Mes (Dolk)

Definities; Voeding (KNA) Tafel/keuken (PAN Functie) Mes (Pan-typen 29-02) Bekroning, Heft, Heftbedekking, Heftuiteinde.

Definities; Militair (KNA) Wapen/gereedschap (PAN Functie) Zwaard/Dolk ((Pan-typen 16-02-01)

De termen ‘dolk’ en ‘mes’ wordt vaak door elkaar gebruikt, maar het zijn twee verschillende voorwerpen. Een mes is vooral bedoeld voor alledaagse doeleinden, maar ook als wapen te gebruiken als dat nodig is. De kling van een mes is asymmetrisch en heeft maar een snijvlak. Terwijl de dolk uitsluitend als wapen dient, in oorlogsvoering of als persoonlijke verdediging. De kling van een dolk is symmetrisch en heeft twee snijkanten. Een type dolk, was in heel West-Europa, erg populair, de zogenaamde “klotendolk”. Deze werd in de 14e eeuw vooral door de ridderstand en lokale adel gebruikt. Maar in de 15e- en 16e eeuw werd deze ook als verdedigingswapen gebruikt door burgers en boeren. De klotendolk werd in een schede aan riem gedragen. Maar we hebben het hier verder over het mes.

In de Middeleeuwen werd gewoonlijk met de vingers gegeten, Er bestond ook wel metaal bestek, vooral messen maar ook wel lepels werden veelvuldig gebruikt. Vooral in het begin van de middeleeuwen was metalen bestek nog vrij kostbaar, en alleen weggelegd voor de welgestelde burgers. Messen weden toen vooral gebruikt om voedsel te snijden en als een soort vork. Vorken bestonden toen wel, maar werden eigenlijk niet gebruikt voor het eten zelf, maar voor het bereiden . Vroeg metaal bestek werd vooral van (geel)koper, en zilver gemaakt, deze werden dan uit een plaat geknipt en vervolgens in vorm gehamerd. In de late 14e eeuw maar vooral de 15e eeuw doet tin zijn intreden.

Het mes behoorde tot de persoonlijke uitrusting; gasten namen hun eigen mes mee wanneer ze ergens gingen eten. Ze werden meestal in een messchede aan de gordel gedragen. De gevonden messen zijn meestal voorzien van een dikke corrosie laag. En in een grote verscheidenheid aan lemmetvormen komen in de meeste perioden naast elkaar voor. Waardoor het moeilijk, zo niet onmogelijk is om deze te determineren en dateren. Messen kunnen op basis van hun vorm ingedeeld worden in functies. Er zijn tafel-, chirurgische-, scheer- en gevechtsmessen (dolk). Ook zijn er messen die werden gebruikt bij verschillende ambachten zoals de schoenmaker, leerlooier, schrijnwerker en kuiper. Het toeschrijven van een bepaalde ·functie aan een mes is een uiterst moeilijke zaak. Het merendeel van de messen werd gebruikt bij het eten. Het lemmet en de angel werden grotendeels uit smeedijzer in één stuk gesmeed. Om het metaal van het lemmet harder te maken, en een scherp snijvlak te verkrijgen, werd er (geïmporteerd) staal aan het ijzer toegevoegd. Door het sterk afgekoelde van het mes, werd de hardheid van het staal te vergroot. In het eindstadium van het lemmet werd het oppervlak gevijld, om bewerkingssporen weg te werken en een scherp snijvlak te creëren. Het heft van een mes is bevestigd aan een angel, het verlengstuk van het lemmet, deze is in twee typen onder te verdelen, de versmalde- en plaatangel.

