JAK POWINNO BYĆ CHRONIONE DZIECKO W KODEKSIE RODZINNYM I OPIEKUŃCZYM, W ODNIESIENIU DO DOBRA DZIECKA, ALIENACJI RODZICIELSKIEJ I PIECZY NAPRZEMIENNEJ - WYBRANE ASPEKTY

Maciej Wojewódka

12.11.2019.

Na skutek petycji autora z 15 listopada 2019 roku zawierającej wskazane, w tej publikacji propozycje zmian Komisja ds. Petycji Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej 23 września 2020 roku uchwaliła Dezyderat nr 37 do Prezesa Rady Ministrów w sprawie przepisów ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, dotyczących dobra dziecka.

Link do tej strony bywa cyklicznie blokowany na Facebooku.

Niespójność terminologii, stosowanej w ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską Konwencji o Prawach Dziecka¹ i w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym², a także nieprecyzyjność stanowienia Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego powoduje niedostateczną ochronę interesu i dobra dziecka oraz implikuje stosowanie nieprawidłowego prawa zwyczajowego, w niektórych obszarach, w tym powierzanie formalnej lub rzeczywistej pieczy nad dzieckiem w rodzinach rozbitych osobom stosującym wobec niego przemoc i prawne utrzymywanie takiego stanu rzeczy³.

Działania z zakresu korekty prawa, obejmujące: wzmocnienie ochrony dziecka, poszerzenie sprawowania pieczy naprzemiennej, zapobieganie alienacji rodzicielskiej oraz dotyczące ograniczenia subiektywizacji sądów powinny być szerokie.

Ogólne omówienie zmian, dotyczących sprawowania pieczy nad dzieckiem w rodzinach rozbitych przedstawiam w 9 rozdziale publikacji: Dziecko, rodzic i rozwód oraz alienacja rodzicielska⁴. Poniżej przedstawiam szczegółowo niektóre z moich propozycji, które powinny zostać najpilniej dokonane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (t. j. Dz. U. z 2019 r. poz. 2086), z szerszego obszaru. Oto one:

1) Powinno dokonać się zmiany treści art. 58 § 1a w taki sposób, aby otrzymał on następujące brzmienie:

§ 1a. W przypadku braku porozumienia, o którym mowa w § 1, na wniosek jednego z rodziców sąd powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej i sprawowanie pieczy nad dzieckiem obojgu rodzicom oraz określa sposób sprawowania pieczy nad dzieckiem w ten sposób, że dziecko będzie mieszkało przemiennie z każdym z rodziców w porównywalnych okresach lub w krótszych okresach u wnioskującego o to rodzica gdy wystąpi on z takim wnioskiem, o ile nie jest to sprzeczne z najlepszym zabezpieczeniem interesu i dobrem dziecka oraz nie narusza stabilnego miejsca edukacji dziecka, a także z wyjątkiem przypadku, gdy jedno z rodziców zamieszkuje za granicą. Jednocześnie sąd zarządza zachowanie stabilnego miejsca edukacji dziecka, podczas sprawowania pieczy naprzemiennej nad nim, o ile za jego zmianą nie przemawiają obiektywne czynniki. W przeciwnym przypadku, sąd powierzy wykonywanie władzy rodzicielskiej i sprawowanie pieczy nad dzieckiem jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, o ile dobro dziecka za tym przemawia, jednocześnie ustalając sposób kontaktów dziecka z drugim rodzicem i tego rodzica z dzieckiem.

2) Powinno dodać się art. 58 § 1c o brzmieniu:

W związku z powierzeniem sprawowania pieczy nad dzieckiem lub przed zarządzeniem takiego powierzenia, jeżeli zabezpieczenie najlepszego interesu lub dobro dziecka tego wymaga, sąd zobowiąże rodzica lub rodziców do określonego postępowania, a w szczególności skieruje rodziców lub jednego z nich do placówek lub specjalistów zajmujących się mediacją lub terapią rodzinną albo indywidualną lub poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc, z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń.

3) Powinno dodać art. 95 § 5 o brzmieniu:

Jako dobro dziecka rozumie się wychowywanie dziecka i znajdowanie się jego pod opieką, w sposób zapewniający jak najlepsze dla jego życia, zdrowia i rozwoju sprawowanie tych czynności wraz z zapewnianiem przestrzegania jego godności, rozsądnych interesów i praw oraz uwzględnianiem rozsądnego decydowania przez niego o swojej sytuacji i przyszłości, o ile nie przemawiają przeciwko temu obiektywne przesłanki z podstawowym udziałem jego biologicznych ojca i matki.

4) Powinno dodać się art. 97 § 3 o brzmieniu:

§ 3. Rodzice są zobowiązani do wzajemnego informowania się o bieżących sprawach dziecka, a w razie potrzeby do przekazywania sobie dokumentów dziecka, w celu prawidłowego wywiązywania się z pieczy nad dzieckiem, w szczególności dowodu osobistego lub innego dokumentu potwierdzającego tożsamość, gdy dziecko nie dysponuje nimi samodzielnie, a także kopii dokumentacji medycznej i szkolnej dziecka.

5) Powinno dokonać się zmiany treści art. 107 § 2 w taki sposób, aby otrzymał on następujące brzmienie:

§ 2 W przypadku braku porozumienia, o którym mowa w § 1, na wniosek jednego z rodziców sąd powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej i sprawowanie pieczy nad dzieckiem obojgu rodzicom oraz określa sposób sprawowania pieczy nad dzieckiem w ten sposób, że dziecko będzie mieszkało przemiennie z każdym z rodziców w porównywalnych okresach lub w krótszych okresach u wnioskującego o to rodzica gdy wystąpi on z takim wnioskiem, o ile nie jest to sprzeczne z najlepszym zabezpieczeniem interesu i dobrem dziecka oraz nie narusza stabilnego miejsca edukacji dziecka, a także z wyjątkiem przypadku, gdy jedno z rodziców zamieszkuje za granicą. Jednocześnie sąd zarządza zachowanie stabilnego miejsca edukacji dziecka, podczas sprawowania pieczy naprzemiennej nad nim, o ile za jego zmianą nie przemawiają obiektywne czynniki. W przeciwnym przypadku, sąd powierzy wykonywanie władzy rodzicielskiej i sprawowanie pieczy nad dzieckiem jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, o ile dobro dziecka za tym przemawia, jednocześnie ustalając sposób kontaktów dziecka z drugim rodzicem i tego rodzica z dzieckiem.

6) Powinno dokonać się się zmiany treści art. 113 (4) w taki sposób, aby otrzymał on następujące brzmienie:

Sąd opiekuńczy, orzekając w sprawie kontaktów z dzieckiem, jeśli zabezpieczenie najlepszego interesu lub dobro dziecka tego wymaga zobowiąże rodziców albo jednego z nich do określonego postępowania, w szczególności skieruje ich lub jego do placówek lub specjalistów zajmujących się terapią rodzinną lub poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń.

7) Powinno dokonać się zmiany treści art. 113 (5) w taki sposób, aby otrzymał on następujące brzmienie:

Sąd opiekuńczy zmieni rozstrzygnięcie w sprawie kontaktów i sprawowania pieczy nad dzieckiem, jeśli wymaga tego dobro dziecka - w sposób prowadzący do zapewnienia zabezpieczenia najlepszego interesu i dobra dziecka.

8) Powinno dodać się po art. 113 (6), art. 113 (7) o brzmieniu:

Art. 113 (7) § 1. W sytuacji utrudniania lub uniemożliwiania kontaktu dziecka z rodzicem lub obojgiem rodziców albo rodzica lub rodziców z dzieckiem w sposób bezpośredni lub poprzez stosowanie innych form alienacji rodzicielskiej albo utrudniania sprawowania pieczy naprzemiennej nad dzieckiem lub niewyrażania zgody na sprawowanie takiej formy pieczy sąd podejmie działania prowadzące do wyjaśnienia przyczyny występowania tego problemu, którymi obejmie wszystkie osoby sprawujące faktyczną, a nie tylko formalną pieczę nad dzieckiem.

§ 2. Ponadto sąd, jeśli wymaga tego zabezpieczenie najlepszego interesu lub dobro dziecka skieruje na terapię lub/ i szkolenie do kompetentnej placówki lub specjalisty rodzica, który niezasadnie uniemożliwia lub utrudnia kontakty dziecka z drugim rodzicem lub drugiego rodzica z dzieckiem albo stosuje inne formy alienacji rodzicielskiej albo niezasadnie utrudnia sprawowanie pieczy naprzemiennej nad dzieckiem lub niezasadnie nie wyraża zgody na sprawowanie takiej formy pieczy lub w obszarze takich zachowań znajduje się pod wpływem innych osób lub zagraża zdrowiu lub życiu swojego dziecka, w inny sposób.

