Ξεριζωμός Ελλήνων και προσφυγιά -1920

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Βασικό χρονολόγιο προσφυγικού ζητήματος (από τη wikipedia)

• 1922 3 Νοεμβρίου: Με Νομοθετικό Διάταγμα ιδρύεται το "Ταμείο Περίθαλψης Προσφύγων" ως ΝΠΔΔ. Καταργήθηκε και διαλύθηκε το 1925.
• 1922 11 Νοεμβρίου: Εκκενώνεται η χερσόνησος της Καλλίπολης από 25.000 Έλληνες
• 1923 30 Ιανουαρίου Υπογράφεται η Σύμβαση περί ανταλλαγής ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών στη Λωζάνη.΄
• 1923 3 Μαΐου: Με Ν.Δ/γμα συστήνεται "Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής Πληθυσμών" (ΓΔΑΠ) στο (ελληνικό) Υπουργείο Γεωργίας, προκειμένου να συντονίσει και να βοηθήσει το έργο της ελληνικής αντιπροσωπείας στην προβλεπόμενη Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής πληθυσμών. Εξ αυτής ιδρύονται στη συνέχεια (1924) Γραφεία Ανταλλαγής Πληθυσμών. Το 1926 η ΓΔΑΠ κατάρτισε το "Γενικό Μητρώο Ανταλλαξίμων" που συντάχθηκε με βάση τη διοικητική διαίρεση της Θράκης και της Μικράς Ασίας, συμπεριλαμβανομένου του Πόντου.
• 1923 24 Ιουλίου: Υπογράφεται η Συνθήκη της Λωζάνης, σύμφωνα με την οποία ορίζεται ο ποταμός Έβρος ως σύνορο Ελλάδας Τουρκίας ενώ παραχωρούνται τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος στη Τουρκία.
• 1923 29 Σεπτεμβρίου: Ιδρύεται η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων, που επικυρώνεται με το Ν.Δ/γμα της 13ης Οκτωβρίου 1923 ως αυτόνομος οργανισμός με έδρα την Αθήνα υπό την εποπτεία της ΚτΕ και υπό την προεδρία του Αμερικανού διπλωμάτη Ερρίκου Μοργκεντάου με τετραμελές συμβούλιο. Η λειτουργία της άρχισε τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους.
• 1923 5 Οκτωβρίου Με βάση το άρθρο 11 της Σύμβασης περί Ανταλλαγής Πληθυσμών της Λωζάνης αρχίζει στη Κωνσταντινούπολη η λειτουργία της "Μικτής Επιτροπής Ανταλλαγής Πληθυσμών".
• 1924 13 Ιουνίου: Εκ της ΓΔΑΠ του Υπουργείου Γεωργίας ιδρύονται Γραφεία Ανταλλαγής Πληθυσμών στις οικονομικές εφορίες των αποκαλούμενων "Νέων Χωρών", στην έννοια των οποίων περιλαμβάνονται: η Θράκη, η Μακεδονία, η Ήπειρος, η Κρήτη και το ΒΑ. Αιγαίο.
• 1925 5 Μαΐου: Κατ' εφαρμογή του σχετικού ψηφίσματος της Δ΄ Εθνοσυνέλευσης (της 7ης Απριλίου), το Ελληνικό Δημόσιο υπογράφει σύμβαση με την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος για την πληρωμή προκαταβολής στους δικαιούχους πρόσφυγες ως έναντι και μέχρι της αποπληρωμής της όλης περιουσίας τους, που αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν στη Τουρκία. Για τον σκοπό μάλιστα αυτό το Ελληνικό Δημόσιο εκχώρησε στην Εθνική Τράπεζα τα μουσουλμανικά ακίνητα που δεν είχαν παραχωρηθεί στην Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων. Δύο ακόμη ανάλογες συμβάσεις υπογράφτηκαν τρία χρόνια μετά, τον Απρίλιο και τον Νοέμβριο του 1928. Μετά τα παραπάνω, καταργήθηκε και το αρχικό "Ταμείο Περίθαλψης Προσφύγων" που είχε ιδρυθεί τρία χρόνια πριν (Νοέμβριο του 1922).
• 1925 21 Ιουνίου: Υπογράφεται στην Άγκυρα η "Σύμβαση Άγκυρας 1925", γνωστότερη ως Συμφωνία Εξηντάρη - Ρουσδή κατά την οποία η Ελλάδα παραιτείται του δικαιώματος επιστροφής των "φυγάδων" της Κωνσταντινούπολης, ενώ ταυτόχρονα ρυθμίζεται το ζήτημα των "εγκατεστημένων" (établis) στη Κωνσταντινούπολη. Παράλληλα διευθετούνται το ζήτημα των μουσουλμανικών κτημάτων που δεν είναι ανταλλάξιμα στην Ελλάδα καθώς και το ζήτημα της Δυτικής Θράκης.
• 1926 1 Δεκεμβρίου: Υπογράφεται στην Αθήνα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας η Σύμβαση Αθηνών (1926), η οποία προβλέπει την εξαγορά των μη ανταλλάξιμων κτημάτων και ακινήτων και από τις δύο χώρες.
• 1930 10 Ιουνίου: Υπογράφεται στην Άγκυρα μεταξύ Ελλάδας Τουρκίας η ομώνυμη Σύμβαση Άγκυρας (1930) που προβλέπει γενικά την απάλειψη και οριστική εκκαθάριση των οικονομικών υποχρεώσεων μεταξύ των δύο Χωρών. Τόσο οι ελληνικές περιουσίες στη Τουρκία όσο και οι μουσουλμανικές στην Ελλάδα περιέρχονται στη κυριότητα του τουρκικού και ελληνικού Δημοσίου αντίστοιχα. Παράλληλα μ΄ αυτά ρυθμίζονται τα ζητήματα "φυγάδων" και "εγκατεστημένων" (établis) της Κωνσταντινούπολης καθώς και των μουσουλμάνων της Δ. Θράκης^[4].

ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ- Η προσφυγιά μέσα από φωτογραφίες, εικαστικά έργα και τραγούδια

Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ - ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΕΑΠ

Μικρο-μεσοπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες ωφέλειες

Η άφιξη των προσφύγων στην Ελλάδα ωφέλησε την ελληνική οικονομία, αν και όχι τους ίδιους τους πρόσφυγες –εκτός εκείνων που κατείχαν τις δυνατότητες να συνεχίσουν τις οικονομικές τους δραστηριότητες στην Ελλάδα. Πέραν της κινητής περιουσίας που μετέφεραν στην Ελλάδα, λειτούργησαν και ως νέος παράγοντας ζήτησης για τη βιομηχανία ειδών διατροφής. Υπήρξε μεγάλη αύξηση της προσφοράς ειδικευμένης και φθηνής εργατικής δύναμης, προς όφελος του κεφαλαίου, εγχώριου και διεθνούς. Οι πρόσφυγες συνέβαλαν στην εκτέλεση μεγάλων έργων: ανοίγουν δρόμους, κατασκευάζουν γέφυρες, εκτελούν μεγάλα λιμενικά έργα, εγγειοβελτιωτικά και αρδευτικά έργα. Η στέγαση των προσφύγων, τα αποξηραντικά έργα, η οδοποιία, οι επικοινωνίες, η παραγωγή υφαντουργικών ειδών πρώτης ανάγκης εμφανίστηκαν αφενός ως στόχοι κοινωνικής πολιτικής και αφ´ετέρου λειτούργησαν μακροπρόθεσμα ως προσοδοφόροι τομείς για ελληνικές και ξένες επιχειρήσεις. Η αγροτική μεταρρύθμιση προχώρησε βαθύτερα, χάρη στους πρόσφυγες. Επίσης, ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας όπως η υφαντουργία, η ταπητουργία και οι οικοδομές αναπτύχθηκαν με ρυθμούς ταχύτερους απ' ό,τι άλλοι.