ChronologieGedurende de 12de en13de eeuw was de angel kort, zodat deze maar voor een klein gedeelte in het heft doordrong
Tot 14e eeuw

versmalde angel

15e eeuw

plaatangel en beslagplaten

midden 15e eeuw (vanaf)

messing beslagplaten

16e eeuw

beslagplaten van Ebbenhout

17e eeuw

rijk gedecoreerde mesheften

o edel metaalo ivooro emailo parelmoero barnsteen 18e eeuw

mesheften met een koperen band als heftbeschermer.
lopen taps toe en zijn vrij fors,
het hout is meestal rijk versierd met ingesneden motieven

o golflijneno groeveno dambord

De versmalde angel of schachtdoorn, die meestal centraal op het lemmet was geplaatst en versmalde naar de punt toe. Hierop werd het opschuifheft klem om de angel geschoven. Opschuifheften werden, apart van het lemmet gemaakt, meestal van been, hoorn of wortelhout, omdat deze goedkoop en makkelijk te bewerken waren. Deze opschuifheften kunnen voorzien zijn van heftbanden die enerzijds als versiering dienden, maar vooral een praktische functie hadden. Deze zorgde ervoor dat het hout, als deze nat werd, niet opzette en splitste. De angel was in de 12de en13de eeuw vrij kort, waardoor deze maar voor een klein gedeelte in het heft doordrong. Bij latere messen met opschuifheft was de angel net zo lang als het heft en drong in zijn geheel in het heft door. De versmalde angel werd tot in de 14e eeuw gebruikt, maar messen met een opschuifheft zijn een algemeen type, en werden na de Middeleeuwen nog steeds gebruikt.

De plaatangel is voorzien van gaten, waarop beslagplaten met metalen nagels of buisjes werden bevestigd. Het grote voordeel hieraan was dat er meer mogelijkheden waren om het heft te decoreren. Plaatangels zijn meestal voorzien van een heftbeschermer, een kap(je) om de beslagplaten op te sluiten. Deze zorgt voor eens stevige overgang tussen het heft en het lemmet. Heftbeschermers werden uitgesmeed aan het lemmet zelf, of als plaatjes aangebracht. Soms wordt deze aan het einde van de assemblage als band om het heft aangebracht. Beslagplaten werden in verschillende materialen uitgevoerd, maar ze komen het meest voor in hout of been. Messen met een plaatangel komen voor vanaf de late 13de eeuw. Vooral in de 15e en 16e eeuw werden er messen met plaatangel en beslagplaten geproduceerd. Vanaf het midden van de 16de eeuw werden veel messen gekenmerkt door de zogenaamde bolster, een verdikking op de overgang van lemmet naar angel.

Heftbekroningen en Heftbeschermers

Vanaf het midden van de 15e eeuw werden in Nederland en België messing beslagplaten toegepast, het ging dan zowel om gedeeltelijk of volledige bedekking. De meeste messen waren toen voorzien van een bekroning, aan het uiteinde van het heft, en een heftbeschermers, op de overgang naar het lemmet. De messing onderdelen waren bijna altijd stilistisch gegraveerd met uiteenlopende onderwerpen. De graveringen zijn van een hoge kwaliteit, er wordt dan ook wel vermoed dat deze niet het werk waren van de mes makers, maar van kopergraveurs. Meestal zien we dieren, planten en menselijke figuren als versiering. Gezien de opschriften die soms worden gevonden, wordt er aangenomen dat het hierbij gaat op religieuze personificaties. We zien dan ook vaak de Maagd Maria, Sinte Appolonia die meestal werd aangeroepen bij kies- en hoofdpijn, puntige messen werden toen ook gebruikt voor de mondhygiëne. En Sinte Barbara de patroonheilige van de wapensmeden. Beslagplaten van Ebbenhout komen vanaf de 16e eeuw voor. En vanaf de 17e eeuw zien we rijk gedecoreerde mes heften van edel metaal, ivoor, email, parelmoer en barnsteen. Representatief voor de 18e eeuw zijn mes heften met een koperen band als heftbeschermer. Deze lopen taps toe en zijn vrij fors, het hout is meestal rijk versierd met ingesneden golflijnen, groeven of dambord motieven.