ALIENACJA RODZICIELSKA, A PODEJŚCIE TERAPEUTYCZNO-PRAWNE, W KONTEKŚCIE RODZICIELSKICH PLANÓW WYCHOWAWCZYCH

Halina Kuraś

Referat wygłoszony na posiedzeniu seminaryjnym przygotowanym przez Komisję Rodziny i Polityki Społecznej Senatu RP oraz Komisję Polityki Społecznej i Rodziny Sejmu RP we współpracy z Komitetem Przestrogi przed Oddzieleniem Rodzica w Senacie RP - "Alienacja rodzicielska jako przemoc wobec dziecka w sytuacji rozpadu związku jego rodziców" - 27.05.2014 roku.

Szanowni Państwo,

Dziękując za zaproszenie do udziału w dzisiejszym seminarium w uzupełnieniu do wystąpień moich Szanownych poprzedników pragnę przedstawić z perspektywy praktyka-terapeuty złożoność zjawiska alienacji rodzicielskiej w terapii.

Od 5 lat w Powiatowym Ośrodku Wspierania Dziecka i Rodziny w Będzinie mierzę się z realizacją autorskiego programu terapeutycznego, którego celem jest wsparcie psychologiczno-terapeutyczne dla alienowanego rodzica. W ostatnich latach zjawisko alienacji rodzicielskiej przestało być marginesowe. Co czwarte małżeństwo kończy się rozwodem, co trzecie dziecko wychowuje się w rodzinie niepełnej. Dane statystyczne nie obejmują rozpadu tzw. związków nieformalnych. Dlatego nie jest możliwe ustalenie faktycznej liczby dzieci i dorosłych poddanych alienacji rodzicielskiej.

W świetle moich doświadczeń zebranych w terapii mogę stwierdzić, że poddawani alienacji rodzicielskiej dziecko oraz rodzic podlegają przemocy psychicznej, która w myśl definicji Ministerstwa Sprawiedliwości z 2012 roku, przejawia się w obrażaniu rodzica alienowanego, wyzywaniu, szydzeniu, okazywaniu braku szacunku, poniżaniu wobec innych osób, permanentnym kontrolowaniu, ograniczaniu kontaktu z bliskimi, poddawaniu stałej krytyce.

W przypadku alienacji rodzicielskiej przejawów przemocy psychicznej doznają również pozostali członkowie najbliżej rodziny tj. dziadkowie ojczyści i macierzyści, wujkowie z obu stron, rodzeństwo rodziców. Jednocześnie również oni mogą stosować przemoc psychiczną wobec rodzica, któremu sąd zabezpieczył kontakty . W zjawisku alienacji rodzicielskiej udział rodzin generacyjnych jest integralnym elementem dysfunkcji systemy rodzinnego.

Kiedy mówi się o alienacji rodzicielskiej głównie akcentuje się stan teraźniejszy sytuacji rodzinnej, natomiast nie uwzględnia się w wystarczającym stopniu aspektu czasowego, kiedy dziecko jak i alienowany rodzic będą podlegali wymienionym powyżej objawom przemocy psychicznej w długiej perspektywie. Wymiar sprawiedliwości, Sędziowie sądów rodzinnych poprzez wydawane postanowienia sądowe, często, nie tylko nie chronią dziecka w sposób dostateczny, ale w sposób pośredni, nierzadko wzmacniają wyrokami alienację rodzicielską. Bo jak nie mieć wątpliwości do zdarzających się przypadków postanowień sądu, który w trakcie rozwodu zabezpiecza interes rodzica, a nie dziecka.

Ilustracją powyższego twierdzenia niech będzie przykład ojca, który w wyniku rozwodu uzyskał opiekę nad 9 letnią córką – Sąd ograniczył matce prawa rodzicielskie i zlecił realizację kontaktów z córką w Ośrodku Wspierania Dziecka i Rodziny w Będzinie. Dziewczynka wskutek manipulacji ojca odmawiała widzeń z matką. Trudna emocjonalnie sytuacja dla dziewczynki trwała półtora roku. Ze strony Ośrodka matka została włączona w terapię indywidualną, warsztat kompetencji wychowawczych. Ośrodek nawiązał stałą współpracę z pedagog szkolną, kuratorem sądowym, pracownikiem socjalnym, doprowadzając do wypracowania kompromisowej koncepcji widzeń mając na względzie, głównie zminimalizowanie koszów psychicznych, jakie ponosiła dziewczynka. Po dwóch latach dziewczynka podjęła samodzielną decyzję zamieszkania z matką, która gwarantowała jej całkowitą swobodę w kontaktach z ojcem.

