Lituanica

Robert Danieluk SJ

Lituanica w Rzymskim Archiwum Towarzystwa Jezusowego:

możliwe kierunki poszukiwań

Fragment referatu wygłoszonego podczas konferencji

Jesuits in Lithuania (1608-2008): Life, Work, Heritage. Vilnius (Lithuania), 9-10 October 2008.

© Copyright Robert Danieluk

Z punktu widzenia struktury ARSI, historię Prowincji Litewskiej można podzielić na dwa rozdziały, których cezurą będzie kasata zakonu w 1773 r. Jak każdy podział, także ten jest dyskusyjny, tym bardziej, że jezuici z tej prowincji byli protagonistami interesującego rozdziału w historii Towarzystwa, jakim było przetrwanie zakonu na ziemiach pod władzą Rosji w latach 1773-1820[1].

W aktualnej strukturze ARSI, lituanica znajdują się w wielu sekcjach archiwum.

Historyk zainteresowany dziejami Litwy w okresie XVI-XVIII w., który rozpocznie ich poszukiwania w sekcji „starego” Towarzystwa, powinien zapoznac się nade wszystko z serią Lituania. Składa się ona z 70 tomów dokumentów obejmujących okres od początku obecności jezuitów na ziemiach litewskich aż do kasaty[2]. Oto one :

Lituania 1 : Vota 1617-1690

Lituania 2 : Vota 1691-1730

Lituania 3 : Vota 1731-1750

Lituania 4 : Vota 1754-1773

Lituania 5 : Epistolae soli 1679-1773

Lituania 6 : Catalogus triennalis 1611, 1614, 1619, 1622, 1625, 1628.