§ 3. W sytuacji braku możliwości zastosowania lub braku skuteczności działań określonych w § 2 oraz dalszego niezasadnego utrudniania lub uniemożliwiania kontaktów dziecka z rodzicem lub rodzicami albo stosowania innej formy alienacji rodzicielskiej albo niezasadnego utrudniania sprawowania pieczy naprzemiennej nad dzieckiem lub niezasadnego nie wyrażania zgody na sprawowanie takiej formy pieczy, na wniosek rodzica poszkodowanego dziecka sąd ograniczy kontakt z dzieckiem sprawcy lub sprawcom takiego zachowania, a w sytuacji posługiwania się przez tego sprawcę lub przez tych sprawców drastycznymi sposobami zakaże mu lub im kontaktu z dzieckiem, aż do momentu zaprzestania przez niego lub nich takich zachowań i zapewnienia gwarancji trwałości zaniechania negatywnej postawy.

§ 4. Jako alienację rodzicielską uważa się świadome lub nieświadome działania polegające na wywoływaniu zaburzeń w prawidłowych relacjach pomiędzy dzieckiem, a co najmniej jednym z jego rodziców, prowadzące do niszczenia ich wzajemnej pozytywnej więzi i pozytywnych relacji, bez określania efektów tych działań jako jednolitego syndromu lub zespołu.

§ 5. Jako działania z zakresu alienacji rodzicielskiej uważa się manipulowanie strachem i lękami, zastraszanie oraz szantaż emocjonalny dziecka, utrudnianie kontaktów dziecka z jego prawidłowo postępującymi rodzicem lub rodzicami, wzbudzanie niechęci lub nienawiści u dziecka do jego rodzica lub rodziców oraz inne negatywne zachowania prowadzące do niszczenia ich wzajemnych, pozytywnych więzi i relacji.

UZASADNIENIE

1) Dokonanie zmiany artykułu 58 § 1a jest uzasadnione koniecznością zapewnienia przestrzegania prawa nieskrępowanego dostępu dziecka do obojga, jednakże prawidłowo postępujących rodziców i koniecznością zapewnienia prawidłowego sprawowania przez nich pieczy nad nim wraz z jednoczesnym odejściem od niezasadnej subiektywizacji kognicji sądu, w tym obszarze, która może prowadzić do powstawania nieprawidłowości podczas postępowania sądowego⁵ oraz do zbytniego wydłużania i przewlekłości spraw, dotyczących sprawowania pieczy nad dzieckiem⁶.

Według oficjalnych danych Ministerstwa Sprawiedliwości, opracowanych według stanu na pierwsze półrocze 2017 roku niektóre postępowania w sprawach opiekuńczych, zawisłe zaledwie w pierwszej instancji toczyły się nawet ponad 8 lat, w tym 6 – 12 miesięcy toczyło się 11.841 spraw, 1 – 2 lat – 4.988 spraw, 2 - 3 lat – 876 spraw, 3 – 5 lat - 294 sprawy, 5 – 8 lat - 41 spraw, a powyżej 8 lat – 5 spraw⁷.

Pojęcie najlepsze zabezpieczenie interesu dziecka odnosi się do art. 3 ust. 1 Konwencji o Prawach Dziecka⁸, a pojęcie dobra dziecka - do art. 95 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego⁹ oraz do propozycji stanowienia art. 95 § 5 tego Kodeksu.

Zmiana stanowienia art. 58 § 1a Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego obejmuje również konieczność zapewnienia dziecku stabilnego miejsca edukacji, o ile przeciwko temu nie przemawiają obiektywne przesłanki.

W celu właściwego uregulowania sprawowania pieczy nad dzieckiem, w sytuacji rozpadu związku jego rodziców (rozwód, separacja, rozpad związku nieformalnego) niezbędna jest zmiana prawa rodzinnego w kierunku prawidłowego sprawowania pieczy naprzemiennej (wspólnej) we wszystkich obszarach, w których jest to możliwe.

Korzyści wypływające z prawidłowego stosowania pieczy naprzemiennej potwierdzają badania naukowe, na co zwrócił uwagę m. in. sędzia Sądu Okręgowego w Gdańsku – Wojciech Bądz w nagrodzonym przez Stowarzyszenie Sędziów Rodzinnych w Polsce opracowaniu: Prawo dziecka do obojga rodziców¹⁰, odnosząc się do badań przeprowadzonych przez Lindę Nielsen z Katedry Edukacji na Uniwersytecie Wake Forest (USA)¹¹, wskazujących na lepsze poczucie emocjonalne, behawioralne i psychologiczne oraz zdrowie fizyczne i lepsze relacje z ojcami i matkami dzieci wychowywanych w ramach pieczy naprzemiennej oraz do badań przeprowadzonych przez Roberta Bausermana wskazujących na lepsze przystosowanie społeczne dzieci wychowywanych w ramach sprawowania tej formy pieczy, przy czym według badań klinicznych przeprowadzonych przez Bausermana sprawowanie pieczy naprzemiennej nie było korzystne w sytuacji występowania silnego konfliktu pomiędzy rozwiedzionymi rodzicami, agresji i silnego zaniedbywania dziecka przez jednego z rodziców¹².

W tym kontekście należy wskazać, że kierowanie się dobrem dziecka i najlepszym interesem dziecka wymaga odróżnienia konfliktu pomiędzy rodzicami od przyjmowania przez jednego z rodziców postawy niezasadnie izolującej dziecko od drugiego rodzica lub dokonującej innych form alienacji rodzicielskiej, w tym niezasadnie niewyrażającej zgody na sprawowanie nad ich wspólnym dzieckiem pieczy naprzemiennej i gotowości do współpracy, w tym zakresie.

Niezasadne obciążanie obojga rodziców winą za problem i ukrywanie go pod określeniem konfliktu jest niewłaściwe i szkodliwe dla dziecka oraz stoi w rażącej sprzeczności z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej¹³ oraz art. 3 ust. 1 Konwencji o Prawach Dziecka¹⁴.

Do materiałów źródłowych, dotyczących przykładowych polskich i międzynarodowych badań, wskazujących na zdrowotne i rozwojowe problemy dzieci wychowywanych bez prawidłowego udziału ojców i matek odnoszę się w dalszej część uzasadnienia.

2) Dodanie artykułu 58 § 1c uzasadnione jest niejednokrotnym brakiem niezbędnych kompetencji jednego lub obojga rodziców do prawidłowego sprawowania pieczy nad dzieckiem, co może być spowodowane nie tylko złą wolą ale także innymi czynnikami, takimi jak brak właściwej wiedzy opiekuńczej i wychowawczej lub zaburzeniami rodzica, względnie rodziców, czego występowanie potwierdzają badania naukowe¹⁵ oraz koniecznością zapewnienia jak najszerszego dostępu dzieci do miłości i obecności w ich życiu obojga prawidłowo postępujących rodziców, niezależnie czy mieszkają razem czy osobno.

Zebrane badania, dotyczące zaburzeń rozchodzących się rodziców wskazałem m. in. w publikacji: Dziecko, rodzic i rozwód oraz alienacja rodzicielska¹⁶. Niektóre z nich były uprzednio opisane w publikacji Alicji Czeredereckiej i Ewy Wach: A Difficulties in Social Adaptation of Persons Experiencing Marital Failures, zamieszczonej w periodyku wydawanym przez Instytut Ekspertyz Sądowych im. prof. dr Jana Sehna w Krakowie: Z zagadnień nauk sądowych¹⁷.

3) Pomimo stanowienia art. 95 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, że „Władza rodzicielska powinna być wykonywana, tak jak wymaga tego dobro dziecka i interes społeczny” oraz powoływanie się na dobro dziecka w art. 58 § 1, art. 58 § 1a, art. 96 § 2, art. 107 § 1, art. 107 § 2, art. 119 § 2, art. 120 i art. 125 § 1 tego Kodeksu polskie ustawodawstwo nie definiuje pojęcia dobra dziecka, co wpływa na nieprawidłowości w stosowaniu prawa, zwłaszcza w rozstrzygnięciach dotyczących sprawowania pieczy nad dzieckiem, w rodzinach rozbitych, w tym w sytuacjach zaistniałych na skutek orzeczenia przez sąd rozwodu lub separacji jego rodziców¹⁸.

Ochrona dobra wspólnych małoletnich dzieci małżonków jest także przesłanką niedopuszczalności orzeczenia rozwodu lub separacji, gdyby to dobro miało ucierpieć na skutek wydania takiego orzeczenia, o czym stanowią art. 56 § 2 i art. 61 (1) § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Ograniczenie pojęcia dobra dziecka do niejednoznacznego przedstawiania go na płaszczyźnie normatywnej i doktrynalnej, charakterystycznego dla klauzul generalnych¹⁹ jest dalece niewystarczające. Tym bardziej, że zarówno w orzecznictwie, jak i w piśmiennictwie, w naszym kraju występuje brak jednolitego zdefiniowania tego pojęcia²⁰.

