ALIENACJA RODZICIELSKA I JEJ NEGATYWNE SKUTKI ORAZ PROBLEMY DZIECKA WYCHOWYWANEGO PRZEZ JEDNEGO RODZICA

Parental Alienation, Its Negative Effects and Problems of Single-Custody Child

Maciej Wojewódka

Link do tej strony bywa cyklicznie blokowany na Facebooku.

Referat inauguracyjny[1], wygłoszony na posiedzeniu seminaryjnym przygotowanym przez Komisję Rodziny i Polityki Społecznej Senatu RP oraz Komisję Polityki Społecznej i Rodziny Sejmu RP we współpracy z Komitetem Przestrogi przed Oddzieleniem Rodzica w Senacie RP - "Alienacja rodzicielska jako przemoc wobec dziecka w sytuacji rozpadu związku jego rodziców" - 27.05.2014 roku[2].

Autor, w oparciu o badania własne oraz o opracowania innych specjalistów przedstawia swoje spojrzenie na problem alienacji rodzicielskiej, problemy dziecka pozbawionego w swoim życiu stałego kontaktu z tatą lub mamą oraz ogólną propozycję rozwiązania problemu[3].

Abstract:

Introductory lecture during seminar session of Family and Social Policy Committee of Senate of Republic of Poland and Social Policy and Family Committee of Sejm of Republic of Poland managed with Parental Alienation Warning Committee: “Parental Alienation as violence against a child in effect of its parents relationship collapse”, held on May, 27, 2014, given by author.

The author bases on his own research and on research by other specialists presents its outlook on problem of Parental Alienation and its negative effects and problems of child bereft father's or mother's constant presence at his/her life and presents general solution of that problem.

Słowa kluczowe: alienacja rodzicielska, psychiatria i psychologia sądowa, dziecko wychowywane przez jednego rodzica

Key Words: Parental Alienation, forensic psychiatry and psychology, single-custody child

Alienacja rodzicielska i jej negatywne skutki

Problematyka alienacji rodzicielskiej i jej negatywnych efektów jest bardzo szeroka[4]. Ze względów czasowych, odniosę się dzisiaj tylko do jej podstawowych aspektów, w oparciu o informacje uzyskane w wyniku analizy opracowań innych specjalistów zajmujących się tym problemem oraz o informacje płynące z analizy projektu badawczego – Alienacja rodzicielska – wstępne badania nad problemem i jego skutkami w Polsce, który został objęty patronatem Europejskiego Roku Kreatywności i Innowacji[5], ustanowionego decyzją Parlamentu Europejskiego na wniosek Komisji Europejskiej[6].

Prowadzone podczas tego projektu badania mają charakter opisowy, sygnalizujący problem i jego podmiotowy zasięg. Jednocześnie nie wskazują szerokości zakresu występowania tego problemu. Także zerowy budżet projektu ogranicza zakres prowadzonych badań. Sam projekt jest otwarty i związku z jego prowadzeniem zapraszam do współpracy ośrodki naukowe, instytucje stykające się tym problemem oraz indywidualnych specjalistów.

Alienacja rodzicielska - to według amerykańskiego psychiatry sądowego - dr Douglasa Darnalla zespół świadomych lub nieświadomych zachowań prowadzących do powstawania zaburzeń w relacji pomiędzy dzieckiem, a drugim rodzicem[7].

Stosowane metody alienacji rodzicielskiej - to manipulowanie przekonaniami, postawami, emocjami (m. in. strachem i lękami dziecka), szantaż emocjonalny, utrudnianie kontaktów dziecka z drugim rodzicem oraz inne negatywne działania, prowadzące do niszczenia ich wzajemnych relacji, kierowane w kierunku poddawanego alienacji rodzicielskiej dziecka lub/i rodzica[8].

Może przyczyniać się do powstawania u dziecka zaburzeń zdrowotnych, emocjonalnych, rozwojowych i dotyczących zachowania[9].

Do niektórych negatywnych efektów alienacji rodzicielskiej dla dziecka inny amerykański psychiatra sądowy – dr Daniel J. Rybicki, z doświadczeniem sądowym na poziomie stanowym i federalnym zaliczył (za dr Philipem Michaelem Stahlem) takie skutki - jak problemy w relacjach i budowaniu związków intymnych, problemy w panowaniu nad gniewem i wrogością w relacjach, problemy psychosomatyczne, problemy ze snem i z jedzeniem, luki w psychice i nadmierna zależność, konfliktowe podejście do autorytetów, poczucie uprawnienia do własnej wściekłości prowadzące do alienacji społecznej[10].