Catalogus brevis 1604-1639

Lituania 7 : Catalogus triennalis 1628

Lituania 8 : Catalogus triennalis 1633, 1636, 1639, 1642

Lituania 9 : Catalogus triennalis 1639, 1642, 1651

Lituania 10 : Catalogus triennalis 1645, 1649

Lituania 11 : Catalogus triennalis 1655, 1658

Lituania 12 : Catalogus triennalis 1660, 1665

Lituania 13 : Catalogus triennalis 1669, 1672

Lituania 14 : Catalogus triennalis 1675

Lituania 15 : Catalogus triennalis 1678

Lituania 16 : Catalogus triennalis 1681

Lituania 17 : Catalogus triennalis 1685

Lituania 18 : Catalogus triennalis 1690

Lituania 19 : Catalogus triennalis 1693

Lituania 20 : Catalogus triennalis 1693

Lituania 21 : Catalogus triennalis 1696

Lituania 22 : Catalogus triennalis 1700, 1705, 1711

Lituania 23 : Catalogus triennalis 1717, 1723

Lituania 24 : Catalogus triennalis 1730

Lituania 25 : Catalogus triennalis 1737

Lituania 26 : Catalogus triennalis 1740, 1743

Lituania 27 : Catalogus triennalis 1746

Lituania 28 : Catalogus triennalis 1749

Lituania 29 : Catalogus triennalis 1754

Lituania 30 : Catalogus triennalis 1757

Lituania 31 : Catalogus triennalis 1761, 1764

Lituania 32 : Catalogus triennalis 1767, 1770

Lituania 32a : Catalogus triennalis Provinciae Masoviae 1766

Lituania 33 : Fundationes Lituaniae I

Lituania 34 : Fundationes Lituaniae II

Lituania 35 : Fundationes Lituaniae III

Lituania 36 : Fundationes Lituaniae IV

Lituania 37 : Causa P. Skaszewski

Lituania 38 I-II : Historia Provinciae Lituaniae 1589-1649

Lituania 39 : Historia Provinciae Lituaniae (et Poloniae) 1636-1650

Lituania 40 : Historia Provinciae Lituaniae 1650-1669

Lituania 41 : Historia Provinciae Lituaniae 1665-1677

Lituania 42 : Historia Provinciae Lituaniae 1678-1689

Lituania 43 : Historia Provinciae Lituaniae 1690-1695

Lituania 44 : Historia Provinciae Lituaniae 1696-1704

Lituania 45 : Historia Provinciae Lituaniae 1705-1710

Lituania 46 : Historia Provinciae Lituaniae 1711-1716

Lituania 47 : Historia Provinciae Lituaniae 1717-1722

Lituania 48 : Historia Provinciae Lituaniae 1723-1729

Lituania 49 : Historia Provinciae Lituaniae 1730-1742

Lituania 50 : Historia Provinciae Lituaniae 1743-1753

Lituania 51 : Historia Provinciae Lituaniae 1754-1769

Lituania 52 : Litterae Annuae Provinciae Lituaniae 1730-1745

Lituania 53 : Litterae Annuae Provinciae Lituaniae 1746-1769

Lituania 53a : Fructus missionum in Provincia Lituana 1743-1755

Lituania 54 : Historia domus Rigensis 1586-1612

Lituania 55 : Litterae Annuae, Historiae et Necrologi Provinciae Masoviae 1764-1766

Lituania 56 : Catalogus brevis 1641-1694

Lituania 57 : Catalogus brevis 1696-1725

Lituania 58 : Catalogus brevis 1726-1755

Lituania 59 : Catalogus brevis 1757-1775

Lituania 59a : Catalogus brevis Provinciae Lituaniae

Lituania 60 : Catalogus brevis Provinciae Masoviae 1759-1772

Lituania 61 : Necrologi Provinciae Lituaniae I 1620-1689

Lituania 62 : Necrologi Provinciae Lituaniae II 1690-1723

Lituania 63 : Necrologi Provinciae Lituaniae III 1711-1730

Lituania 64 : Necrologi Provinciae Lituaniae IV 1737-1746

Lituania 65 : Necrologi Provinciae Lituaniae V 1746-1769

Lituania 66 : Litterae communes P. Generalis 1664-1769

Lituania 67 : Facultates PP. Carmelitas concessae

Już przytoczone tytuły wskazują, że mamy tu do czynienia z następującymi rodzajami dokumentów : katalogi (34 tomy), relacje/historia (19 tomów), nekrologi (5 tomów), dokumenty natury prawnej dotyczące głównie fundacji (4 tomy), formuły ostatnich ślubów (4 tomy), korespondencja (2 tomy), inne dokumenty (2 tomy).

Ponieważ Prowincja Litewska wyodrębniła się z Prowincji Polskiej, która z kolei odłączyła się od Prowincji Austrii, dla badania pierwszego okresu obecności jezuitów na ziemiach Litwy koniecznym jest uwzględnienie dokumentacji asystencji niemieckiej (Assistentia Germaniae).

Wśród licznych poloników, których inwentarz ukazał się w 2006 r. w Krakowie[3], nie brak również lituaników. Znajdują się one w następujących tomach tej serii :

Germania 1-103 : Vota Assistentiae Germaniae1553-1772

Germania 104-109 : Epistolae P. Generalis ad varios, 1559-1573

Germania 110 I-II : Epistolae P. Generalis ad Consultores, 1639-1670

Germania 111 : Epistolae “soli” ad P. Generalem, 1617-1677

Germania 112 : Epistolae de promovendis ad gradum, 1614-1709

Germania 113-117 : Epistolae P. Generalis ad externos, 1619-1738

Germania 119 : Fundationes temporalia Provinciae Germaniae et Austriae, 1600-1700

Germania 120 : Epistolae Laurentii Maggio SJ, 1563-1570

Germania 121 : Epistolae Laurentii Maggio SJ, 1569-1595

Germania 124-125 : Litterae ad eos, qui missiones transmarinas petiverunt 1678-1719

Germania 126 : Catalogus “Indicas” vel similes missiones expectantium, 1614-1669

Germania 127 : Visitationes Collegiorum et Convictorum, 1582, 1595

Germania 128-129 : Consuetudines Assistentiae Germaniae, 1636

Germania 130 : Superiores Assistentiae Germaniae, 1684-1705

Germania 131 : Catalogi personarum Assistentiae Germaniae

Germania 132 : Catalogi breves Assistentiae Germaniae

Germania 133-138 : Epistolae Assistentiae Germaniae, 1571-1577

Germania 139 : Litterae Quadrimestres Assistentiae Germaniae

Germania 140-141 : Litterae Annuae Assistentiae Germaniae, 1566-1593

Germania 142-181 : Epistolae Assistentiae Germaniae, 1556-1610

Germania 188 : Assistentiae Germaniae Professi. Index

Germania 189 : Assistentiae Germaniae Coadiutores spirituales et temporales. Index.

