VIII-2 Lochem, Catharina van

Biografische aantekeningen

Eisse Eisinga, die uitgebreid verhaalt over zijn vriend Lambertus Nieuwenhuis, en over een bezoek aan het echtpaar in Enschede, noemt Lambertus' vrouw steeds "Emma". (bron: http://www.eiseeisingadeverlichtinginnede.nl/190075650)

"Coenraad ter Kuile was in de astronomie een leerling van Lambertus Nieuwenhuis (1741-1828), ook autodidact en ook textielfabrikant. Eise Eisinga (1744-1810) was als patriot gedwongen uit Franeker te vertrekken en vestigde zich tijdelijk in Steinfurt en Gronau. Hij logeerde ook lang bij Lambertus Nieuwenhuis aan de Marktstraat in Enschede. Toen er in 1795 een Bataafse Republiek kwam, kon hij weer terug naar Franeker. Lambertus Nieuwenhuis bouwde op aanwijzingen van Eise Eisinga aan de Marktstraat een planetarium, dat ook verloren ging in de stadsbrand van 1862. Coenraad ter Kuile leerde veel over de astronomie van Nieuwenhuis. Zijn tellurium was een zeer gecompliceerd apparaat. JJ. van Deinse beschrijft dat het door een slingeruurwerk in beweging werd gebracht. Het bestond uit een tafel

waarop in het midden de zon stond. Onder de tafel zaten de vele honderden raderen en radercombinaties. De planeten hadden hun niet-cirkelvormige loop om de zon; en de maan om de aarde. De horizon was verstelbaar en de verschillende gegevens kon men direct op het tellurium en lunarium aflezen. Er was een wijzer voor de maans- en zonsverduisteringen, voor de precieze datum, voor de sterrentijd en de middelbare tijd enz. Coenraad werkte er aan van 1817-1824.

Planiserium en jovilabium

Coenraad bezat ook een planiserium, wel hemelsplein genoemd, een grote draaibare sterrenkaart, met een zon die dagelijks voortloopt langs zijn ecliptica en van maand tot maand in een volgend teken van de dierenriem komt. Dat toestel zat aan de muur van de woonkamer, met de aandrijvende klok op de gang. In zijn kamer was ook een jovilabium, een instrument dat de loop van de vier manen van Jupiter voorstelt. In die tijd waren nog maar vier van de zestien manen van Jupiter bekend.

Raadspensionaris Gijsbert Karel van Hogendorp is de eerste, die in 1819 in zijn reisverslag beschrijft dat hij het wonder van Enschede heeft bezocht. In 1830 leende ter Kuile het instrument uit voor een tentoonstelling in Brussel, maar vanwege de Belgische opstand duurde het tot 1836 eer hij het terugkreeg. In 1842 bezocht koning Willem II het instrument. Tien jaar na Coenraads dood, vergingen al zijn fraaie apparaten en het planetarium van Nieuwenhuis in de vlammenzee van de stadsbrand.

Toen er in 1969 een sterrenwacht kwam op de zolder van het Natuurmuseum aan de Tromplaan, werd dat terecht naar Coenraad ter Kuile genoemd. Die sterrenwacht zit sinds 2008 op de TwentseWelle.

Bron: Geert Bekkering

Bronnen

* 1764: familysearch “Boek der Leeden van de Doopsgezinde Gemeente in Endscheidé, beginnende met Jaar onzes Heeren 1764. (Cornelis de Vries Leeraar zijnde in dezelve Gemeente)”: p.8: "Sijbrand ten Kate (zoon van Othmar ten Kate & Christ: Kramer), gedoopt - april 1744 door ds. P. Belkmeer, naderhand gehuwd aan Catharina van Lochem waar bij kinderen: 1. Othmar ten Kate, geb. 6 meij 1757; 2. Herman ten Kate, 21 feb 1759; 3. Lambertus ten Kate 25 meij 1761, overleden 25 decemb. 1776; Sijbrand ten Kate - 3 septem: 1767, overleden; Catharina ten Kate, geboren 28 Julij, overleden 16 xber 1770; Pieter ten Kate, geb: 7 Decemb 1771; Sijbrand ten Kate, geb: 29 April 1776, overleden 9 April 1781. (Slaat weer op Sijbrand Oz:) Overleden den 12 November 1777"