Z kolei prof. Edward Kruk z University of British Columbia wskazuje (za dr Amy Baker) na występowanie u dzieci poddawanych alienacji rodzicielskiej niskiego poczucia własnej wartości, braku zaufania, depresji oraz podatność na uzależnienia, co spowodowane jest utratą zdolności do dawania i przyjmowania miłości od rodziców[11].

Ten katalog negatywnych skutków nie jest wyczerpujący. Możemy do niego zaliczyć również m. in. stany lękowe czy tendencje samobójcze[12].

Alienacja rodzicielska to przemoc wobec dziecka i drugiego rodzica[13].

Negatywne efekty alienacji rodzicielskiej dla relacji z drugim rodzicem mogą być różnorodne i nie da się ich przedstawić w postaci jednoznacznego syndromu lub zespołu.

Zdarza się że dziecko jest agresywne wobec poddawanego alienacji rodzicielskiej rodzica oraz odrzuca i oczernia go albo wprost przeciwnie wykazuję agresję wobec alienatora i odsuwa się od niego, może posługiwać się słowami głównego opiekuna, jednocześnie przejmując jego przekonania lub świadomie kłamać podczas badań do celów postępowania sądowego lub w sądzie, będąc w praktyce uzależnione od podstawowego opiekuna (którym w praktyce wcale nie musi być formalny główny opiekun) i od środowiska w którym dziecko mieszka na stałe, etc[14].

Alienacja rodzicielska niejednokrotnie jest ukrywana pod płaszczykiem konfliktu lub walki rodziców, które mogą chociaż nie muszą jej towarzyszyć, co oczywiście sprzyja utrzymywaniu i eskalacji problemu, wskazuje na odpowiedzialność zbiorową oraz prowadzi do traktowania ofiary problemu jako jego sprawcy[15].

Również niejednokrotnie poddawanemu alienacji rodzicielskiej ojcu trudno się przyznać, że jest on wraz ze swoim dzieckiem ofiarą przemocy i opowiada o swojej walce, która faktycznie jest obroną przed tą formą przemocy[16].

Traktowanie problemu jako konfliktu lub walki pomiędzy rodzicami może także wpływać na postawę sędziów wydających rozstrzygnięcia dotyczące opieki nad dzieckiem po rozstaniu się rodziców. Ponadto spojrzenie od strony konfliktu uruchamia w kontekście Konwencji o Prawach Dziecka paradygmat konieczności niejednokrotnej pozornej ochrony dziecka przed negatywnymi skutkami tego konfliktu[17]. Natomiast spojrzenie od strony przemocy pozwala zauważyć rzeczywistą postać problemu[18].

Również w tym obszarze należałoby przeprowadzić dodatkowe badania, zwłaszcza gdy obserwacje wskazują na możliwość funkcjonowania tutaj niepisanego prawa zwyczajowego, sprzecznego z Konwencją o Prawach Dziecka, a zwłaszcza jego artykułem 3.W mojej ocenie, tej sytuacji sprzyja zbyt duża dowolność pozostawiona sądom w obszarze opieki nad dzieckiem[19].

Uważam również, że przyczynia się ona do spadku zaufania do prawa i sądownictwa, a w efekcie do korozji trzeciej władzy i osłabienia bezpieczeństwa państwa[20].

Co więcej alienacja rodzicielska wcale nie musi występować na linii ojciec - matka czy matka - ojciec. Oboje rodziców może być poddawanych alienacji rodzicielskiej przez inne osoby np. babcię, a alienujący rodzic może być narzędziem w rękach innych osób (np. szantaż ze strony dziadków czy pozorne dobre rady). Alienacja rodzicielska może być także narzędziem podporządkowywania sobie jednego z rodziców czy wywalczania wyższych alimentów[21].

Do form alienacji rodzicielskiej zaliczamy również fałszywe oskarżenia o przemoc, fałszywe oskarżenia o molestowanie seksualne dziecka, w tym z wciąganiem go do takich działań, pobicie ojca w obecności dziecka, co skutkuje zarówno zastraszaniem dziecka jak i drugiego rodzica, a także porwania rodzicielskie[22].

Wciąganie dziecka w fałszywe oskarżenia o molestowanie seksualne to sama w sobie forma werbalnego molestowania seksualnego dziecka, gdyż porusza w jego psychice te obszary[23].

Osobnym aspektem procesu alienacji rodzicielskiej jest wywoływanie lub wpływanie na nasilanie zaburzeń u drugiego rodzica np. poprzez: prowokowanie konfliktu dla uzyskania pożądanych opinii i efektu, lekceważenie, deprecjonowanie czy wzbudzanie lęku o dziecko[24].

