Tinnen Lepels

Definities; Voeding (KNA) Tafel/keuken (PAN Functie) Lepel (Pan-typen 29-01)

Tinnen lepels, werden altijd gegoten, en waren mode gevoelig en vorm gebonden, hierdoor is het mogelijk om de meeste lepels te determineren. Hiervoor heb ik geprobeerd een handleiding voor het determineren van tinnen lepels te maken, daarvoor heb ik gebruik gemaakt van een aantal kenmerken, welke zijn afgeleid van de typologie van Jan Baart. Deze heeft in 1977 een typologie voor tinnen lepels opgesteld, aan de hand van gevonden exemplaren in Amsterdam.

In de late 14e eeuw maar vooral de 15e eeuw doet tin zijn intreden. Het hoogtepunt van het tin gebruik Nederland vinden we in de 15e en 16e eeuw, in de loop van de 17e en18e eeuw werd het tin steeds verder verdrongen door anderen metalen zoals het zilver. Van oorsprong kennen we twee soorten tin;

- Hardtin, dit was de 1e kwaliteit en werd gemaakt door een vermenging van rood koper met oud tin, en werd vooral in Engeland gebruikt.

- Roostin of ook wel Kroontin de 2e kwaliteit en werd verkregen door de extra toevoeging van circa 10% lood.

In Nederland waren verschillende centrums voor tinproductie te vinden, maar Engeland is altijd de grootste en belangrijkste tin producent geweest. Binnen het Nederland tin bestond er verschil tussen fijn en onfijn tin. Soms werd tinnen gebruiksvoorwerpen gemerkt door de maker, aan de hand van dit merk zijn deze voorwerpen nauwkeurig te dateren.

De anatomie van een lepel is opgebouwd uit een aantal vaste elementen;

a. De top, het uiteinde van de steel deze is vaak versierd.
b. Steel, de doorsnede van deze verschilt. In enkele gevallen kan de steel ook versierd zijn.
c. Brug, de overgang tussen de bak en steel, deze kan verschillen of gelijk zijn aan de steel.
d. Bak, deze heeft een aantal vaste vormen (zie hieronder).

Bakvorm

Aan de hand van de vorm van de bak kunnen we een eerste globale datering verkrijgen. Deze kan eventueel verfijnd worden aan de hand van een of meer van de later te behandelen kenmerken.

De verbinding (naald/lof)

De zwakke plek van een De zwakke plek van een lepel wordt gevormd door de overgang van de steel naar de bak. Als versteviging werden de lepels vanaf 1575 aan de achterzijde voorzien van een ondersteuning. Deze bestond uit een Naald of Lof-vormige verbinding tussen de brug en bak, deze werd in een keer meegegoten. Deze naald werd in de volksmond rattenstaart genoemd. Vanaf ongeveer 1775 werd deze Naald vervangen door een tongvormige versteviging, deze wordt ook wel lofje genoemd. Dit lofje ontwikkelde zich in de loop van de 18e en 19e eeuw tot een decoratief element

De steel

De verschillend gevormde doorsnede van de stelen maken soms een verdere onderverdelen van de lepels mogelijk. We kunnen negen doorsneden onderscheiden;

De top

De vorm van de top vertelt veel over de ouderdom van een lepel, deze vormen waren erg modegevoelig en daardoor aan bepaalde periode gebonden. We kunnen negen top elementen onderscheiden;

1: Recht onversierd,

Datering ca.1450-1750.

Hier zien we bijna of geen verschil tussen de steel en de top, deze vormt een geheel.

2: Trompetvormig,

Datering ca.1550-1600.

Hier loopt de steel aan de top breder uit.

3: Paardenhoef,

Datering ca.1600-1650.

Hier loopt de steel aan de top uit op een paardenhoef vormige versiering.

4: Zegeltop,

Datering ca.1650-1675.

