich vaker op betrappen, dat hij hetzelfde gedragspatroon herhaalde. Hij veranderde nog niets aan zijn treurige gezicht, maar kon inwendig een beetje om zichzelf lachen, omdat hij er weer op uit was, dat anderen zich met hem bezig hielden. Later kon hij meer en meer dit gedrag opgeven, actief worden en meer naar de anderen toegaan.

Lees verder: 4. Je stotteren begrijpen