Efektem takich postaw może być frustracja wywołująca agresję, w tym nieświadomą wobec dziecka, bezsilność, złość, wyuczona bezradność, stany depresyjno-lękowe, bezradność, osłabione poczucie własnej wartości, w tym w obecności dziecka[25].

Na występowanie niektórych aspektów alienacji rodzicielskiej wskazywał już Wilhelm Reich, który w swojej publikacji „Charakteranalyse”, wydanej po raz pierwszy w 1933 roku, wskazał na działania prowadzone przez osoby o cechach narcystycznych, mające na celu doprowadzenie do zdeprecjonowania drugiego rodzica i odebrania mu praw rodzicielskich[26].

Pięćdziesiąt lat później inną znaną koncepcję problemu, którą określił jako zespół alienacji rodzicielskiej, opracował amerykański psychiatra sądowy – dr Richard Gardner. Tzw. zespół alienacji rodzicielskiej (PAS), a właściwe pewna grupa efektów o różnym stopniu nasilenia, według pierwotnej definicji Gardnera - to zaburzenie występujące u dziecka, które w kontekście rozwodu rodziców jest zaangażowane w deprecjonowanie jednego z nich". Gardner wskazał na występowanie 8 cech wykazywanych przez dziecko doznające tego problemu, jednocześnie wskazując, że PAS można zdiagnozować tylko w sytuacji nie występowania innych form przemocy wobec dziecka np. molestowania seksualnego przez ojca[27].

Koncepcja ta jest krytykowana za występujące w niej nieścisłości i uproszczenia[28].

Zajmujący się później koncepcją PAS inny amerykański psychiatra sądowy – dr Marc J. Ackerman określił PAS jako zjawisko takie jak zaburzenia prezentowane przez dziecko, które pod wpływem manipulacji ze strony jednego z opiekunów, zwykle pełniącego pierwszoplanową rolę w wychowaniu dziecka, przesadnie krytykuje i dewaluuje drugiego opiekuna, nie przejawiając przy tym poczucia winy i wstydu, a niezbędnym warunkiem stwierdzenia zaburzenia jest przekonanie dziecka, że wyraża własną opinię[29].

Obie te koncepcje nie przedstawiają jednak w pełni różnorodności negatywnych efektów alienacji rodzicielskiej, których źródeł występowania i nasilenia możemy szukać[30].

a) po stronie rodzica i opiekuna oraz jego otoczenia (w tym oboje rodziców może być ofiarami)

b) w niewłaściwym postępowaniu instytucji i ich pracowników (sędziowie, kuratorzy, biegli, ławnicy)

c) w niedoskonałości prawa rodzinnego

Podczas prowadzenia projektu badawczego – Alienacja rodzicielska – wstępne badania nad problemem i jego skutkami w Polsce daje się zaobserwować sygnały albo niedostrzegania albo ignorowania albo nawet wzmacniania problemu przez sądy, osoby przeprowadzające badania psychologiczne na zlecenia sądów, kuratorów sądowych, poradnie psychologiczno-pedagogiczne i placówki oświatowe[31].

Z punktu widzenia prawa, moim zdaniem, procesowi alienacji rodzicielskiej w Polsce sprzyja obecna konstrukcja art. 58 i 107 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, która umożliwia pozostawienie pełnych praw rozchodzących się rodziców tylko w sytuacji osiągnięcia przez nich dobrowolnego porozumienia. W sytuacji występowania sprzeczności postaw, negatywnych doświadczeń oraz zaburzeń emocjonalnych zawarcie takiego porozumienia jest bardzo często niemożliwe[32].

Również art. 26 i 28 kodeksu cywilnego, które m. in. podczas ustalania miejsca zamieszkania dziecka dają pozycję uprzywilejowaną pozycje jednemu z rodziców, jeśli po rozpadzie ich związku zamieszkają osobno, w mojej ocenie w tej sytuacji, stwarzają warunki sprzyjające występowaniu alienacji rodzicielskiej i jej negatywnych efektów[33].

(Po wygłoszeniu tego referatu przepisy prawa zostały zmienione, jednak w sposób niewystarczający, aby rozwiązać problem).

Uważam także, że ignorowanie problemu alienacji rodzicielskiej i jej negatywnych efektów niesie nie tylko negatywne skutki dla dzieci, ich rodziców, dziadków ale także dla społeczeństwa i bezpieczeństwa państwa, wpływa na obniżenie się zaufania do prawa, demoralizację nieletnich, pogorszenie się wizerunku sędziów, kuratorów sądowych, psychologów etc[34].