Na uwagę zasługuje bogata kolekcja formuł ślubów zakonnych i korespondencji. Np. pod sygnaturą Germ. 47, f. 223r-224r znajduje się formuła profesji zakonnej Tomasza Karwackiego, ostatniego prowincjała Prowincji Litewskiej przed kasatą, z datą 2 II 1744 r. Pośród licznych kopii listów generalskich wymienić można, tytułem przykładu, listy św. Franciszka Borgiasza do biskupa wileńskiego Waleriana Protaszewicza, z 24 XII 1569, czy do Stanisława Warszewickiego, rektora w Wilnie, z 14 VII 1571 r.[4].

Z oczywistych przyczyn historyk zainteresowany przeszłością Prowincji Litewskiej powinien przebadać rónież serię Polonia[5]. Na szczególną uwagę zasługują następujące jej tomy :

Polonia 3 : Ordinationes et epistolae Generalium datae ad Provinciam Poloniae, 1594-1759

Polonia 4 : Ordo domesticus Provinciae, 1604

Polonia 6 : Catalogus triennalis 1584, 1587

Polonia 7 I-II : Catalogus brevis, 1564-1572, 1601-1602. Catalogus triennalis, 1587-1603

Polonia 8 : Catalogus triennalis 1606-1622

Polonia 43 : Catalogus brevis Poloniae, 1590-1636

Polonia 50 : Litterae Annuae et Historia Domus, 1555-1600

Polonia 51 : Historia Poloniae, 1603-1617

Polonia 65 : Historiae et Annuae Poloniae et Lituaniae, 1561-1621. Festivitas canonisationis S.

Stanislai, 1715

Polonia 66 : Historiae et Annuae Poloniae, 1566-1642

Polonia 68 : Necrologi, 1612-1700

Polonia 69 : Necrologi II, 1700-1754

Polonia 74 : Fundationes Provinciae Poloniae IV

Polonia 75 : Historia Fundationum Provinciae Poloniae et Lituaniae

Polonia 76 : Summarium instrumentorum omnium Collegiorum et Domorum Provinciae Poloniae et

Lituaniae Societati Jesu in Archivio Romano depositorum, 1651

Polonia 77 I-II : Epistolae Provinciae Poloniae et Lituaniae I, 1605-1670

Polonia 78 : Epistolae Provinciae Poloniae et Lituaniae II, 1671-1723

Polonia 79 : Epistolae III ad Indiam petentes, 1627-1724

Polonia 80 : Epistolae Poloniae, 1577

Polonia 81 : Epistolae Provinciae Poloniae et Lituaniae, 1586-1785

Polonia 82 : Epistolae Petri Skarga, 1571-1606

Polonia 83 : Vota coadiutorum spiritualium et temporalium Assistentiae Poloniae, 1754-1773

Polonia 83a : Vota coadiutorum temporalium Poloniae et Lituaniae, 1750-1765

Podobnie, jak w innych seriach, mamy tu do czynienia z tym samym rodzajem dokumentów: formuły ślubów, katalogi, relacje, korespondencja itd. Niemożliwością byłoby tu wymienić wszystkie interesujące dla historii Prowincji Litewskiej dokumenty, których w serii Polonia jest tak wiele. Tytułem przykładu zacytuję Pol. 7 I, f. 41-42, gdzie znajduje się katalog kolegium wileńskiego z 1571 r.[6], Pol. 72-II, f. 452r-462v zawierające dokumenty związane z fundacją kolegium w Krożach w 1614 r., czy wreszcie Pol. 75, f. 320rv, gdzie znajdziemy Historia Domus Professae Vilnensi S. Casimiri z 1611 r.

Odpowiedź na pytanie, gdzie i jakie lituanica mogą się jeszcze znajdować w części ARSI dotyczącej okresu tzw. „starego” Towarzystwa nie jest prosta. Ułatwi ją wprawdzie przygotowywany obecnie 4-ty tom inwentarza poloników. Niemniej badacz, który zechciałby się podjąć stworzenia nawet jakiegoś ogólnego inwenatrza lituaników ARSI, będzie musiał zapoznać się z zawartością wielu tomów należących do różnych serii archiwalnych. Można przypuszczać, że przygotowanie szczegółowego ich inwentarza wymagałby długiej pracy nawet kilkuosobowego zespołu (np. przygotowanie 5-tomowego inwentarza poloników rozpoczęte w 2000 r. przez trzech jezuitów, zakończy się dopiero za rok lub dwa!).