Z kolei na trudności interpretacyjne, powstające na skutek braku ustawowej definicji pojęcia dobra dziecka wskazuje literatura przedmiotu²¹.

Na występowanie wspomnianych nieprawidłowości, w stosowaniu prawa wskazali m. in. były Prezes Najwyższej Izby Kontroli, a zarazem były sędzia rodzinny – Janusz Wojciechowski, podczas seminaryjnego posiedzenia Komisji Rodziny i Polityki Społecznej Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, w dn. 27 maja 2014 roku, wskazując że dziecko jest najczęściej w takich sytuacjach przedmiotem²² oraz Kierownik Zakładu Psychologii Sądowej Instytutu Ekspertyz Sądowych im. prof. dr Jana Sehna - dr Alicja Czerederecka, poruszając w swojej publicystyce fakt, że zdarzają się błędy, brak obiektywizmu, niekompetencje i naruszanie zasad kodeksu etyczno-zawodowego przez biegłych (sądowych)²³.

Również Rzecznik Praw Dziecka, w swojej informacji za 2017 rok wskazał na dokonane przez siebie interwencje, dotyczące niewłaściwego podchodzenia do dobra dziecka podczas rozstrzygnięć sądowych i postępowań w obszarach: udzielania ochrony cudzoziemcom, sprawowania władzy rodzicielskiej, sprawowania pieczy przez rodziców nad dzieckiem, wysłuchiwania dziecka, zapewniania dziecku pieczy zastępczej, spraw adopcyjnych, ustalania pochodzenia dziecka, realizacji kontaktów dziecka z rodzicem, postępowania w sprawach nieletnich, postępowań z zakresu objętych realizacją przepisów dotyczących przemocy w rodzinie, prawa dziecka do godziwych warunków socjalnych, prawa dziecka do nauki, ochrony praw małoletnich cudzoziemców oraz z zakresu międzynarodowego i europejskiego prawa rodzinnego²⁴.

W tejże informacji Rzecznik Praw Dziecka wskazał, na występowanie nieprawidłowości dotyczących praw dziecka, w takich obszarach jak: prawo do życia i ochrony zdrowia, prawo do wychowania w rodzinie, prawo do godziwych warunków socjalnych, prawo do nauki i prawo do ochrony przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją, zaniedbaniem oraz innym złym traktowaniem²⁵.

Aby zminimalizować występowanie takich sytuacji oraz w związku z tym, że art. 3 ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską Konwencji o Prawach Dziecka²⁶ stanowi co następuje:

1. We wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną będzie najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka.

2. Państwa-Strony działają na rzecz zapewnienia dziecku ochrony i opieki w takim stopniu, w jakim jest to niezbędne dla jego dobra, biorąc pod uwagę prawa i obowiązki jego rodziców, opiekunów prawnych lub innych osób prawnie za nie odpowiedzialnych, i w tym celu będą podejmowały wszelkie właściwe kroki ustawodawcze oraz administracyjne.

3. Państwa - Strony czuwają, aby instytucje, służby oraz inne jednostki odpowiedzialne za opiekę lub ochronę dzieci dostosowały się do norm ustanowionych przez kompetentne władze, w szczególności w dziedzinach bezpieczeństwa, zdrowia, jak również dotyczących właściwego doboru kadr tych instytucji oraz odpowiedniego nadzoru.

ustawowe zdefiniowanie pojęcia: dobra dziecka jest konieczne.

Omówienie przykładowych polskich i międzynarodowych badań, wskazujących na zdrowotne i rozwojowe problemy dzieci wychowywanych bez prawidłowego udziału ojców i matek przedstawiłem m. in. w publikacji: Dziecko, rodzic i rozwód oraz alienacja rodzicielska²⁷. Bardziej szczegółowe odniesienie do tego zagadnienia zamieszczam również w p. 7 uzasadnienia.

Niektóre ze wskazanych problemów zostały także przedstawione podczas seminaryjnego posiedzenia Komisji Rodziny i Polityki Społecznej Senatu RP, zorganizowanego wspólnie z Komisją Polityki Społecznej i Rodziny Sejmu RP we współpracy z Komitetem Przestrogi przed Oddzieleniem Rodzica, zatytułowanego: Alienacja rodzicielska jako przemoc wobec dziecka, w sytuacji rozpadu związku jego rodziców - 27 maja 2014 roku²⁸.

4) Dodanie artykułu 97 § 3 uzasadnione jest koniecznością zapewnienia warunków do prawidłowego wypełniania obowiązków rodzicielskich przez oboje rodziców, zgodnie ze stanowieniem art. 95 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a w związku z faktem, że rodzice nie dysponują oryginałami dokumentacji lekarskiej, a często legitymację szkolną i dowód tożsamości posiada samo dziecko, dla prawidłowego wywiązywania się z obowiązków rodzicielskich, przez oboje rodziców niezbędny jest m. in. dostęp ojca i matki do kopii dokumentacji medycznej i szkolnej dziecka.

5) Dokonanie zmiany artykułu 107 § 2 uzasadnione jest analogicznie do uzasadnienia, odnoszącego się do dokonania zmiany art. 58 § 1a.

6) Dokonanie zmian artykułu 113 (4) i artykułu 113 (5) jest spowodowane koniecznością odejścia od nieuzasadnionej subiektywizacji kognicji sądu w sprawach, w których zabezpieczenie dobra dziecka wymaga zajęcia jednoznacznej postawy oraz koniecznością zapewnienia najlepszego zabezpieczenia interesu dziecka, zgodnie z brzmieniem art. 3 ust. 1 Konwencji o Prawach Dziecka²⁹ oraz koniecznością sprecyzowania kognicji sądu, w kwestii rozstrzygania czy w rozpatrywanym przypadku ma odnosić się ona do obojga rodziców czy do jednego z nich.

Zaniechanie, w tym zakresie może skutkować zagrożeniem dla zdrowia, a nawet życia dziecka, czego przykładem mogą być pojawiające się informacje medialne o zagrożeniach dla zdrowia (np. wypadku pobicia)^{30 31} i życia^{32 33} dzieci, na skutek niewłaściwych postaw rodziców, w tym o zabójstwach dzieci przez rodziców, przed czym niestety nie zostały ochronione przez prawo.

O zabójstwach dzieci przez ojców - w Polsce informowały m. in. Gazeta Lubuska³⁴, Super Expres³⁵ i Wprost³⁶, a o zabójstwach dzieci przez matki - w naszym kraju m. in. Fakt24³⁷, Gazeta Pomorska³⁸ i Super Ekspres³⁹.

Przykładem zawodności sądowego zabezpieczenia interesu i dobra dziecka, nawet podczas kontrolowanego przez kuratora jego spotkania z rodzicem – była tragedia, która wydarzyła się 25 listopada 2018 roku – w Warszawie, zakończona śmiercią tego dziecka oraz podejrzeniem o doprowadzenie do tej sytuacji przez ojca, który następnie popełnił samobójstwo⁴⁰.

Statystyki policyjne wskazują na podejrzenia, że w 2018 roku 12.404 osób małoletnich zostało dotkniętych przemocą w rodzinie⁴¹.

A dotyczą one jedynie przypadków zgłoszonych aktów przemocy, z których część oczywiście mogła być formą alienacji rodzicielskiej, polegającej w takich przypadkach – m. in. na wysnuwaniu fałszywych oskarżeń o przemoc wobec dziecka lub o molestowanie seksualne dziecka - w celu doprowadzenia do oddzielenia od niego drugiego rodzica.

Szymon Wójcik, w publikacji: Przemoc fizyczna wobec dzieci wskazał, że: Co roku notuje się kilkadziesiąt przypadków krzywdzenia dzieci ze skutkiem śmiertelnym, a wśród skutków przemocy fizycznej występują u dzieci: uszkodzenia mózgu i ośrodkowego układu nerwowego, uszkodzenia jamy brzusznej, złamania, wybicia zębów, naruszenia bębenków usznych, nosa i oczu oraz przypalenia i oparzenia, a także urazy psychiczne jak zespół stresu pourazowego, syndrom dziecka maltretowanego, w tym osłabiona sfera emocjonalna dziecka i zaniżona jego samoocena, wycofanie się, stosowanie przemocy przez dziecko wobec innych osób, skrajna nieufność wobec obcych, problemy w nawiązywaniu relacji rówieśniczych i relacji społecznych oraz depresja⁴².

Analogiczne skutki u dzieci mogą być efektem niektórych form alienacji rodzicielskiej⁴³.