Σχετικές Πηγές:

Η Ελλάδα με τους πρόσφυγες

«Σημαντικότερη υπήρξε η συμβολή των προσφύγων στον εμπορικό τομέα. Δοκιμασμένοι στο σκληρό ανταγωνισμό με Τούρκους, Λεβαντίνους, Εβραίους και Αρμένιους, οι πρόσφυγες κυριάρχησαν σταδιακά στα εμπορικά κέντρα της βόρειας Ελλάδος και έδωσαν διεθνείς προεκτάσεις στην ελληνική εμπορική δραστηριότητα. Οι άνθρωποι που είχαν διακριθεί στα μεγάλα διαμετακομιστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Τραπεζούντα κ.ά.), μετέφεραν τις δραστηριότητές τους στην Ελλάδα και τόνωσαν την εμπορική ζωή του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης. Η εμπορική δραστηριότητα, που γνώρισε άνθιση μετά την άφιξη των προσφύγων, υπέστη τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης στα τέλη της δεκαετίας του 1920. Το πλήθος των πτωχεύσεων της εποχής αφορούσε κυρίως μικρές, μη βιώσιμες, επιχειρήσεις, σε σημείο που να θεωρείται από τραπεζιτικούς κύκλους η εξέλιξη αυτή ως "επαναφορά στην κανονική τάξη των πραγμάτων".»

Γιαννακόπουλος Γ., «Η Ελλάδα με τους πρόσφυγες, Η δύσκολη προσαρμογή στις νέες συνθήκες» στο Παναγιωτόπουλος Β. (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.7, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ.98.

Η Αποκατάσταση 1922-1930

«Ο τρόπος ενσωμάτωσης των προσφυγών στην ελληνική κοινωνία ήταν σημαντικό επίτευγμα και λόγω της ταχείας αποκατάστασης μέσα σε έξι χρόνια ενός εξαιρετικά μεγάλου αριθμού ατόμων και διότι πέτυχε τους πολιτικούς και κοινωνικούς στόχους που ετέθησαν εξ αρχής: επίτευξη εθνικής ομοιογένειας, κατοχύρωση και προάσπιση των βόρειων επαρχιών και ομαλή ένταξη των προσφυγών στην ελληνική κοινωνία, χωρίς κοινωνικούς κραδασμούς και φαινόμενα αποσταθεροποίησης. Η συμβολή των προσφυγών στην επίτευξη εθνικής ομοιογένειας και η πολιτιστική τους δράση συνέβαλε ώστε ο όρος "πρόσφυγας" να απαλλαγεί από το αρνητικό του φορτίο και να προσλάβει θετικό περιεχόμενο.»

Κοντογιώργη Ε., «Η Αποκατάσταση 1922-1930» στο Παναγιωτόπουλος Β. (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.7, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ.118.

Ο πολιτισμός των προσφύγων

Προερχόμενοι από τόπους με μακραίωνη πολιτισμική παράδοση, οι πρόσφυγες μετέφεραν στην νέα τους πατρίδα τον πολιτισμό τους. Η μουσική τους επηρέασε τα λαϊκά στρώματα, παρέχοντας νέους τρόπους έκφρασης. Ο μικρασιατικός αστικός πληθυσμός, προστιθέμενος στον ελληνικό αστικό πληθυσμό, καθόρισε τη σύζευξη του σμυρνέικου με το ρεμπέτικο. Η μουσική ορχήστρα εμπλουτίστηκε με τον μπαγλαμά, τα σάζια, τους ταμπουράδες, το βιολί, το ούτι, το κανονάκι.

Γιαννιώτικα, σμυρνιώτικα, πολίτικα,

μακρόσυρτα τραγούδια ανατολίτικα,

λυπητερά,

πώς η ψυχή μου σέρνεται μαζί σας!

Είναι χυμένη από τη μουσική σας

και πάει με τα δικά σας τα φτερά.

Σας γέννησε και μέσα σας μιλάει

και βογγάει και βαριά μοσκοβολάει

μια μάνα· καίει το λάγνο της φιλί,

κι είναι της Μοίρας λάτρισσα και τρέμει,

ψυχή όλη σάρκα, σκλάβα σε χαρέμι,

η λαγγεμένη Ανατολή.