Nie podejmując się tak trudnego zadania, które znacznie wykracza poza ramy obecnego opracowania, chciałbym jedynie zwrócić uwagę na niektóre serie dokumentów ARSI i obecne w nich lituanica, aby przynajmniej wskazać możliwe kierunki poszukiwań.

Jak pokażą przytoczone niżej przykłady, historyk zainteresowany przeszłością Prowincji Litewskiej, powinien przebadać również te serie dokumentów, które teoretycznie nie powinny przyciągać jego uwagi. Np. w serii Assistentia Italiae (tomy 1-60), znajdują się formuły ślubów zakonnych; należałoby zatem sprawdzić, którzy z jezuitów tam występujących pochodzili z terenów Litwy, bądź przebywali w Prowincji Litewskiej. Np. w tomie 57 tej serii znajdziemy formuły pierwszych ślubów zakonnych Roberta Abercrombiego i kilku innych jezuitów złożonych 5 XI 1568 r. w Braniewie (Abercrombie, z pochodzenia Szkot, spędził wiele lat w Prowincji Litewskiej, głównie w Braniewie)[7]. Ponieważ wielu jezuitów z terenów monarchii polsko-litewskiej przebywało w Rzymie, na uwagę zasługują katalogi oraz korespondencja z Prowincji Rzymskiej (Provincia Romana). W katalogu Prowincji Rzymskiej z 1579 r. znajdziemy np. Pawła Bokszę, pierwszego prowincjała Prowincji Litewskiej, który wstąpił do zakonu i studiował w Rzymie[8].

Wśród przechowywanej w wielu seriach ARSI korespondencji pojawiają się tu i ówdzie osoby, bądź miejsca związane z interesującym nas tematem, np. w tomie 12-tym serii Germania Superioris znajdziemy kopię listu generała jezuitów Thyrsusa Gonzaleza, pisanego 8 I 1701 r. do Wilna, a którego adresatem był niemiecki jezuita Jan Hornig[9].

W wyniku rozproszenia spowodowanego wojnami szwedzkimi w połowie XVII w. wielu jezuitów z terenów polsko-litewskich znalazło się w innych prowincjach zakonu, stąd odnośne annotacje w niektórych katalogach, np. w katalogu prowincji Germania Superioris z 1658 r., znajdziemy listę tych, którzy mieli powrócić do Prowincji Litewskiej[10].

Warto zapoznać się z rękopisami Antonio Possevino, przechowywanymi w dziale Opera Nostrorum, wśród których niewątpliwie nie zabraknie lituaników, np. list włoskiego jezuity do kard. Ptolemeusza Gallio, pisany w Wilnie 19 VI 1581 r.[11]. Znajdują się tam też listy króla Stefana Batorego do Possevina, np. pisany z litewskiej stolicy list z 12 III 1584 r.[12]

Oprócz tego, na uwagę zasługuje seria Congregationes, zawierająca dokumenty dotyczące kongregacji generalnych, prowincjalnych i prokuratorów. W tomie 53 tej serii mamy akta pierwszej Kongregacji Prowincjalnej nowopowstałej Prowincji Litewskiej, która odbyła się w 1611 r. w Braniewie[13]. Oprócz materiałów kongregacji prowincjalnych z Polski i Litwy, należałoby przebadać tomy dotyczące kongregacji generalnych i kongregacji prokuratorów, gdzie również mogą być lituanica, np. postulat Prowincji Litewskiej z 1755 r. proponujący utworzenie osobnej Asystencji Polskiej[14].