7) Dodanie artykułu 113 (7) spowodowane jest koniecznością zapewnienia ochrony dzieciom przed szkodliwym dla ich zdrowia, życia i prawidłowego rozwoju problemem, jakim jest alienacja rodzicielska oraz jego różnorodnymi negatywnymi konsekwencjami, w tym niezasadnym utrudnianiem kontaktów z rodzicem lub z obojgiem rodziców, w sprawie którego 27 maja 2014 roku odbyło się seminaryjne posiedzenie Komisji Rodziny i Polityki Społecznej Senatu RP, zorganizowane wspólnie z sejmową Komisją Polityki Społecznej i Rodziny pt. Alienacja rodzicielska - jako przemoc wobec dziecka, w sytuacji rozpadu związku jego rodziców, z udziałem profesjonalistów zajmujących się problemem alienacji rodzicielskiej, przedstawicieli centralnych organów państwa i osób dotkniętych tym problemem oraz koniecznością zapewnienia prawidłowego funkcjonowania regulacji, dotyczących sprawowania pieczy naprzemiennej nad dzieckiem.

Oficjalny zapis wskazanego posiedzenia jest dostępny na stronie Senatu RP⁴⁴.

Omówienie badań na temat zagrożeń dla dzieci, pozbawionych dostępu do obecności i miłości obojga rodziców przedstawiłem w dwu pierwszych rozdziałach wspomnianej już publikacji: Dziecko, rodzic i rozwód oraz alienacja rodzicielska. Mogą one dotyczyć zdrowia, zachowania i rozwoju dziecka⁴⁵.

W drugim rozdziale tej publikacji przedstawiłem m. in. wnioski wypływające z mojego projektu badawczego: Alienacja rodzicielska (PA) – wstępne badania nad problemem i jego skutkami w Polsce oraz wnioski wypływające z innych badań⁴⁶.

W ramach tego projektu, oprócz przeprowadzania szczegółowych autorskich ankiet oraz bezpośrednich rozmów z osobami dotkniętymi problemem alienacji rodzicielskiej i specjalistami, organizowania debat pomiędzy tymi osobami, w ramach autorskiej, nagrodzonej przez Komisję Europejską i Ministerstwo Edukacji Narodowej – jako lider Europejskiego Roku Kreatywności i Innowacji w Polsce, w kategorii inicjatywy społeczne - akcji społecznej Wyalienowani rodzice czytają dzieciom⁴⁷, przeprowadzania obserwacji, studiowania materiałów i publicystyki, z tego zakresu oraz z obszarów pokrewnych utworzyłem m. in. otwarte forum dyskusyjne, na temat tego problemu - dla specjalistów z różnych branż, z udziałem osób bezpośrednio go doświadczających, tj. forum Alienacja rodzicielska, na portalu Goldenline⁴⁸.

Niestety w języku polskim nie ukazały się na temat alienacji rodzicielskiej i jej różnorodnych negatywnych skutków inne, w pełni profesjonalne publikacje, poza zapisem ze wspomnianego posiedzenia seminaryjnego⁴⁹ oraz opracowaniami, mojego autorstwa⁵⁰, w tym zamieszczonymi w profesjonalnym magazynie prawniczym⁵¹ oraz w periodyku poświęconym problematyce przemocy⁵².

Ponadto w polskiej publicystyce, z tego zakresu występuje chaos informacyjny, mieszający problem alienacji rodzicielskiej ze zwykłą alienacją, konfliktem i walką rodziców oraz z tzw. syndromem (zespołem) alienacji rodzicielskiej (PAS), zwanym także w Polsce tzw. syndromem lub zespołem Gardnera, koncepcją krytykowaną z powodu uproszczeń i nieścisłości⁵³, a w rzeczywistości będącym grupą różnych zjawisk o różnym stopniu nasilenia⁵⁴.

W tym kontekście, określenie PAS wykazuje charakter marketingowy, a nie naukowy i nie odzwierciedla w pełni faktycznie występującego problemu⁵⁵.

Podobny chaos informacyjny daje się zauważyć również w literaturze anglojęzycznej.

Alienacja rodzicielska - to świadome lub nieświadome działania polegające na wywoływaniu zaburzeń w prawidłowych relacjach pomiędzy dzieckiem, a co najmniej jednym z jego rodziców, prowadzące do niszczenia ich wzajemnej pozytywnej więzi i pozytywnych relacji, bez określania efektów tych działań - jako jednolitego syndromu lub zespołu⁵⁶.

Działania z zakresu alienacji rodzicielskiej - to manipulowanie strachem i lękami, zastraszanie oraz szantaż emocjonalny dziecka, utrudnianie kontaktów dziecka z jego prawidłowo postępującymi rodzicem lub rodzicami, wzbudzanie niechęci lub nienawiści u dziecka do jego rodzica lub rodziców oraz inne negatywne zachowania prowadzące do niszczenia ich wzajemnych, pozytywnych więzi i relacji⁵⁷.

Do niektórych negatywnych efektów alienacji rodzicielskiej dla dziecka amerykański psychiatra sądowy – dr Daniel J. Rybicki, z doświadczeniem sądowym na poziomie stanowym i federalnym zaliczył (za dr Philipem Michaelem Stahlem) takie skutki - jak problemy w relacjach i budowaniu związków intymnych, problemy z panowaniem nad gniewem i wrogością w relacjach, problemy psychosomatyczne, problemy ze snem i z jedzeniem, luki w psychice i nadmierna zależność, konfliktowe podejście do autorytetów oraz poczucie uprawnienia do własnej wściekłości, prowadzące do alienacji społecznej⁵⁸.

Z kolei prof. Edward Kruk, z University of British Columbia wskazuje na występowanie u dzieci poddawanych alienacji rodzicielskiej niskiego poczucia własnej wartości, braku zaufania, depresji oraz podatności na uzależnienia, co spowodowane jest utratą zdolności do dawania i przyjmowania miłości od rodziców⁵⁹.

Pierwszym krajem, który w 2010 roku podjął działania, w oparciu o sankcje karne przeciwko stosowaniu alienacji rodzicielskiej była Brazylia. W tym kraju, do przykładowych (ale nie wyłącznych) jej metod zostały zaliczone takie postawy jak: stosowanie działań deprecjonujących rodzica, przeszkadzanie w sprawowaniu władzy rodzicielskiej i w kontaktach z dzieckiem, rozmyślne ukrywanie przed rodzicem istotnych informacji dotyczących edukacji, zdrowia i miejsca zamieszkania dziecka, fałszywe oskarżenia wysuwane przeciwko rodzicom i dziadkom oraz zmiana adresu dziecka, w celu utrudnienia jego kontaktu z rodzicem⁶⁰.

Jednak wyciąganie sankcji karnych wobec rodzica, w przypadku stosowania przez niego alienacji rodzicielskiej nie jest właściwe, a może być nawet szkodliwe dla dziecka, co wskazałem w dalszej części uzasadnienia.

Zajmując się tym problemem należy zwrócić uwagę, że alienacja rodzicielska i alienacja - to są zupełnie dwa różne problemy, a alienacja rodzicielska nie jest tożsama z konfliktem lub walką rodziców. Alienacja rodzicielska jest formą przemocy, stosowanej świadomie lub nieświadomie⁶¹.

Natomiast alienacja nie jest formą przemocy, a według Słownika Języka Polskiego SJP to pojęcie oznacza:

1. poczucie obcości; wyobcowanie, odizolowanie się od środowiska;

2. w prawie: przeniesienie prawa własności na inną osobę⁶².

Konflikt, według Słownika Języka Polskiego - to zetknięcie się sprzecznych interesów, poglądów, niezgodność ról, zatarg⁶³.

Aby uniknąć zamieszania, w tym obszarze należy także zwrócić uwagę, że pomimo ostatnio czasami promowanego określenia przemoc alienacji rodzicielskiej nie jest ono terminem naukowym, a marketingowym określeniem promującej się w ten sposób niewielkiej grupy społecznej⁶⁴.

Zatem dokonując procedowania zmian Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz innych aktów prawnych należy unikać powoływania się na nienaukową, krytykowaną z powodu uproszczeń i nieścisłości koncepcję dr Richarda Gardnera tzw. syndromu (zespołu) alienacji rodzicielskiej (PAS), przed posługiwaniem się którą zarazem przestrzega na swojej stronie internetowej Amerykańskie Stowarzyszenie Psychologiczne (APA)⁶⁵, co przedstawiłem w publikacji: Alienacja rodzicielska i jej negatywne skutki, a tzw. syndrom (zespół) alienacji rodzicielskiej (PAS) – podstawowe różnice⁶⁶.

Pojęcie tzw. syndromu (zespołu) alienacji rodzicielskiej (PAS) nie zostało również uwzględnione w opublikowanej przez World Health Organization (WHO) Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (International Classification of Diseases) - ICD 11⁶⁷.