Dziś 18 letnia dziewczyna kontaktująca się swobodnie z ojcem - pozostająca pod opieka matki - przejawia symptomy depresji, trudności w relacjach koleżeńskich, bulimii i obniżonego poczucia własnej wartości. Dokonujący alienacji rodzicielskiej rodzic - w tym przypadku ojciec - zupełnie nie uwzględniał, iż to, w jaki sposób ograniczał matce kontakty z córką w niedalekiej perspektywie w bezpośredni sposób wpłynęło na jej stan emocjonalny. Ponieważ w chwili obecnej ojciec wszedł w nowy związek, dziewczyna poczuła się przez niego odrzucona emocjonalnie. Jednak rzeczą niepodważalną z punktu widzenia dziecka (choć tyle przeszło) jest fakt, iż swoje uczucia nadal kieruje zarówno do matki jak i do ojca, sygnalizując w terapii potrzebę silnej więzi z obojgiem rodziców.

Kolejny przykład to historia dziecka młodszego, którego rodzice po rozstaniu zostali skierowani do Ośrodka w celu odbywania widzeń. Alienowanym rodzicem w tym przypadku jest ojciec. Przerwanie przez matkę kontaktu ojca z synem spowodowało duże obciążenie dziecka, chłopiec przyjął wersję matki, jako jedyną odmawiając widzeń z ojcem. Matka trwająca w ogromnym oporze (od kilku lat), przed możliwością nawiązania relacji syna z ojcem biologicznym, tak zaindukowała w świadomości dziecka negatywny obraz ojca, iż z perspektywy terapeutycznej potrzebny będzie długi czas na odbudowanie jakiejkolwiek relacji z poddawanym alienacji rodzicielskiej rodzicem czyli ojcem.

W tym przypadku rodzic, który alienując wykorzystuje syna instrumentalnie, aby potwierdzić tym samym swoją wersję rozpadu małżeństwa. Poddawany alienacji rodzicielskiej ojciec od 4 lat stara się nie o przejęcie opieki, a jedynie o równorzędne prawo do widzeń ze swoim synem. W kolejnych sądach musi udowadniać, iż chciałby sprawować, choć w części rolę ojca biologicznego. Kontrowersyjne postanowienie Sądu ustalające, iż ojciec ma prawo do widzeń raz w miesiącu poskutkowało całkowitym rozluźnieniem relacji ojca z synem. Jaki Sąd odda dziś poddawanemu alienacji rodzicielskiej dziecku stracone lata w jego kontakcie z ojcem?

Zbliżający się do 13 roku życia syn będąc cały czas informowany o toczących się sprawach sądowych, któremu co rusz przypomina się o wszystkich domniemanych winach taty, wobec terapeuty mówi o: przemęczeniu, złości, lęku - prezentując tym samym większość symptomów procesu przeciążenia emocjonalnego i konfliktu lojalnościowego. Zarówno alienowany ojciec jak i jego syn czują się upokorzeni i bezradni wobec postanowień sądów rodzinnych.

W alienacji rodzicielskiej element całkowitej niemocy i bezsilności wobec często nieadekwatnych do sytuacji rodzinnych postanowień sądów rodzinnych, zdarzających się nieprofesjonalnych opinii Rodzinnych Ośrodków Diagnostyczno-Konsultacyjnych, informacji Ośrodków Interwencji Kryzysowych, Kuratorów jest najczęstszym i najboleśniejszym odczuciem poddawanego alienacji rodzicielskiej rodzica wobec instytucji państwa.

O alienacji rodzicielskiej mówi się nadal w znikomym zakresie, choć wszystkie instytucje do tego powołane mówią głównie o dobru dziecka. Przewidziany w kodeksie rodzinnym opiekuńczym środek w postaci planu wychowawczego i nałożenia sankcji finansowych na rodzica, który utrudnia kontakty nie wyczerpuje nawet w minimalnym stopniu problemu przeciwdziałania alienacji rodzicielskiej. Jak zmierzyć nieodwracalne, negatywne skutki w psychice dziecka i nastolatka wynikające z faktu alienacji rodzicielskiej?