Problemy dziecka wychowywanego przez jednego rodzica

Badania wskazują również na występowanie problemów u dzieci wychowujących się bez taty lub mamy nawet w sytuacji, gdy nie występuje alienacja rodzicielska. Kilka przykładów:

Małgorzata Kowanetz z Instytutu Ekspertyz Sądowych im. prof. dr Jana Sehna w publikacji "Rola dziadków w opiece nad dziećmi w rodzinach rozbitych" („Nowiny psychologiczne nr 4 z 1999 roku) na podstawie przeprowadzonych badań wskazuje, że zarówno u dzieci, jak i u rodziców z rodzin rozbitych występują zaburzenia emocjonalne. Dominujące zaburzenia u dzieci to lęk, agresja, zahamowanie, zaburzenia zachowania oraz symptomy depresji[35].

W publikacji Ronalda R. Rohnera oraz Roberta Veneziano, zamieszczonej w nr 5 z 2001 roku "Review of General Psychology”, przygotowaną w oparciu o 100 badań przeprowadzonych w latach 1941 – 2001 możemy znaleźć informacje o występowaniu takich zaburzeń u dzieci z ograniczonym dostępem do obecności i miłości ojca, jak. np. spadek empatii, wzrost przemocy, problemy z zachowaniem, zaburzenia psychiczne u synów, mniejsze kompetencje społeczne, słabsze wyniki w nauce i problem borderline u dziewczynek oraz większe popadnięcie w depresję i uzależnienie od narkotyków u obojga[36].

Dr Alicja Czerederecka w swojej publicystyce zauważa, że gdy główna opieka nad dziećmi została przejęta przez ojca, zanim osiągnęły one wiek szkolny, pojawiają się u nich wahania samooceny, niezaspokojona potrzeba bezpieczeństwa, niesamodzielność, nieadekwatność w rozwiązywaniu problemów, izolowanie się lub poszukiwanie wsparcia[37].

Można stwierdzić, że w związku z tym, że konstrukcja i funkcjonowanie prawa rodzinnego w praktyce przyczynia się do praktycznego oddzielania dziecka od jednego z rodziców, najczęściej od ojca, chociaż nie jest to regułą – obecnie mamy do czynienia z dyskryminacją dzieci wychowujących się w rozbitych rodzinach wobec dzieci wychowujących się w pełnych rodzinach, gdyż wychowywanie się bez taty lub mamy naraża je na znacznie częstsze występowanie problemów dotyczących zaburzeń psychiki, emocji, rozwoju i zachowania[38].

W celu uzdrowienia problemu i zmiany szkodliwej sytuacji niezbędne jest podjęcie wielotorowych działań, w tym zmiana prawa rodzinnego w kierunku stosowania obligatoryjnej opieki naprzemiennej (wspólnej) we wszystkich obszarach, w których jest to możliwe wraz z wprowadzeniem adekwatnego wsparcia prawno - motywacyjno - terapeutycznego, adekwatnych programów edukacyjnych dla przyszłych rodziców, sędziów, biegłych i kuratorów sądowych, psychologów, mediatorów oraz nauczycieli, a także korekty programów szkolnych[39].

----------------------------------------------------------------------------------------------------

O autorze:

Maciej Wojewódka - jest autorem projektu badawczego: Alienacja rodzicielska (PA) - wstępne badania nad problemem i jego skutkami w Polsce, objętego patronatem Europejskiego Roku Kreatywności i Innowacji oraz licznych publikacji z tego zakresu m. in. Dziecko, rodzic i rozwód oraz alienacja rodzicielska, w której częściowo zostały przedstawione wnioski wypływające z tego projektu, a także: Alienacja rodzicielska - jako przemoc w odniesieniu do polskich regulacji prawnych, zamieszczonej w nr 12 (278) z 2017 roku "Magazynu Prawniczego Jurysta" oraz Oddzielenie od rodzica i jego konsekwencje, zamieszczonej w nr 5 (112) z 2017 roku dwumiesięcznika poświęconego przemocy "Niebieska Linia" i innych. Europejski Rok Kreatywności i Innowacji został ustanowiony decyzją Parlamentu Europejskiego, na wniosek Komisji Europejskiej.

Szef Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej - Jacek Michałowski na temat projektu badawczego - Alienacja rodzicielska (PA) - wstępne badania nad problemem i jego skutkami w Polsce oraz o opracowanej przez Macieja Wojewódkę akcji społecznej - Wyalienowani rodzice czytają dzieciom napisał:

Wyrażam uznanie dla tej inicjatywy, która zwraca uwagę społeczeństwa na niezwykle przykre zjawisko uniemożliwiania niektórym rodzicom kontaktu z własnymi dziećmi. Sytuacja taka, do której dochodzi niekiedy wskutek rozpadu rodziny powoduje dodatkowe cierpienie dziecka i bardzo negatywnie wpływa na jego rozwój.