Natomiast pod pozycją QE52 tej klasyfikacji, według jej stanu na kwiecień 2019 roku został uwzględniony problem, związany z interakcjami interpersonalnymi w dzieciństwie. Pod jego szczegółowym aspektem, zdefiniowanym pod pozycją QE52.0 znajduje się: Problem dotyczący relacji na linii opiekun - dziecko, określony jako: istotne i trwałe niezadowolenie w relacji opiekun – dziecko, związane ze znacznymi zaburzeniami funkcjonowania⁶⁸.

W ramach tej definicji częściowo mieści się alienacja rodzicielska i jej różnorodne negatywne konsekwencje, chociaż w tej definicji został ujęty szerszy problem, a alienacja rodzicielska nie jest bezpośrednio wskazana.

Do faktu wskazującego, że negatywnych skutków alienacji rodzicielskiej nie da się przedstawić w postaci jednoznacznego syndromu lub zespołu – odniosłem się jednocześnie m. in. w publikacjach: Dziecko, rodzic i rozwód oraz alienacja rodzicielska⁶⁹ oraz: Alienacja rodzicielska – jako przemoc, w odniesieniu do polskich regulacji prawnych, zamieszczonej w nr 12 (278) z 2017 roku Magazynu Prawniczego Jurysta⁷⁰.

Ponadto zajmując się tym aspektem problemu należy podkreślić, że publicznie krytykowane są nieakceptowalne w naszej kulturze poglądy twórcy koncepcji tzw. syndromu (zespołu) alienacji rodzicielskiej (PAS) – dr Richarda Gardnera na temat pedofilii⁷¹ oraz sposób popełnienia przez niego samobójstwa⁷², do czego także odniosłem się w publikacji: Alienacja rodzicielska – jako przemoc w odniesieniu do polskich regulacji prawnych⁷³.

Ten aspekt mógłby zostać wykorzystywany retorycznie, podczas ataków na zwolenników tej koncepcji, w tym w hipotetycznej sytuacji powoływania się na nią podczas procedowania zmian w prawie.

Zdefiniowanie alienacji rodzicielskiej i wskazanie niemożności przedstawienia jej efektów w postaci jednolitego syndromu lub zespołu oraz zdefiniowanie prowadzonych, w jej ramach szkodliwych działań zawarłem w propozycjach stanowienia art. 113 (7) § 4 i 113 (7) § 5 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Poniżej przedstawiam kilka przykładów badań, dotyczących sytuacji dzieci, wychowywanych bez dostępu do prawidłowo postępującego ojca i matki, które wskazałem w inauguracyjnym wykładzie, wygłoszonym w Senacie RP podczas wspomnianego seminaryjnego posiedzenia Komisji Rodziny i Polityki Społecznej, zorganizowanego wspólnie z sejmową Komisją Polityki Społecznej i Rodziny⁷⁴, a które występują niezależnie od ewentualnego stosowania alienacji rodzicielskiej:

Małgorzata Kowanetz, z Instytutu Ekspertyz Sądowych im. prof. dr Jana Sehna, na podstawie przeprowadzonych badań wskazuje, że zarówno u dzieci, jak i u rodziców z rozbitych rodzin występują zaburzenia emocjonalne. Dominujące zaburzenia u dzieci to lęk, agresja, zahamowanie, zaburzenia zachowania oraz symptomy depresji⁷⁵.

W publikacji Ronalda R. Rohnera oraz Roberta Veneziano, zamieszczonej w nr 5 z 2001 roku "Review of General Psychology”, przygotowanej w oparciu o 100 badań przeprowadzonych w latach 1941 – 2001 znajdują się informacje o występowaniu takich zaburzeń u dzieci z ograniczonym dostępem do obecności i miłości ojca, jak np. spadek empatii, wzrost przemocy, problemy z zachowaniem, zaburzenia psychiczne u synów, mniejsze kompetencje społeczne, słabsze wyniki w nauce i problem borderline u dziewczynek oraz częstsze popadanie w depresję i uzależnienie od narkotyków u obojga⁷⁶.

Dr Alicja Czerederecka, w swojej publicystyce zauważa, że gdy główna opieka nad dziećmi została przejęta przez ojca, zanim osiągnęły one wiek szkolny, pojawiają się u nich wahania samooceny, niezaspokojona potrzeba bezpieczeństwa, niesamodzielność, nieadekwatność w rozwiązywaniu problemów, izolowanie się lub poszukiwanie wsparcia⁷⁷.

Sam problem jest oczywiście znacznie szerszy. Jednak w związku z powyższym można stwierdzić, że z powodu, że obecna konstrukcja i funkcjonowanie prawa rodzinnego przyczyniają się do praktycznego oddzielania dziecka od ojca lub matki, w sytuacji rozchodzenia się jego rodziców - występuje systemowa, prawna dyskryminacja dzieci wychowywanych w rozbitych rodzinach wobec dzieci wychowywanych w rodzinach pełnych, gdyż wychowywanie dziecka bez nieskrępowanego dostępu do prawidłowo postępujących ojca i matki naraża go na znacznie częstsze występowanie problemów obejmujących zaburzenia zdrowotne, emocji, rozwoju i zachowania, niż dzieci wychowywanych w prawidłowo postępujących rodzinach pełnych⁷⁸.

Dodanie art. 113 (7) § 1 dotyczy ustawowego uregulowania nakazania przeprowadzania postępowań, wyjaśniających przyczyny stosowania alienacji rodzicielskiej, które jak wskazałem powyżej mogą być świadome lub nieświadome, utrudniania sprawowania pieczy naprzemiennej nad dzieckiem oraz nie wyrażania zgody na sprawowanie takiej formy pieczy, co pozwoli z kolei na prawidłowe zarządzenie dalszego postępowania.

Zawiera zarazem imperatyw postępowania dla sądu, w tym odnoszący się do postaw osób, które faktycznie, a nie tylko formalnie sprawują pieczę nad dzieckiem, a które mogą w sposób szkodliwy wpływać na dziecko oraz na jego sytuację, swoją postawą i zachowaniem.

Przykładowo na badania, odnoszące się do niewłaściwej postawy dziadków, w tej sprawie, gdy taka postawa ma miejsce, wskazała Małgorzata Kowanetz z Instytutu Ekspertyz Sądowych im. prof. dr Jana Sehna w Krakowie, w swojej publikacji: Rola dziadków w opiece nad dziećmi w rodzinach rozbitych⁷⁹, a na przykład, z tego zakresu - w oparciu o swoją praktykę pracy psychologa - Joanna Kozieł podczas swojego wystąpienia na posiedzeniu seminaryjnym Komisji Rodziny i Polityki Społecznej Senatu RP, 27 maja 2014 roku⁸⁰.

Również w mojej publicystyce przedstawiłem przykład negatywnej postawy rodziców matki (dziadków) oraz jej rodzeństwa, niszczących pozytywne relacje dzieci z ich ojcem, o czym zostałem poinformowany podczas prowadzenia projektu badawczego: Alienacja rodzicielska (PA) – wstępne badania nad problemem i jego skutkami w Polsce. W tym przypadku, wiodąca część alienacji rodzicielskiej wydawała się odbywać poza relacją matka – ojciec, osób pełnoletnich, którzy zarazem w ukryciu przed bliskimi matki w dalszym ciągu utrzymywali relacje seksualne⁸¹.

Dodanie art. 113 (7) § 2 i art. 113 (7) § 3 zawiera ustawowe uregulowanie dalszych koniecznych działań, które powinny być stosowane na rzecz wprowadzenia optymalnego postępowania, w sytuacji niezasadnego utrudniania kontaktu dziecka z rodzicem i rodzica z dzieckiem, stosowania innych form alienacji rodzicielskiej oraz niezasadnego utrudniania sprawowania pieczy naprzemiennej nad dzieckiem i niezasadnego nie wyrażania zgody na sprawowanie takiej formy pieczy, które z jednej strony nie zagrażałyby dziecku odizolowaniem go od jednego z rodziców, na skutek pozbawienia albo ograniczenia wolności tego rodzica lub pogorszeniem jego sytuacji materialnej, na skutek ukarania tego rodzica grzywną, jako sankcji za utrudnianie kontaktów, a z drugiej prowadziłyby do prawidłowego sprawowania pieczy nad dzieckiem, w rodzinach rozbitych.

Istotnym aspektem tej innowacji jest nie powodowanie dodatkowej szkody i traumy dla dziecka, zagrażających jego najlepszemu interesowi i dobru, w sytuacji, gdy jest ono poddawane alienacji rodzicielskiej od jednego lub obojga rodziców oraz zastosowanie jak najlepszych działań, w tej sytuacji, w sposób zgodny ze stanowieniem art. 3 Konwencji o Prawach Dziecka⁸².