* 1783, 29-9: Stadsarchief Enschede, Stadsgericht Enschede 17 fol 21: testament van Catharina van Lochem en Lambertus Nieuwenhuis. Zij legateren "aan onzen zoon Pieter ten Cate het huis door ons bewoond wordende met den Hof en where daar achter gelegen, voorts ook het agterhuis aan den zoogenaamden Labbedijk uitkomende, en verdere getimmerte hier toe behorende. Mitsgaders alle gereedschappen tot de Boomzij Fabrijcq benodigd, van Verfkuipen, Calander etc ten einde hetzelver na onzer beider dood in vollen eigendom te behouden, mits daarvoor in den gemenen boedel uitkerende een somma van ses Duizend Guldens, zegge fl 6000,-". Verder legateert zij tweederde van haar nalatenschap aan haar kinderen, indien zij de eerststervende is, met als clausule dat Lambertus het vruchtgebruik zal behouden zo lang hij leeft. Dit legaat vervalt, indien Lambertus en Catharina nog gezamenlijk kinderen zouden krijgen. De doopsgezinde gemeente krijgt fl 200,- en de armen van Enschede krijgen uit handen van Catharina's kinderen fl 100,-. Lambertus geeft een legaat aan zijn vader Andries Nieuwenhuis: bovenop de fl 1000,- die hen al zijn toegezegd bij de huwelijkse voorwaarden tussen Lambertus en Catharina, krijgt hij nog fl 2000,-. Ten 5e; Katharina geeft, als eerststervende, uit hetgeen zij van haar vader Herman van Lochem heeft geërfd fl 2000,- aan Lambetrus Nieuwenhuis, inclusief het staande horloge dat ze van L. Nieuwenhuis heeft gekregen. Ten 6e: Lamb. Nieu. (LN) maakt KvL tot universeel erfgenaam van alles wat hij bezit; wat hij vanaf heden nog erfven zal, gaat echter naar zijn naaste bloedverwanten, behalve als hij nog een kind mocht krijgen. Ten 7e: KvL nomineert tot haar universele erfgenamen haar drie zoons Othmar, Herman en Pieter ten Cate, plus de kinderen die zij nog uit het huwelijk met Lambertus zou mogen krijgen; alles wat zij van haar vader Herman v.L. heeft geërfd zal in drie jaarlijkse termijnen direkt na haar dood aan haar drie zonen moeten worden uitgekeerd. Het testament is ondertekend en gezegeld door Lambertus Nieuwenhuis, Katharina van Lochem en Pieter van Lochem; de zegels dragen monogrammen.

* 1810, 17-5: ORA Enschede SG.017.31: testament van Lambertus Nieuwenhuis. "De tegenwoordige omstandigheden vereischen dat ik mijne voorgaande dispositiën herzie", zowel die van de huwelijksvoorwaarden, als die van het eerdere testament, met goedvinden van zijn geliefde echtgenote Catharina van Lochem. [van de scan ontbreken de pagina's 32 t/m 34]. Dan volgen veel legaten, als volgt: (1) aan neef Joan Stroink, zn.v. wijlen Herbert Stroink en Maria Elisabeth Nieuwenhuis fl 1000,- (2) aan nicht Judith Nieuwenhuis, dr.v. wijlen Jochem Nieuwenhuis, fl 2000,- (3) aan nicht Christina Nieuwenhuis, dr.v. wijlen Jochem N., fl 2375,-, (4) aan nicht Anna Nieuwenhuis, dr.v. wijlen Jochem N., fl 2375,-, (5) aan neef Jan van Lochem, zoon van Jan van Lochem sr., getrouwd aan Judith Nieuwenhuis, fl 2375,-, (6) aan nicht Geertruid Nieuwenhuis, dr.v. wijlen Jochem N. en huisvrouw van Jan van Lochem, fl 2375,-, (7) aan nicht Geertruid van Lochem, dr.v. Jan van Lochem senior, getrouwd met Herman Willem Willink, fl 2375,-, (8) tot onderhoud van Maria Nieuwenhuis, vrouw van Laurens Stenvers, en van Aleida Nieuwenhuis, vr.v. Jan Stenvers fl 4750,-, in het beheer gesteld van mijn zoon Pieter ten Cate en mijn neven Jan van Lochem junior en Herman Willem Willink. [Deze akte is gekopieerd in akte SG.012.270, maar ook daarvan ontbreken de pafina's 271 t/m 274

* 1811, 13-2: ORA Enschede SG.012.330: Catharina van Lochem machtigt iemand om fl 250,- te incasseren bij Godfried Stuurbrink te Kampen, die in 1806 en 1806 bij haar en haar overleden man Lambertus Nieuwenhuis bombazij heeft gekocht.

* 1817, 22-9: Stadsarchief Enschede BS Enschede overlijden, acte 90: Voor Jan van Lochem, vice burgemeester van Enschede, verschenen twee buurlieden, die verklaarden dat Catharina van Lochem, negen en zeventig jaar en ruim vij maanden, zonder speciaal beroep, weduwe van Lambertus Nieuwenhuis, dochter van Herman van Lochem en Catharina van Goch, beiden overleden, wonende te Enschede op de twintigsten dezer overleden is, nademiddags te half vijf uren, te haren huize te Enschede nr. 32

* 1916, 14-10: Tubantia (artikel over herdenkingsdagen): 14 Octr. 1810. Dood van onzen stadsgenoot Lambertus Nieuwenhuis, 69 jaar oud; hij was den 27 Februari 1780 gehuwd met Catharina van Lochem, weduwe van Sijbrand ten Cate, die hem 2 kinderen schonk, welke op jeugdigen leeftijd stierven. Lambertus Nieuwenhuis was een geleerde, die ook buiten Twente als bekwaam wis- en sterrenkundige bekend stond. Hij was doopsgezind.

Openstaande vragen / discussie