Czyż nie jest powszechnym w mentalności społeczeństwa przekonanie, że tylko matka jest gwarantem dla małego dziecka właściwej opieki. Gdzie wobec tego jest miejsce dla ojca? Pytanie pani prof. Namysłowskiej: „Co znaczy być rodzicem w dzisiejszych czasach?” nabiera szczególnego znaczenia.

Środowiska psychologiczno-terapeutyczne, medyczne (lekarzy rodzinnych), szkolne (pedagog, psycholog) alarmują jak zatrważający jest procent dzieci w szkołach każdego typu z wszelkiego rodzaju zachowaniami destrukcyjnymi, podejmowanymi próbami samobójczymi, poczuciem niższej wartości itd.

Dzieci poddane zjawisku alienacji rodzicielskiej to często wycofani, nieśmiali uczniowie osiągający wyniki dydaktyczne poniżej swoich faktycznych możliwości. Wówczas rozpoczyna się wędrówka rodzica z dzieckiem po psychologach, terapeutach, pedagogach, psychiatrach. Czy dziecko ma na to ochotę? Nie ma w tej kwestii nic do powiedzenia, ponieważ decyzję o wizycie podejmuje rodzic, pod którego opieką pozostaje dziecko.

Wówczas to ono staje się delegatem problemu rodzinnego, a nie dokonujący alienacji rodzicielskiej rodzic. Jako element przemocy psychicznej zarówno wobec dziecka jak i alienowanego rodzica należy traktować żądanie zmiany nazwiska dla dziecka, akceptacji mówienia do poddawanego alienacji rodzicielskiej po imieniu. Zabiera się tym samym dziecku jego tożsamość, podcina korzenie. Na trwałe modeluje się w psychice dziecka wzorce wybiórczej moralności, braku szacunku i poszanowania praw drugiego człowieka.

Alienacji rodzicielskiej towarzyszą również częste przykłady ostracyzmu społecznego ze strony pedagogów wychowawców, dyrektorów szkół i przedszkoli. Poddawani alienacji rodzicielskiej rodzice matka czy ojciec poszukując pomocy nagminnie spotykają się z postawą tzw. „nie ingerowania w sprawy rodzinne”. Po wielokroć poddawani alienacji rodzicielskiej rodzice słyszą zdanie: „Idźcie państwo do sądu”.

Szczególnie dotkliwie przez alienowanych rodziców odczuwane są nieprofesjonalne interwencje policji. Z tego też względu o alienacji rodzicielskiej trzeba mówić w kategoriach doznawanej przez dziecko i poddawanego alienacji rodzicielskiej rodzica traumy.

Czas najwyższy, aby potwierdzona naukowo teoria więzi między rodzicem a dzieckiem stała się punktem wyjścia w każdym uregulowaniu prawnym dotyczącym dziecka. Gdzie jest miejsce dla dziecka do bycia autentycznym i szczerym w relacji z dorosłym. Otwartym pozostaje pytanie, dlaczego w przypadku małych dzieci obydwoje rodzice nie mogą sprawować na nim opieki.

Moja praktyka w realizacji programu wsparcia dla poddawanych alienacji rodzicielskiej rodziców (ale z pełnym naciskiem podkreślam, że wymienione powyżej przypadki dotyczą rodziców realizujących się zawodowo, płacących alimenty, nienadużywających alkoholu) i identyfikujących się z rolą rodzicielską pokazuje, że możliwe jest zminimalizowanie negatywnych skutków tego zjawiska.

Zmniejszenie zakresu występowania zjawiska alienacji rodzicielskiej, wg. mnie wymaga szybkich zmian w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym w kierunku obligatoryjnego ustalania, stosowania i monitorowania przez wymiar sprawiedliwości realizacji ustaleń zawartych w planach wychowawczych, poprzez np. regionalne ośrodki budowania więzi.

Halina Kuraś jest terapeutą i kierownikiem powiatowego Ośrodka Wspierania Dziecka i Rodziny w Będzinie