(«Ανατολή», 1-12. Οι Καημοί της Λιμνοθάλασσας, 1912. Άπαντα, Ε΄. Μπίρης-Γκοβόστης, [1964]. 217)

Προερχόμενοι οι Μικρασιάτες από περιοχές στις οποίες λειτουργούσαν σημαντικά εκπαιδευτικά ιδρύματα και εκτεταμένο σχολικό δίκτυο, με τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα τους, αναζωογόνησαν το ελλαδικό πολιτισμικό τοπίο με νέες αντιλήψεις και πολιτισμικές αξίες. Το 1922 θεωρείται σημαντικός σταθμός για τη λογοτεχνία.

Πέραν της μουσικής και της λογοτεχνίας ο χορός, η διατροφή, η ενδυμασία και τα κοινωνικά έθιμα εμπλούτισαν την ελληνική παράδοση, παράγοντας νέα ρεύματα για την επιστήμη της λαογραφίας. Ιδιαίτερα οι πόλεις, στην προκειμένη περίπτωση, λειτούργησαν ως ανοικτά «συστήματα» για τη διάχυση και αφομοίωση κάθε είδους πολιτισμικής δραστηριότητας.

ΕΠΟΠΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ που προβλήθηκε στη σχολική αίθουσα:

ΕΠΙΛΟΓΗ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΑΡΧΕΙΑΚΟ, ΨΗΦΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ

Καταγραφή και χαρτογράφηση προσφυγικών οικισμών

«Η Μικρασιατική Καταστροφή που ακολούθησε αποτελεί ένα από τα δραματικότερα γεγονότα της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Το 1922, όπως ξέρουμε, φτάνουν στις ελληνικές ακτές 1.200.000 πρόσφυγες, το 1/4 περίπου του πληθυσμού της χώρας τότε.

Η χώρα, απροετοίμαστη ν' αντιμετωπίσει τη δημογραφική αυτή αλλαγή, βρέθηκε μπροστά σε πολλαπλά προβλήματα που είχαν να κάνουν, πέραν της οικονομικής και στεγαστική: υποκατάστασης, κυρίως με την κοινωνική ένταξη του τεράστιου σε όγκου προσφυγικού πληθυσμού στην ελληνική κοινωνία. […]

Από το σύνολο των προσφύγων, οι μισοί περίπου ή το 47% εγκαταστάθηκαν σε αγροτικές περιοχές και οι υπόλοιποι, το 53%, σε αστικές. Τρομακτική ήταν η άνοδος του πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα και ιδιαίτερα στην Αθήνα, όπου εγκαταστάθηκε το μισό περίπου ή το 48% του αστικού προσφυγικού πληθυσμού.»

Καραμούζη Ανθ., «Καταγραφή και χαρτογράφηση των προσφυγικών οικισμών στον Ελληνικό χώρο από το 1821 έως σήμερα» στο Πρακτικά συμποσίου: Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα. Οι προσφυγουπόλεις στην Ελλάδα, Εταιρεία Σπουδὠν Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1998, σ.24-25.

Μαρτυρία Ελένης Μαναήλογλου

«Το ταξίδι κράτησε δεκαέξι μέρες. Μετά τη Ρόδο πιάσαμε Πειραιά, μετά φτάσαμε στην Κέρκυρα. Ήταν παραμονή του Αγίου Σπυρίδωνος, 11 Δεκεμβρίου 1922. Έβρεχε. Βγήκαμε στην παραλία με καΐκια. Λένε: "θα σας πάμε με αραμπάδες σ' ένα χωριό". Μας πήγαν στο χωριό Σταυρός^. κάναμε τέσσερις ώρες ώσπου να φτάσουμε εκεί. Εμείς πηγαίναμε πεζή, τα πράγματα μόνο σε αραμπάδες. Και να βρεχόμαστε σ' όλο αυτό το διάστημα…

Άλλους έβαλαν στην εκκλησία του χωριού, άλλους στο σχολείο, άλλους σε σπίτια. Δεν ρωτάει κανένας: "Ποιοι είστε, τι θέλετε;" Μια αδιαφορία. Δεν μας έδωσαν τίποτα να φάμε. Δεν είχαν κι αυτοί, τι να μας δώσουν; Μια "καλημέρα" μόνο μας έλεγαν. Καλή ήταν κι αυτή. Ευτυχώς είχαμε μαζί μας ψωμί….