W rękopisach historyków jezuickich przechowywanych w serii Historia Societatis znajdujemy wiele krótszych lub dłuższych wzmianek o działalności Towarzystwa na Litwie. Niektóre z tych manuskryptów opublikowano w oficjalnej historii zakonu[15], inne pozostały nieopublikowane. Np. w rękopisie Historiae Societatis Jesu pars tertia sive Borgia (opublikowanej w Rzymie w 1649 r.) Francesco Sacchini wspomina o kolegium w Wilnie[16]. Wiele innych tomów serii Historia Societatis zawiera lituanica, np. w tomach 135-137 znajdujemy listy wielu jezuitów z Prowincji Litewskiej pisane do generała zakonu z Wilna[17].

Kolejną serią o szczególnym znaczeniu dla badacza historii Prowincji Litewskiej jest tzw. Fondo Gesuitico. Część przechowywanej tu dokumentacji dotyczy kolegiów jezuickich z prowincji litewskiej, np. tom 94 tej serii zawiera akt donacji przyszłego misjonarza w Chinach Andrzeja Rudominy, na rzecz nowicjatu wileńskiego z 9 VI 1620 r.[18], zaś w tomie 99 znajdziemy akt donacji podpisany przez bpa wileńskiego Jerzego Radziwiłła, który 14 XI 1581 r. przekazał majątek Żmoidki kolegium w Wilnie[19]. Przykłady te pokazują, że cała seria zasługuje na dokładne jej przebadanie.

Cytowane wyżej dokumenty to tylko przykłady niezliczonej ilości lituaników, jakie posiada ARSI w części obejmującej okres tzw. „starego” Towarzystwa. Historia Prowincji Litewskiej nie zakończyła sie jednak w 1773 r.

Po pierwszym rozbiorze Rzeczpospolitej w 1772 r. należące do Prowincji Litewskiej kolegium w Dyneburgu oraz podległe mu stacje misyjne, znalazły się w Imperium Rosyjskim, a pracujący tam jezuici zostali podwładnymi Katarzyny II. Caryca nie zgodziła się na ogłoszenie breve kasacyjnego z 1773 r., skutkiem czego, jezuici przetrwali w Rosji do 1820 r. Niełatwo odpowiedzieć na pytanie, ile lituaników znajduje się w serii Russia, zawierającej materiały z tego okresu. Należałoby na pewno zbadać bogatą serię korespondencji[20], gdyż istniejące inwentarze są raczej generalne i nawet jeśli na ich podstawie znamy autora i adresata listu, datę i miejce jego powstania, nie znamy treści; tylko dokładne przebadanie całości korespondencji umożliwia odpowiedź na pytanie, ile i jakie jeszcze informacji o Litwie możemy tam znaleźć. Przygotowywana obecnie publikacja 5-go tomu poloników z ARSI może i tu okazać się pomocną.

W latach 1922-1930 Misja Litewska należała do Prowincji Germania Inferioris, stąd znajdujemy wzmianki o Litwie w korespondencji przełożonych z tej prowincji z Generałem, np. listy Bernarda Bleya, prowincjała, do Włodzimierza Ledóchowskiego, generała zakonu, z 23 XII 1924[21], czy 29 XII 1926[22]. Należałoby zapoznać się z całością korespondencji tej prowincji z lat 1922-1931[23], jak również z korespondencją Prowncji Germania Orientalis z lat 1931-1936 (Wiceprowincja Litewska podlegała wówczas tej właśnie prowincji)[24]. Niewątpliwie, nie zabraknie w niej innych lituaników.

Podobnie, jak w okresie „starego” Towarzystwa, tak i w tym „nowym” najważniejszą dla historyka prowncji będzie seria Lituania. Obejmuje ona 5 teczek korespondencji z lat 1923-1999[25], 4 teczki innych materiałów[26] oraz dwie teczki dokumentów dotyczących działalności jezuitów na Litwie, Łotwie, w Estonii i Finlandii[27].

Na udostępnienie badaczom części archiwum obejmującej dokumenty od roku 1939 musimy jeszcze poczekać. Ufajmy, że kolejne jubileusze zainspirują nowe pokolenia historyków do uzupełnienia tej pierwszej, pobieżnej kwerendy i do podjęcia badań we wskazanych tu kierunkach.

[1] Marek Inglot, La Compagnia di Gesù nell’Impero Russo (1772-1820) e la sua parte nella restaurazione generale della Compagnia. Roma, Pontificia Università Gregoriana, 1997, s. 5.