Zastępca Dyrektora Departamentu Zdrowia Publicznego Ministerstwa Zdrowia Dariusz Poznański napisał do autora:

Departament pragnie wyrazić słowa uznania za Pańskie zaangażowanie w działania na rzecz zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży.

Eli Zborowski, organizator i były Przewodniczący International Society for Yad Vashem, a także były wiceprezes Światowej Federacji Żydów Polskich stwierdził o działaniach autora:

Pana praca pomaga społeczeństwu w Polsce i na świecie. Bardzo szanuję Pana opinie i ogromnie wartościowe badania naukowe. Trzeba je rozpowszechniać, aby jak najwięcej ludzi miało dostęp do Pana pracy.

Natomiast ks. dr Adam Sycz, Sekretarz byłego Przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski - ks. abp. Józefa Michalika, w piśmie do autora podkreślił:

W imieniu Księdza Arcybiskupa Przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski pragnę podziękować za podjęcie Roku Wiary ogłoszonego przez Ojca Świętego Benedykta XVI ze szczególnym ukierunkowaniem na ważne zagadnienia rodzinne.

W 2010 roku, opracowany przez Macieja Wojewódkę projekt akcji społecznej: Wyalienowani rodzice czytają dzieciom otrzymał tytuł Lidera Europejskiego Roku Kreatywności i Innowacji, w kategorii inicjatywy społeczne. Na jego wniosek został on objęty również honorowym patronatem Rzecznika Praw Dziecka.

Maciej Wojewódka zarazem opracował profesjonalne zasady i zainicjował w kilkudziesięciu miejscowościach naszego kraju wydarzenia organizowane z okazji Dnia Świadomości Alienacji Rodzicielskiej w Polsce. Na jego wniosek także te wydarzenia zostały objęte honorowym patronatem Rzecznika Praw Dziecka.

Seminaryjne posiedzenie Komisji Rodziny i Polityki Społecznej Senatu RP, przygotowane wraz z Komisją Polityki Społecznej i Rodziny Sejmu RP we współpracy z Komitetem Przestrogi przed Oddzieleniem Rodzica - w Senacie Rzeczypospolitej Polskiej - Alienacja rodzicielska jako przemoc wobec dziecka w sytuacji rozpadu związku jego rodziców - 27.05.2014 roku, w którym udział wzięli m. in. parlamentarzyści, specjaliści zajmujący się problemem oraz przedstawiciele centralnych organów państwowych - zostało zorganizowane również z inicjatywy Macieja Wojewódki.

O seminarium:

27 maja 2014 roku, została zorganizowana parlamentarna edycja akcji społecznej: Wyalienowani rodzice czytają dzieciom. Gośćmi honorowymi podczas porannej części, zorganizowanej w Bibliotece Sejmowej byli Tadeusz Ross (aktor, satyryk i autor bajek dla dzieci) oraz Przewodniczący Komisji Polityki Społecznej i Rodziny Sejmu RP - poseł Sławomir Piechota.

Podczas tej części poddawani alienacji rodzicielskiej oraz wyalienowani rodzice rozmawiali z dziećmi - z warszawskich szkół podstawowych o emocjach, do czego punktem wyjścia było czytanie wybranych fragmentów Przygód Tomka Sawyera oraz zbioru wierszy dla dzieci, autorstwa Tadeusza Rossa z tomiku Emocje. Został przeczytany także fragment Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Na zakończenie wydarzenia każde dziecko otrzymało w prezencie egzemplarz Przygód Tomka Sawyera oraz Emocji, osobiście podpisany przez Tadeusza Rossa. Książeczki ufundowało Wydawnictwo Skrzat.

Część ta została poprzedzona zwiedzaniem Sejmu przez dzieci.

Po południu zostało zorganizowane przez Komisję Rodziny i Polityki Społecznej Senatu RP oraz Komisji Polityki Społecznej i Rodziny Sejmu RP przy współpracy z Komitetem Przestrogi przed Oddzieleniem Rodzica posiedzenie seminaryjne, zatytułowane Alienacja rodzicielska - jako przemoc wobec dziecka w sytuacji rozpadu związku jego rodziców.