Μας έφεραν στην Κέρκυρα, μας έβαλαν στο φρούριο, στις εκεί παράγκες. Μεγάλο Σάββατο ήτανε. Έρχεται ένας αέρας και τις παίρνει τις παράγκες. Τi να κάνουμε; Πήγαμε στην εκκλησία του Αι-Γιώργη, εκεί κοντά….

Στην αρχή δεν ταιριάζαμε με τους Κερκυραίους. Άλλες συνήθειες αυτοί, άλλες συνήθειες εμείς. Γλώσσα δεν ξέραμε, δεν μπορούσαμε να συνεννοηθούμε μαζί τους. Μετά όμως τα φτιάξαμε. Πολλά συνοικέσια έγιναν, Κερκυραίοι πήραν προσφυγοπούλες.»

Μαρτυρία Ελένης Μαναήλογλου από το Ικόνιο. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Η έξοδος. Μαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Μικρασίας, τ.Β', Αθήνα 1982, σ. 348-349.

Μαρτυρία του Απόστολου Μυκονιάτη

«Εμείς οι άλλοι περιμέναμε τρεις μέρες, ώσπου μπήκαμε σε καΐκια και μπαρκάραμε για τη Μυτιλήνη. Ώσπου να πατήσει το ποδάρι του ο τούρκικος στρατός στο χωριό, άραζαν καΐκια και μας παίρναν. Πίσω-πίσω στη Μυτιλήνη δεν μας δέχουνταν. Δεν είναι και πλούσιος τόπος^. από ένα μαξούλι [=σοδειά] περιμένει. Βασανιστήκαμε, κακοκοιμηθήκαμε, κακοφάγαμε, μεγάλη συμφορά πάθαμε. Και ποιος δεν έκλαψε νεκρούς; Και ποιος δεν κακοπάθησε και ποιος δεν κλαίει ακόμα; Μονάχα τα παιδιά που γεννήθηκαν εδώ, τ' ακούνε σαν ψεύτικα παραμύθια.»

Μαρτυρία του Απόστολου Μυκονιάτη από το χωριό Ατζανός, κοντά στην Πέργαμο, απέναντι από τη Λέσβο. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Η Έξοδος: Μαρτυρίες από τις επαρχίες των δυτικών παραλίων της Μικρασίας, τ.Α΄, Αθήνα 1980, σ.142.

Απόσπασμα ομιλίας του Ελευθέριου Βενιζέλου

«Είναι γνωστόν, κύριοι, ότι η δεκαετής πολεμική μας προσπάθεια, η Μικρασιατική καταστροφή και η συρροή ενός και ημίσεος εκατομμυρίου προσφύγων εις το έδαφός μας, εδημιούργησαν μίαν τρομεράν οικονομικήν κρίσιν εις την Ελλάδα. Αλλά, ο πλέον αίσιος οιωνός διά το μέλλον είναι το γεγονός ότι ο προσφυγικός πληθυσμός, ο οποίος, κατά τα πρώτα έτη απετέλεσεν εν βάρος διά την χωράν και διά τον οποίον συνεχίζονται να γίνονται πολλαί θυσίαι, ήρχισε να αποτελεί ενεργητικόν. Και αν σκεφθώμεν, κύριοι, το υπέροχον ανθρώπινον υλικόν, από το οποίον συντίθεται ο πληθυσμός αυτός, δυνάμεθα να είμεθα βέβαιοι ότι η Ελλάς, με την σημερινήν σύνθεσιν του λαού της, δύναται να ατενίζει μετ' εμπιστοσύνης εις το μέλλον…».

Απόσπασμα ομιλίας του Ελευθέριου Βενιζέλου στο Ελληνικό Κοινοβούλιο, στις 22 Οκτωβρίου 1928.