O sankcjach finansowych dla rodzica oraz o zagrożeniach nimi, które są możliwe do stosowania, w sytuacji utrudniania kontaktów stanowią art. 582 (1) § 2, art. 582 (1) § 3, art. 582 (1) § 4, art. 598 (15) i art. 598 (16) Ustawy z dn. 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego⁸³.

Zaimplementowanie do polskiego systemu prawnego, bezpośrednio odnoszących się do tej sytuacji sankcji pozbawienia wolności może hipotetycznie okazać się skutkiem lobbingu części oddzielonych od swoich dzieci ojców, a próby takich działań były uprzednio podejmowane⁸⁴, chociaż utrudnianie kontaktu dziecka z rodzicem może już być, przynajmniej teoretycznie sankcjonowane, w oparciu o stanowienie art. 191 § 1 Kodeksu karnego⁸⁵.

Ponadto te aspekty żądania mają również trzy dodatkowe cele.

Po pierwsze: ochronę dziecka od zostania poddanym bardziej drastycznym i wyrafinowanym, a zarazem trudniejszym do zdiagnozowania formom alienacji rodzicielskiej, które mogły by być dokonywane przez niewłaściwie postępującego rodzica w celu dążenia, przez niego - do uniknięcia sankcji finansowych lub karnych;

Po drugie: ochronę chroniącego dziecko rodzica, izolującego swoje dziecko od zagrażającego jego zdrowiu lub życiu drugiego rodzica, w sytuacji niemożności, zapewnienia dziecku niezwłocznej lub niezbędnej ochrony prawnej, a zarazem wysuwania wobec niego oskarżeń o niezasadnie izolowanie tego dziecka od zagrażającego mu rodzica.

Po trzecie: ochronę dziecka przed powierzeniem pieczy nad nim rodzicowi, zagrażającemu jego życiu lub zdrowiu, swoją postawą lub zaburzeniami.

Nadmierną długość postępowań w sprawach opiekuńczych oraz zagrożenia dla zdrowia i życia dzieci, w sytuacji niemożności zapewnienia im ochrony przez prawo, w każdym groźnym przypadku omówiłem uprzednio, podczas uzasadniania propozycji stanowienia treści odpowiednio art. 58 § 1a oraz art. 113 (4) i art. 113 (5) Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Odnosząc się do problemów, dotyczących przeprowadzania postępowania sądowego, w sprawach opiekuńczych należy zarazem wskazać, że przeprowadzane przez psychologów opiniowanie w sprawach rodzinnych jest uważane przez nich - za najtrudniejsze pod względem merytorycznym i etycznym, a rodzice kwestionują obiektywizm, rzetelność i trafność zastosowanych metod diagnostycznych oraz kompetencje zawodowe psychologa⁸⁶.

Jednocześnie, zdaniem dr Małgorzaty Toeplitz – Winiewskiej sądy rodzinne niemal całkowicie, często wprost automatycznie, kierują się opinią psychologiczną, nie odnosząc jej konkluzji do innych dowodów w sprawie⁸⁷.

Na występowanie trudności podczas rozstrzygania problemu na drodze postępowania sądowego, w tych przypadkach - mają wpływ, nie zawsze zadowalające przypominanie i rozpoznawanie istoty problemu przez dzieci i dorosłych, podatność dzieci na sugestię, możliwość występowania błędów podczas diagnostyki, problem z utrzymywaniem adekwatnej atmosfery podczas przeprowadzania badań, posługiwanie się niezgodnymi z rzeczywistością skryptami zdarzeń przez dzieci, problemy z odróżnieniem prawdziwych wspomnień od wyobrażeń przez dzieci, posługiwanie się stereotypami przez dzieci oraz wadliwe procedury, stosowane podczas gromadzenia materiału śledczego⁸⁸.

Stosowanie sankcji karnych i finansowych wobec rodzica byłoby jednocześnie niewłaściwe oraz sprzeczne z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej⁸⁹, w sytuacji poddawania szantażowi lub manipulacjom tego rodzica, formalnie utrudniającego kontakt z dzieckiem przez osoby mu bliskie, w celu doprowadzenia do przyjęcia przez niego takiej postawy, a takie naciski miewają miejsce⁹⁰.

Nie można także bagatelizować sytuacji, gdy stosowanie alienacji rodzicielskiej jest skutkiem zaburzeń rodzica, który ją stosuje np. na skutek nieuzasadnionego lęku o dziecko lub gdy ten rodzic nie zdaje sobie świadomości ze swojej postawy, w tym obszarze. Zwłaszcza, że odróżnienie świadomości i nieświadomości postaw, w tej sprawie nie zawsze jest sprawą łatwą i jednoznaczną. Także podczas postępowania sądowego.

Należy dodać, że pomimo, że alienacja rodzicielska jest przemocą, przeciwdziałanie jej, w oparciu o sankcje karne nie jest optymalne z punktu widzenia terapii⁹¹.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

1 Dz. U. 1991 Nr 120 poz. 526 z późn. zm.

2 t. j. Dz. U. z 2019 r. poz. 2086.

3 Por. M. Wojewódka, Alienacja rodzicielska – jako przemoc, w odniesieniu do polskich regulacji prawnych. „Magazyn Prawniczy Jurysta 2017. nr 12 (278) , s. 11. Zob. także Goldenline, Forum Alienacja rodzicielska [Online]. Dostępne w Internecie: https://www.goldenline.pl/grupy/Zainteresowania/alienacja-rodzicielska [dostęp: 12.11.2019].

4 M. Wojewódka, Dziecko, rodzic i rozwód oraz alienacja rodzicielska. Wydanie II poprawione i uzupełnione. Kraków 2015, s. 67 - 76 [Online]. Dostępne w Internecie:

https://docplayer.pl/11776088-Maciej-wojewodka-dziecko-rodzic-i-rozwod-oraz-alienacja-rodzicielska-problemy-pomysly-porady-maciej-wojewodka-krakow-2015-telefon-kom.html [dostęp: 12.11.2019].

5 Zob. Zapis stenograficzny: Posiedzenie Komisji Rodziny i Polityki Społecznej w dn. 27 maja 2014 r. (117.), Senat RP VIII Kadencja. Warszawa 2014, s. 6, 19. [Online]. Dostępne w Internecie:

https://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=22&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwiVotG9m6raAhULiKYKHS5UAXA4ChAWCE4wCw&url=https%3A%2F%2Fwww.senat.gov.pl%2Fdownload%2Fgfx%2Fsenat%2Fpl%2Fsenatkomisjeposiedzenia%2F5002%2Fstenogram%2F117rps_egz_2.pdf&usg=AOvVaw3_vYwcGmRLdUiSqmZPwlgj [dostęp: 12.11.2019]. Por. także M. Wojewódka, Dziecko, rodzic i rozwód oraz alienacja rodzicielska. Wydanie II poprawione i uzupełnione. Kraków 2015, s. 17, 32 - 35 [Online]. Dostępne w Internecie:

https://docplayer.pl/11776088-Maciej-wojewodka-dziecko-rodzic-i-rozwod-oraz-alienacja-rodzicielska-problemy-pomysly-porady-maciej-wojewodka-krakow-2015-telefon-kom.html [dostęp: 12.11.2019 r.]. M. Wojewódka, Alienacja rodzicielska – jako przemoc, w odniesieniu do polskich regulacji prawnych. „Jurysta Magazyn Prawniczy” 2017, nr 12 (278), s. 14 i in.

6 Por. Ministerstwo Sprawiedliwości, Podstawowa informacja o działalności sądów powszechnych – I półrocze 2017 roku na tle poprzednich okresów statystycznych. „Informator Statystyczny Wymiaru Sprawiedliwości”. s. 24 [Online]. Dostępne w Internecie:

https://isws.ms.gov.pl/pl/baza-statystyczna/publikacje/download,2779,0.html [dostęp: 12.11.2019].

7 Ibidem.

8 Dz. U. 1991 Nr 120 poz. 526 z późn. zm.

9 t. j. Dz. U. z 2019 r. poz. 2086.

10 W. Bądz, Prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców edycja 2018. Konkursowa praca Wojciecha Bądza [Online]. Dostępne w Internecie: http://www.sssrwp.pl/aktualnosci.php?typ=kk&art=293&start=0&irek=34 [dostęp: 12.11.2019].

11 L. Nielsen, Parenting Plans for Infants, Toddlers, and Preschoolers: Research and Issues. „Journal of Divorce & Remarriage” 2014. vol. 55. Issue 4, s. 315 – 333 [Online]. Dostępne w Internecie: https://www.bcba.org/site/wp-content/uploads/2014/06/2014-Nielsen.ParentingPlansInfants.JDivRemarriage.pdf [dostęp: 12.11.2019].

12 R. Bauserman, Child Adjustment in Joint-Custody Versus Sole-CustodyArrangements: A Meta-Analytic Review. „Journal of Family Psychology” 2002 vol. 16 nr 1, s. 91 – 102 [Online]. Dostępne w Internecie: https://www.apa.org/pubs/journals/releases/fam-16191.pdf [dostęp: 12.11.2019].