Hier loopt de steel uit op een afgeplatte kop, deze lijkt het meest op een spijker. Omdat er soms boven op de kop een stempel of gravering is aangebracht, wordt hij de zegeltop genoemd.

5a: Hondenneus klein,

Datering ca.1700-1750.

5b: Hondenneus groot,

Datering ca.1650-1725.

Dit model wordt ook wel Pied de Biche (voet van een hinde) genoemd.

Als je met wat fantasie ernaar kijkt zie je een hondenneus (met twee neusvleugels).

6: Accolade / Ruit,

Datering ca1700-1775.

Hier zijn de neusvleugels verdwenen, de uitstekende neus is nog wel zichtbaar.

7: Afgeronde top,

Datering ca.1750-1800.

Nu is ook de uitstekende neus verdwenen, en lijkt de top al erg op de huidige lepels.

8: Spatel,

Datering ca1750-1825.

De steel gaat niet langer meer geleidelijk over in de top, maar met een scherpe overgang. Het lijkt of de steel is ingesnoerd.

9: Spitskop,

Datering ca.1800-1825.

De steel loopt net als bij de afgeronde top (7) geleidelijk breder uit. Maar om nu weer

samen te kommen met een punt op het uiteinde.

Merktekens

Leppels van na 1500 zijn bijna altijd van een merk voorzien, met uitzondering van de moderne vertinde lepel. Het gaat hierbij dan om keurmerken en of het merk van de tinnengieter2. Aan de hand van het merk van de tinnegieter is de lepel nauwkeurig te dateren. Daarom is het ook verstandig om eerst te kijken of je de maker kan identificeren. Verder kan de plaats van het merkteken ook iets over de ouderdom zeggen.

We kunnen het merkteken op vier plaatsen vinden;

1: Bak, Datering ca.1575-1750 Op de voorzijde net onder de brug.

2: Brug, Datering ca.1475-1575 Op de voorzijde op de brug.

3: Steel, Datering ca.1675-1775 Op de achterzijde op de steel, net onder de top.

4: Top, Datering ca.1775-1875 Op de achterzijde van de top.

Er zijn drie hoofdgroepen van merktekens, die elk weer onder zijn te verdelen. Als eerste het Hamermerk deze vinden we in Nederland en Frankrijk. De hamer is vermoedelijk afkomstig van Sint Elooi, de schutspatroon van de smeden. Vanaf 1550 wordt de hamer verdrongen door de roos om in 1575 geheel te verdwijnen. Er zijn twee varianten;

Alleen de hamer ca.1400-1500
Aan weerszijde van de hamer een initiaal ca.1500-157

Het Roosmerk die afkomstig is uit Engeland, waar de roos het symbool was van de koninklijke familie (deTudors). In 1524 werd het Antwerpen toegestaan de roos als merkteken voor tin te gebruiken. Het duurde nog tot 1535/40 voordat de roos ook in de rest van Nederland algemeen gebruikt zou gaan worden. Vanaf 1550 was de roos het algemene merkteken voor tin. Rond 1650 kregen we te maken met fijn en onfijn tin, de roos werd toen het merkteken voor tin van de tweede kwaliteit. Er zijn twee varianten;

Met initialen in de roos ca.1550-1600
Met initialen in de kroon ca.1550-1675.

En tenslotte het Engelmerk, waar meerdere varianten van bestonden, datering 1650 en verder. Rond 1650 kregen we te maken met fijn en onfijn tin, het engelmerk geeft aan dat je te maken hebt met tin van de eerste kwaliteit. Er komen veel variaties voor van engelmerken.

Vanaf ongeveer 1675 vinden we bij keurtin (gekeurd tin) de letter K of letters KK , die staan voor Keur of Klein Keur. Verder zien we dan ook stadswapens of namen als merktekens, in combinatie met dit stadsmerk zien we soms ook initialen en of jaartallen. Vanaf de 18e eeuw zien we een grote verscheidenheid aan merktekens tegen.