Wśród poruszanych przez panelistów zagadnień, podczas tego seminarium znalazły się: - Alienacja rodzicielska i jej negatywne skutki oraz problemy dziecka wychowywanego przez jednego rodzica, przedstawione przez autora niniejszego opracowania – Macieja Wojewódkę

- Alienacja rodzicielska, a plany wychowawcze rodziców - aspekty prawne i terapeutyczne, przedstawione przez Halinę Kuraś - terapeutę, kierownika powiatowego Ośrodka Wspierania Dziecka i Rodziny w Będzinie);

- Alienacja rodzicielska i nieświadomość przemocy w zachowaniach rodziców, a opieka naprzemienna nad dzieckiem, przedstawione przez Joannę Kozieł, psychologa, terapeutę rodzinnego, mediatora;

- Świadectwo ojca - alienacja rodzicielska w dzieciństwie, a następstwa w życiu dorosłym, przedstawione przez dr inż. Marcina Jaraczewskiego;

- Rekomendowane kierunki zmian w prawie rodzinnym, dotyczące rozpadu związku rodziców a dobro dziecka, przedstawione przez mec. Sławomira Szepietowskiego.

Seminarium rozpoczęło wystąpienie senatora Mieczysława Augustyna - Przewodniczącego Komisji Rodziny i Polityki Społecznej Senatu RP - posła Sławomira Piechoty, Przewodniczącego Komisji Polityki Społecznej i Rodziny Sejmu RP oraz wiceminister Elżbiety Seredyn - podsekretarza stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, Krajowego Koordynatora Realizacji Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, po czym zostały przedstawione wyżej wskazane referaty.

Drugą część seminarium wypełniła dyskusja. Wziął w niej udział m. in. były Prezes Najwyższej Izby Kontroli, sędzia i członek Krajowej Rady Sądownictwa, wówczas poseł do Parlamentu Europejskiego, a obecnie (2021 r.) Komisarz w Unii Europejskiej - Janusz Wojciechowski, który wyrażając uznanie dla seminarium zarekomendował przekazanie jej zapisu sejmowej Komisji Nadzwyczajnej ds. zmian w Kodyfikacjach, która prowadziła prace nad zmianami w prawie rodzinnym.

Wśród obecnych na seminarium gości byli także m. in. Pełnomocnik Ministra Sprawiedliwości, Prezes Stowarzyszenia Sędziów Rodzinnych, przedstawiciele Najwyższej Izby Kontroli, Ministra Pracy i Polityki Społecznej, Prokuratury Generalnej, Rzecznika Praw Dziecka, Komendy Głównej Policji, Stowarzyszenia Psychologów Sądowych w Polsce i Stowarzyszenia Mediatorów Sądowych.

Publikacja jest dostępna także w formie e-booka: Alienacja rodzicielska i jej negatywne skutki oraz problemy dziecka wychowywanego przez jednego rodzica (Maciej Wojewódka, Kraków 2018, ISBN 978-83-939261-1-4).

Przypisy:

[1] Zapis stenograficzny: Posiedzenie Komisji Rodziny i Polityki Społecznej w dn. 27 maja 2014 r. (117.), Warszawa: Senat RP VIII Kadencja 2014, s. 5 – 7,

https://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=22&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwiVotG9m6raAhULiKYKHS5UAXA4ChAWCE4wCw&url=https%3A%2F%2Fwww.senat.gov.pl%2Fdownload%2Fgfx%2Fsenat%2Fpl%2Fsenatkomisjeposiedzenia%2F5002%2Fstenogram%2F117rps_egz_2.pdf&usg=AOvVaw3_vYwcGmRLdUiSqmZPwlgj [dostęp: 15.05.2018 r.]

[2] Ibidem, s. 1 -25

[3] Por. M. Wojewódka, Dziecko, rodzic i rozwód oraz alienacja rodzicielska. Wydanie II poprawione i uzupełnione. Kraków: Maciej Wojewódka 2015, s. 1 – 116,

https://docplayer.pl/11776088-Maciej-wojewodka-dziecko-rodzic-i-rozwod-oraz-alienacja-rodzicielska-problemy-pomysly-porady-maciej-wojewodka-krakow-2015-telefon-kom.html [dostęp: 29.08.2018]. M. Wojewódka, Alienacja rodzicielska – jako przemoc, w odniesieniu do polskich regulacji prawnych. „Jurysta Magazyn Prawniczy” 2017, nr 12 (278), s. 11 – 18. M. Wojewódka, Oddzielenie od rodzica i jego konsekwencje, „Niebieska linia” - dwumiesięcznik poświęcony problematyce przemocy” 2017 , nr 5 (112), s. 22 - 24

[4] Ibidem

[5] Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Europejski Rok Kreatywności i Innowacji w Polsce - raport. Warszawa 2010, s. 60, http://czytelnia.frse.org.pl/media/raporterkii-net.pdf [dostęp: 15.05.2018].

[6] Dz. Urz. UE. poz. L 348/115 z 24.12.2008., http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX:32008D1350 [dostęp: 15.05.2018].