13 Dz. U. 1997 nr 78 poz. 483.

14 Dz. U. 1991 Nr 120 poz. 526 z późn. zm.

15 Zob. A. Czerederecka. E Wach, A Difficulties in Social Adaptation of Persons Experiencing Marital Failures. „Z Zagadnień Nauk Sądowych” 1994, nr XXX, s. 64 – 77, M. Wojewódka, Dziecko …, s. 36 – 37 i in.

16 M. Wojewódka, Dziecko …, s. 36 – 37.

17 A. Czerederecka, E. Wach, A Difficulties …, s. 64 – 77.

18 Zob. M. Wojewódka, Dziecko ..., s. 17, 32, 34. Zob. także Goldenline, Forum Alienacja .... Facebook, Forum Alienacja rodzicielska [Online]. Dostępne w Internecie: https://www.facebook.com/groups/alienacja.rodzicielska [dostęp: 12.11.2019].

19 K. Mendecka, Klauzula dobra dziecka w Konwencji o Prawach Dziecka i w prawie polskim (wybrane problemy). „Acta Universitatis Lodziensis” 2016, 77, s. 31 [Online]. Dostępne w Internecie: file:///C:/Users/ProBook/Desktop/Klauzula%20dobra%20dziecka%20w%20Konwencji%20o%20Prawach%20Dziecka%20i%20w%20Prawie%20Polskim%20(wybrane%20problemy).pdf [dostęp: 12.11.2019].

20 Ibidem, s. 30 – 32.

21 Zob. M. Cudowska, P. Pawluczuk – Bućko, Koncepcja „nadrzędnego interesu dziecka” - jako element sprawowania opieki nad dzieckiem – analiza porównawcza na przykładzie Polski i stanu Minnesota. [w:] Prawo małżeńskie i jego relacje z innymi gałęziami prawa. „Kortowski Przegląd Prawniczy”, s. 46, 51 [Online]. Dostępne w Internecie: http://wpia.uwm.edu.pl/czasopisma/sites/default/files/uploads/KPP-Monografie/6/43-52.pdf [dostęp: 12.11.2019].

22 Zapis ..., s. 19.

23 A. Czerederecka, Rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne na cenzurowanym. „Rodzina i Prawo. Kwartalnik Sędziów Rodzinnych” 2013. nr 24, s. 21.

24 Rzecznik Praw Dziecka, Informacja o Działalności Rzecznika Praw Dziecka za rok 2017 oraz uwagi o stanie przestrzegania praw dziecka. Warszawa 2018, s. 455 - 502 [Online]. Dostępne w Internecie: file:///C:/Users/ProBook/Desktop/informacja_o_dzialalnosci_rzecznika_praw_dziecka_za_rok_2017.pdf [Dostęp: 12.11.2019].

25 Ibidem, s. 549 – 595.

26 Dz. U. 1991 Nr 120 poz. 526 z późn. zmianami

27 M. Wojewódka, Dziecko..., s. 6 - 12 .

28 Zapis …. , s. 5 - 8, 10 - 12, 19.

29 Dz. U. 1991 Nr 120 poz. 526 z późn. zm.

30 Fakt24, Ojciec pobił dziecko [Online]. Dostępne w Internecie: http://www.fakt.pl/ojciec-pobil-dziecko [dostęp: 12.11.2019].

31 Fakt24, Matka pobiła dziecko [Online]. Dostępne w Internecie: http://www.fakt.pl/matka-pobila-dziecko [dostęp: 12.11.2019].

32 Fakt24, Ojciec zabił dziecko [Online]. Dostępne w Internecie: http://www.fakt.pl/ojciec-zabil-dziecko [dostęp: 12.11.2019].

33 Fakt24, Matka zabiła dziecko [Online]. Dostępne w Internecie: http://www.fakt.pl/matka-zabila-dziecko [dostęp: 12.11.2019].

34 T. Hucał. Z. Janicki, Ojciec zabił dziecko, a sam się powiesił. „Gazeta Lubuska” 24.03 2007 [Online]. Dostępne w Internecie: http://www.gazetalubuska.pl/wiadomosci/art/7691711,ojciec-zabil-dziecko-a-sam-sie-powiesil,id,t.html [dostęp: 12.11.2019].

35 Lubików. Ojciec POWIESIŁ córkę, a potem popełnił samobójstwo?! Dziecko obchodziło 8. urodziny... „se.pl”. 31.03.2017 [Online]. Dostępne w Internecie: http://www.se.pl/wiadomosci/polska/ojciec-powiesil-letnia-corke-a-potem-horror-w-lubikowie-woj-mazowieckie_974282.html [dostęp: 12.11.2019].

36 Tragedia w Pile. Zabił dziecko, bo przegrywał w grze komputerowej? „Wprost” 23.03.2017 [Online]. Dostępne w Internecie:

https://www.wprost.pl/zycie/10047805/Tragedia-w-Pile-Zabil-dziecko-bo-przegrywal-w-grze-komputerowej.html [dostęp: 12.11.2019].

37 Dzieci krzyczały, gdy mordowała je matka. Dlaczego nikt im nie pomógł? „Fakt 24”, 24.01 [Online]. Dostępne w Internecie:

http://www.fakt.pl/wydarzenia/polska/wroclaw/lubin-matka-zabila-dzieci-i-probowala-popelnic-samobojstwo/7857wg0 [dostęp: 12.11.2019].

38 Matka zmarłej Amelki jest poczytalna. Ona zabiła dziecko? „Gazeta Pomorska” 27.10.2011 [Online]. Dostępne w Internecie:

http://www.pomorska.pl/wiadomosci/bydgoszcz/art/7252568,matka-zmarlej-amelki-jest-poczytalna-ona-zabila-dziecko,id,t.html [dostęp:12.11.2019].

39 Byli cudownym małżeństwem. Dlaczego matka ZABIŁA noworodka i siebie? „se.pl” 29.11.2017 [Online]. Dostępne w Internecie:

http://www.se.pl/wiadomosci/polska/byli-cudownym-mazenstwem-dlaczego-ewa-zabila-dziecko-i-siebie_1029799.html [dostęp: 12.11.2019].

40 Ojciec podał truciznę sobie i dziecku? Tak ratowano ich w sali zabaw [Online]. Dostępne w Internecie: https://www.fakt.pl/wydarzenia/polska/warszawa/warszawa-smierc-dziecka-i-ojca-na-sali-zabaw-tomasz-m-otrul-siebie-i-syna/2ep5n5j?fbclid=IwAR2l_bAOPjzfB19hyOP_XVuj41LztWArTzMjVwgJRLI7ADUGiaxsedxvJIQ#slajd-1 [dostęp: 12.11.2019].

41 Biuro Prewencji KGP Wydział Prewencji. Informacja dotycząca realizacji przez Policję procedury „Niebieskiej karty w 2018 r.” Warszawa 2019, s. 28 [Online]. Dostępne w Internecie: https://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=4&ved=2ahUKEwi67rWV6bXlAhWxtYsKHatUBJwQFjADegQIBhAC&url=http%3A%2F%2Fstatystyka.policja.pl%2Fdownload%2F1%2F306183%2FInformacjadotyczacarealizacjiprzezPolicjeproceduryNiebieskieKartyw2018r.pdf&usg=AOvVaw1ydSlXb4v6emWqrZ8oqhKD [dostęp: 12.11.2019].

42 S. Wójcik. Przemoc fizyczna wobec dzieci. „Dziecko krzywdzone” 2012 nr 2(39). s. 23 – 24 [Online]. Dostępne w Internecie:

http://fdds.pl/wp-content/uploads/2016/05/Wojcik_S_2012_Przemoc_fizyczna_wobec_dzieci.pdf [dostęp: 12.11.2019].

43 Por. M. Wojewódka, Dziecko… s. 13 – 16.

44 Zapis ..., s. 1 – 25.

45 Zob. M. Wojewódka. Dziecko … s. 6 – 13.

46 Ibidem, s. 13 – 24.

47 Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Europejski …, s. 20 – 22.

48 Goldenline, Forum Alienacja rodzicielska [Online]. Dostępne w Internecie: https://www.goldenline.pl/grupy/Zainteresowania/alienacja-rodzicielska [dostęp: 12.11.2019].

49 Zapis ..., s. 1 – 25.

50 Zob. M. Wojewódka, Dziecko ..., s. 13 – 24, 43 – 60. M. Wojewódka, Alienacja rodzicielska i jej negatywne skutki oraz problemy dziecka wychowywanego przez jednego rodzica : referat inauguracyjny, wygłoszony na posiedzeniu seminaryjnym Komisji Rodziny i Polityki Społecznej Senatu Rzeczpospolitej Polskiej - dn. 27.05.2014 roku. Kraków 2018, s. 1 – 14 i in.