Λαμψίδης Ν. Γιώργος, Οι πρόσφυγες του 1922. Η προσφορά τους στην ανάπτυξη της χώρας, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 21989, σ.7.

Απόσπασμα της εφ. Θεσσαλία

«Η χθεσινή ημέρα ήτο τραγικών συγκινήσεων, διά την πόλιν μας. Εις τον λιμένα μας έφθασαν τα πρώτα κύματα της μικρα­σιατικής συμφοράς. Και οι συμπολίται μας που μόνο από τας εφημερίδας και τας αφηγήσεις ως τώρα γνώριζαν το μέγεθος της επελθούσης καταστροφής, ευρέθησαν χθες διά να ιδούν με τα ίδια τους τα μάτια την απερίγραπτον τραγικότητά της. Από το μεσονύκτιον ήδη είχε καταπλεύσει εις τον λιμένα το υπερωκειάνειον η "Μεγάλη Ελλάς" με το θλιβερόν φορτίον 3.000 προσφύγων. Κατά τας πρωϊνάς ώρας κατέπλευσεν ο "Μιλτιάδης" και κατόπιν η "Βιθυνία" με χιλιάδες πρόσφυγες και τέλος, περί του απογεύματος ο "Μαίανδρος" με 2800 άλλους πρόσφυγες. […] Από τα πρωϊνάς ώρας άρχισε η αποβίβασις των προσφύγων διά λέμβων, διά φορτηγίδων και μικρό ατμόπλοιον. Οι αποβιβα­ζόμενοι, άλλοι έκλαιγαν, άλλοι εσταυροκοπούντο, άλλοι εφίλουν τo χώμα που τους εδέχετο και εις άλλων τα πρόσωπα ερόδιζε ένα συναίσθημα ανακουφίσεως ότι ετερματίσθη η φρικώδης κατάστασις των απερίγραπτων βασάνων του τελευταίου μηνός. Με την τραγικότητα των αγρίων ημερών που επέρασαν ζωγραφισμένη στο πρόσωπό τους, κουρέλια ανθρώπινα άρχισαν εντός ολίγου να πυκνώνουν το κεφαλόσκαλο και ολοένα πληθυνόμενοι και απλωνόμενοι εις όλην την παραλία. Έπειτα οι κάθετοι δρόμοι τούς εδέχοντο και όλα τα πεζοδρόμια των πρώτων παραλιακών τετραγώ­νων, εδέχθησαν προχείρως προσφυγικές εγκατα­στάσεις με τα ολίγα μπογαλάκια που έφερον μαζί τους. Η μεγαλύτερα όμως κίνηση ήτο εις το κεφαλόσκαλο όπου είχαν πλευρίσει και αποβίβαζαν το θλιβερόν φορτίο ο "Μιλτιάδης" και η "Βιθυνία".»

Εφ. Θεσσαλία, 20 Σεπτεμβρίου 1922.

Από την Ιωνία στη Ν. Ιωνία. 80 χρόνια, Ειδική έκδοση της εφημερίδας Πρώτη, Σεπτέμβριος 2002, σ.32-33.

Μαρτυρία Τ. Κακλαμάνου

"Μείναμε στην προσφυγική συνοικία "Χωράφια". Από τον Κήπο που μέναμε ήταν καλύτερα, αλλά ένα δωματιάκι μας έδωσαν με τόσα άτομα μέσα, που ήταν εξαθλίωση. Προσφυγικός συνοικισμός: πείνα, αρρώστιες και δυστυχία. Όσοι έπεσαν στα προσφυγικά σπίτια και δεν γλίτωσαν γρήγορα από αυτά, έμειναν στάσιμοι. Η παράγκα ρήμαξε το ηθικό του κόσμου, του αφαίρεσε την όρεξη για ζωή, τους συμβίβασε με την ανέχεια και τη φτώχεια. Τον έκανε βαθιά μέσα στην ψυχή του να νιώθει πρόσφυγας. Οι παράγκες της προσφυγιάς ήταν η ντροπή μας"