[7] D. Darnall, New Definition of Parental Alienation: What is the Difference Between Parental Alienation (PA) and Parental Alienation Syndrome (PAS)? „Parental Alienation and Parental Alienation Syndrome Home Page” 1997, http://www.parentalalienation.org/articles/parental-alienation-defined.html [dostęp: 27.05.2014]

[8] Zapis … [w:] J. Kozieł, Alienacja rodzicielska i nieświadomość przemocy w zachowaniach rodziców, a opieka nad dzieckiem. s. 9 -10. Także: Nieopublikowane badania własne autora – projekt: Alienacja rodzicielska (PA) - wstępne badania nad problemem i jego skutkami w Polsce. Por. również: D. Darnall, Three Types of Parental Alienators. „Parental Alienation and Parental Alienation Syndrome Home Page” 1997,

http://www.parentalalienation.org/articles/types-alienators.html [dostęp: 27.05.2014]. M. Wojewódka, Dziecko …, s 13 - 24. M. Wojewódka, Alienacja …, s. 11 - 18. M. Wojewódka, Oddzielenie …, s. 22 - 24.

[9] Por. Zapis … [w:] H. Kuraś, Alienacja rodzicielska, a podejście terapeutyczno – prawne w kontekście rodzicielskich planów wychowawczych, s. 7 - 9. Także: Nieopublikowane … M. Wojewódka, Dziecko …, s. 13 - 23 i in.

[10] D. J. Rybicki, Parental Alienation And Enmeshment Issues In Child Custody Cases, http://www.fact.on.ca/Info/pas/rybick00.htm [dostęp: 27.05.2014]

[11] E. Kruk, The Impact of Parental Alienation on Children. „Psychology Today” 2013 (April 25), http://www.psychologytoday.com/blog/co-parenting-after-divorce/201304/the-impact-parental-alienation-children [dostęp 27.05.2014]

[12] Nieopublikowane badania własne autora. Por. także: M. Wojewódka, Dziecko …., s. 19 – 20.

[13] Zob. Ustawa z dnia 29 lipca 2015 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (art. 2), Dz. U. z 2005 r. Nr 180 poz. 1493 z późniejszymi zmianami (stan prawny na 27.05.2014). Por. Zapis … [w:] J. Kozieł, s. 9 - 10, a także M. Wojewódka, Alienacja …, s. 11 - 18

[14] Niepublikowane …. Zob. również: Zapis …, s. 10 - 13. M. Wojewódka, Dziecko …, s. 13 - 23. A. Czerederecka, Syndrom oddzielenia drugoplanowego opiekuna (PAS) – przydatność diagnozy w badaniach sądowych w kontekście krytyki zjawiska. „Nowiny Psychologiczne” 2005 nr 3, s. 31 – 41.

[15] Nieopublikowane …. Por. również: M. Wojewódka, Dziecko …., s. 13 - 23.

[16] Ibidem. Zob. także: Dzielny Tata walczymy o nasze dzieci, http://dt.inkomp.com/ [dostęp: 27.05.2014]. Walka ojca o dziecko. „Forumprawne.org”, http://forumprawne.org/prawo-cywilne/516816-walka-ojca-o-dziecko.html [dostęp: 27.05.2014]

[17] Zob. E. Potocka, Niemy krzyk. Gdy rodzice walczą o dziecko. „Onet”, 02.12.13., https://wiadomosci.onet.pl/kiosk/niemy-krzyk-gdy-rodzice-walcza-o-dziecko/cjz2g [dostęp: 27.05.2017]

[18] Zob. M. Wojewódka, Dziecko …., s. 13 - 23. Ustawa z dnia 29 lipca 2015 roku … Konwencja o Prawach Dziecka. Dz. U. 1991 nr 120 poz. 526, art. 3. M. Wojewódka, Alienacja …, s. 11 - 18

[19] Nieopublikowane …. Zob. też. Konwencja …, art. 3

[20] Nieopublikowane ….