51 M. Wojewódka, Alienacja rodzicielska – jako ..., s. 11 – 18.

52 M. Wojewódka, Oddzielenie od rodzica i jego konsekwencje, „Niebieska linia” - dwumiesięcznik poświęcony problematyce przemocy” 2017 , nr 5 (112) z 2017 r., s. 22 – 24.

53 A. Czerederecka, Syndrom oddzielenia od drugoplanowego opiekuna (PAS) - przydatność diagnozy w badaniach sądowych, w kontekście krytyki zjawiska, „Nowiny Psychologiczne” 2005. nr 3, s. 31 – 42.

54 Zob. M. Wojewódka, Alienacja rodzicielska i jej negatywne skutki, a tzw. syndrom (zespół) alienacji rodzicielskiej (PAS) – podstawowe różnice [Online]. Dostępne w Internecie: https://sites.google.com/site/maciejwojewodka/home/alienacja-rodzicielska-i-jej-negatywne-skutki-a-pas-podstawowe-roznice [dostęp: 12.11.2019].

55 Ibidem.

56 Zob. M. Wojewódka, W interesie dobra dziecka i społeczeństwa [Online]. Dostępne w Internecie: https://sites.google.com/site/maciejwojewodka [dostęp: 12.11.2019]. Por także: Zapis, s. 1- 25. M. Wojewódka, Dziecko ..., s. 13 – 24. M. Wojewódka, Alienacja rodzicielska i …, s. 1 – 14. M. Wojewódka, Alienacja rodzicielska – jako ..., s. 11 – 14.

57 Ibidem.

58 D. J. Rybicki, Parental Alienation And Enmeshment Issues In Child Custody Cases [Online]. Dostępne w Internecie: http://www.fact.on.ca/Info/pas/rybick00.htm [dostęp: 12.11.2019]. Zob. także: M. Wojewódka. Dziecko … s. 13.

59 E. Kruk, The Impact of Parental Alienation on Children. „Psychology Today” 2013 (April 25) [Online]. Dostępne w Internecie:

https://www.psychologytoday.com/us/blog/co-parenting-after-divorce/201304/the-impact-parental-alienation-children [dostęp: 12.11.2019]. Zob. także: M. Wojewódka. Dziecko … s. 13.

60 Global Legal Momitor, Brazil: Parental Alienation Criminalized, „Library of Congress” [Online]. Dostępne w Internecie: http://www.loc.gov/law/foreign-news/article/brazil-parental-alienation-criminalized/ [dostęp: 03.11.2019]. Zob. także: Alienacja rodzicielska zakazana ustawą w Brazylii. „Psychologia.net.pl Portal Psychologiczny” [Online]. Dostępne w Internecie: http://www.psychologia.net.pl/serwis.php?level=928&rok=2010 [dostęp: 12.11.2019].

61 Por. Zapis …, s. 5 – 6, 7 – 8, 9 – 10 i in.

62 Słownik Języka Polskiego SJP [Online]. Dostępne w Internecie: https://sjp.pl/alienacja [dostęp: 12.11.2019].

63 Ibidem [Online]. Dostępne w Internecie: https://sjp.pl/konflikt [dostęp: 12.11.2019].

64 Facebook, Przemoc alienacji rodzicielskiej grupa otwarta [Online]. Dostępne w Internecie: https://www.facebook.com/PrzemocAlienacjiRodzicielskiej [dostęp: 12.11.2019].

65 American Psychological Association (2008) Statement on Parental Alienation Syndrome [Online]. Dostępne w Internecie: http://www.apa.org/news/press/releases/2008/01/pas-syndrome.aspx [dostęp: 12.11.2019].

66 Zob. M. Wojewódka, Alienacja rodzicielska i jej negatywne skutki, a …

67 World Health Organization, ICD-11. International Classification of Diseases 11th Revision. The global standard for diagnostic health information [Online]. Dostępne w Internecie: https://icd.who.int/en [dostęp: 12.11.2019].

68 Ibidem [Online]. Dostępne w Internecie: https://icd.who.int/browse11/l-m/en?fbclid=IwAR0etwSctkH2Xwh8ay6WvBNPKnAsXpTIESP0w8ywOibZazdKKDo67J5rtOA#/http%3a%2f%2fid.who.int%2ficd%2fentity%2f547677013 [dostęp: 12.11.2019].

69 Zob. M. Wojewódka. Dziecko … s. 13.

70 Zob. M. Wojewódka, Alienacja rodzicielska – jako … s. 13.

71 Overview of Dr. Richard Gardner's Opinions on Pedophilia and Child Sexual Abuse. “The Leadership Council on Child Abuse & Intepersonal Violence” [Online]. Dostępne w Internecie: http://www.leadershipcouncil.org/1/pas/RAG.html [dostęp: 12.11.2019].

72 Battered Women, Battered Children, Custody Abuse. 27.04.2011 [Online]. Dostępne w Intenecie: http://ncmbts.blogspot.com/2011/07/dr-richard-gardner-complete-autopsy.html [dostęp: 12.04.2018].

73 Zob. M. Wojewódka, Alienacja rodzicielska – jako … s. 12.

74 Zapis …, s. 5 - 7.

75 M. Kowanetz, Rola dziadków w opiece nad dziećmi w rodzinach rozbitych, „Nowiny Psychologiczne” 1999. nr 4 s. 15 – 21. Zob. także: M. Wojewódka. Dziecko … s. 7.

76 R. P. Rohner. R. A. Veneziano The Importance of Father’s Love; History and Contemporary Evidence, “Review of General Psychology” 2001 nr 5(4) s. 382 – 405. Zob. także: M. Wojewódka. Dziecko … s. 8.

77 A. Czerederecka, Manipulowanie dzieckiem przez rodziców rywalizujących o udział w opiece. „Dziecko krzywdzone” 2008. nr 25 (4), s. 7. Zob. także: M. Wojewódka. Dziecko … s. 6 – 7.

78 Zob. M. Wojewódka. Dziecko … s. 67.

79 M. Kowanetz, Rola …. Zob także: M. Wojewódka, Dziecko …, s. 7

80 J. Kozieł, Alienacja rodzicielska i nieświadomość przemocy w zachowaniach rodziców, a opieka nad dzieckiem. [w:] Zapis …:, s. 9 – 10. Zobacz także: M. Wojewódka, Dziecko …, s. 22 -23.

81 M. Wojewódka, Dziecko …, s. 21.

82 Dz. U. 1991 Nr 120 poz. 526 z późn. zm.

83 t. j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1460 z późn. zm.

84 Zob. P. Motyka, Nowy projekt dla ojców walczących z alienacją rodzicielską?. „Onet” 22.06.2018 [Online]. Dostępne w Internecie: https://wiadomosci.onet.pl/kraj/nowy-projekt-szansa-dla-ojcow-walczacych-z-alienacja-rodzicielska/v7100sb [dostęp: 12.11.2019]. Zob. także: Komisja Praworządności, Praw Człowieka i Petycji, Wniosek ...

85 Zob. M. Wojewodka, Alienacja rodzicielska jako …, s. 15. Zob. także: t. j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1950.

86 M. Toepliz-Winiewska, Opieka nad dziećmi – standardy opiniowania psychologicznego w sprawach rozwodowych. „Psychologia wychowawcza” 2014. nr 5, s. 180. [Online]. Dostępne w Internecie: https://e-psychologiawychowawcza.pl/api/files/view/67864.pdf [dostęp: 12.11.2019].

87 Ibidem.

88 A. Memon. A. Vrij. R. Bull, Prawo i psychologia: Wiarygodność zeznań podczas procesu dowodowego, przeł. J. Radzicki, Gdańsk 2010. s. 233 – 242.

89 Dz. U. 1997 nr 78 poz. 483 z późn. zm.

90 Zob. J. Kozieł, Op. cit. Zobacz także: M. Wojewódka, Dziecko …, s. 22 -23.

91 D. Glaser, Jak sobie radzić z problemem krzywdzenia i zaniedbywania emocjonalnego – dalszy rozwój ram konceptualnych (FRAMEA), przeł. A. Czajkowska-Błaziak. „Dziecko krzywdzone” 2011. vol. 10. nr 4 (37), s. 26 [Online]. Dostępne w Internecie:

http://fdds.pl/wp-content/uploads/2016/05/Glaser_D_2011_Jak_sobie_radzic_z_problemem.pdf [dostęp: 12.11.2019]. Zob także: M. Wojewódka, Trudności w prawnej ochronie dziecka przed przemocą [Online]. Dostępne w Internecie: https://sites.google.com/site/maciejwojewodka/home/niektore-trudnosci-w-prawnej-ochronie-dziecka-przed-przemoca [dostęp: 12.11.2019].