[2] Zob. inwentarz szczegółowy serii Lituania : Andrzej Paweł Bieś, Ludwik Grzebień, Marek Inglot, Polonica w Archiwum Rzymskim Towarzystwa Jezusowego, t. 2 : Lituania. Kraków, Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum/Wydawnictwo WAM, 2003.

[3] Andrzej Paweł Bieś, Robert Danieluk, Ludwik Grzebień, Marek Inglot, Polonica w Archiwum Rzymskim Towarzystwa Jezusowego, t. 3 : Germania. Kraków, Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum/Wydawnictwo WAM, 2006.

[4] ARSI, Germania 108, f. 48rv i Germania 109, f. 8r.

[5] Andrzej Paweł Bieś, Ludwik Grzebień, Marek Inglot, Polonica w Archiwum Rzymskim Towarzystwa Jezusowego, t. 1 : Polonia. Kraków, Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum/Wydawnictwo WAM, 2002.

[6] Dokument ten został zresztą opublikowany w : Laszlo Lucacs, Catalogi personarum et officiorum Provinciae Austriae S.I., vol. 1, Romae, 1978, s. 320-323.

[7] ARSI, Italia 57, f. 374r.

[8] ARSI, Romana 53 I, f. 51r.

[9] ARSI, Germania Superioris 12, f. 1r.

[10] ARSI, Germania Superioris 24, f. 263r.

[11] ARSI, Opera Nostrorum 329, f. 41r-42v.

[12] ARSI, Opera Nostrorum 330, f. 31r-32v.

[13] ARSI, Congregationes 53, f. 246r-248v.

[14] ARSI, Congregationes 20 h, f. 348r.

[15] Franciscus Sacchini, Historiae Societatis Jesu pars tertia sive Borgia.Romae, Typis Manelfi Manelfij, 1649 ; Idem, Historiae Societatis Jesu pars quarta sive Everardus. Romae, Typis Dominici Manelphij, 1652 ; Idem ; Petrus Poussines, ,Historiae Societatis Jesu pars quinta sive Claudius, t. 1 : Rex extra Europam gestas, et alia quaedam supplevit Petrus Possinus. Romae, Ex Typographia Varesij, 1661 ; Joseph de Jouvancy, , Historiae Societatis Jesu pars quinta sive Claudius , t. 2 : Ab anno Christi MDXCI. ad MDCXVI. Romae, Ex Typographia Georgi Plachi, 1710 ; Julius Caesar Cordara, , Historiae Societatis Jesu pars sexta complectens res gestas sub Mutio Vitellescho, t. 1 : Ab anno Christi MDCXVI. Societatis LXXVII., Romae, Ex Typographia Antonii de Rubeis, 1750 ; Idem, Historiae Societatis Jesu pars sexta complectens res gestas sub Mutio Vitellescho, t. 2 : Ab anno Christi MDCXXV. ad annum MDCXXXIII. Romae, Typis Civilitatis Catholicae, 1859.

[16] ARSI, Historia Societatis 83, f. 156v, 235v-236v ; Franciscus Sacchini, Historiae Societatis Jesu pars tertia sive Borgia.Romae, Typis Manelfi Manelfij, 1649, s. 225, 338-340.

[17] ARSI, Historia Societatis 135, f.139rv, 280rv, 399rv, 434rv. Historia Societatis 136, f. 78rv, 142rv, 249rv, 327rv, 351rv, 389rv, Historia Societatis 137, f. 262r-263v.

[18] ARSI, Fondo Gesuitico 94, f. 671r-672v.

[19] ARSI, Fondo Gesuitico 99, f. 713r-714v.

[20] ARSI, Russia 1001-1009 ; 1017-1027.

[21] ARSI, Germania Inferioris 1020, fasc. 9, dok. 25.

[22] ARSI, Germania Inferioris 1021, fasc. 1, dok. 9.

[23] ARSI, Germania Inferioris 1019-1024 oraz Epistolarum Registra. Germania Inferioris t. 10-12.

[24] ARSI, Germania Orientalis 1002-1003 oraz Epistolarum Registra. Germania Orientalis t. 1.

[25] ARSI, Lituania 1001-1005.

[26] ARSI, Lituania 1400-2002.

[27] ARSI, Lituania, Lettonia, Estonia, Finlandia 1001-1001bis.