[21] Zapis … [w:] J. Kozieł, Alienacja rodzicielska i nieświadomość przemocy w zachowaniach rodziców, a opieka nad dzieckiem, s. 9 - 10. Także: Nieopublikowane … M. Wojewódka, Dziecko …., s. 13 - 23

[22] Nieopublikowane … Zob. też B. Gujska. T Witkowski, Problem fałszywych oskarżeń o molestowanie seksualne w polskim sądownictwie ”Onet” 07.12.2019., https://wiadomosci.onet.pl/kiosk/problem-falszywych-oskarzen-o-molestowanie-seksualne-w-polskim-sadownictwie/f2t35 [dostęp; 27.05.2017]. Porwania rodzicielskie, http://porwaniarodzicielskie.pl/ [dostęp: 15.05.2018]. Fałszywe oskarżenie o przemoc w rodzinie!. „Infor.pl”, https://forum.infor.pl/topic/366145-falszywe-oskarzenie-o-przemoc-w-rodzinie/ [dostęp: 27.05.2014]

[23] Nieopublikowane … Zob. też. M. Wojewódka, Dziecko …., s. 13 - 23

[24] Ibidem

[25] Ibidem. Zob też:. Zapis …, s. 10 - 13

[26] A. Konopka. J. Samochowiec, Zespół alienacji rodzicielskiej – co powinien wiedzieć specjalista. „Psychiatria” 2009 nr 6 (3), s. 103

[27] R. Gardner, Recent Trends in Divorce and Custody Litigation. „Academy Forum” 1985 nr 29 (2), s. 3 - 7. Zob. też A. Czerederecka, Op. cit., s. 31 - 42. D. Darnall, New …

[28] Zob. D. Darnall, New …. A. Czerederecka, Op. cit., s. 31 - 42. A. Konopka. J. Samochowiec Op. cit., s. 103 - 109 i in.

[29] I. Namysłowska. J. Heitzman. A. Siewierska, Zespół Gardnera – zespół oddzielenia od drugoplanowego opiekuna (PAS). Rozpoznanie czy rzeczywistość rodzinna? „Psychiatria Polska” 2009 nr XLIII (1), s. 10.

[30] Nieopublikowane … Zob. też. M. Wojewódka, Dziecko …., s. 13 - 23. D. Darnall, Three Types of Parental Alienators. “Parental Alienation and Parental Alienation Syndrome Home Page” 1997, http://www.parentalalienation.org/articles/types-alienators.html [dostęp: 27.05.2014]. A. Czerederecka, Syndrom… s. 31 - 41. Zapis …, s. 9 - 13. M. Kowanetz, Rola dziadków w opiece nad dziećmi w rodzinach rozbitych. „Nowiny Psychologiczne” 1999 nr 4, s. 15 - 21. Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka (nr 148) oraz Komisji Polityki Społecznej i Rodziny (nr 141), z dnia 12 grudnia 2013 r. Warszawa: Kancelaria Sejmu, Biuro Komisji Sejmowych, Sejm Rzeczypospolitej Polskiej VII Kadencja 2013, s. 13 – 35,

http://orka.sejm.gov.pl/zapisy7.nsf/0/ED0019DF625486C0C1257C540050DBFA/%24File/0277507.pdf [Dostęp: 27.05.2014].

[31] Nieopublikowane … Zob. też. M. Wojewódka, Dziecko …., s. 13 - 23. Zapis …, s. 10 - 13. Pełny …, s. 13 - 35

[32] Nieopublikowane … Zob. też. M. Wojewódka, Dziecko …., s. 13 - 23. Ustawa z dn. 25.02.1964 - kodeks rodzinny i opiekuńczy. Dz. U. 1964 nr 9 poz. 59 z późn. zmianami: art. 92 - 112 (stan prawny na 27.05.2014 r.). Zapis …, s. 16 - 25. Pełny …, s. 13 - 35

[33] Nieopublikowane … Zob. też. M. Wojewódka, Dziecko …., s. 13 - 23. Zapis …, s. 10 - 13. Pełny …, s. 13 – 35. Po wygłoszeniu tego referatu przepisy prawa zostały zmienione, jednak w sposób niewystarczający, aby rozwiązać problem.

[34] Nieopublikowane … Por. też. M. Wojewódka, Dziecko …., s. 13 - 23

[35] M. Kowanetz, Rola dziadków w opiece nad dziećmi w rodzinach rozbitych. „Nowiny Psychologiczne” 1999 nr 4, s. 15 – 21.

[36] R. P. Rohner. R. A. Veneziano, The Importance of Father’s Love; History and Contemporary Evidence, “Review of General Psychology” 2001 nr 5(4), s. 382 - 405.

[37] A. Czerederecka, Manipulowanie dzieckiem przez rodziców rywalizujących o udział w opiece. „Dziecko krzywdzone” 2008 nr 25 (4), s. 15-34

[38] M. Kowanetz, Rola…, s. 15 - 21. Zob. także: R. P. Rohner. R. A. Veneziano, Op.cit., s. 382 - 405. A. Czerederecka, Manipulowanie…, s. 15 - 34. Pełny …, s. 13 - 35. M. Wojewódka, Dziecko …., s. 6 - 12.

[39] Zob. M. Wojewódka, Dziecko …., s. 67 - 76