Fibulae

Definities; Persoonlijke accessoires (KNA) Sieraad (PAN Functie) Fibula (Pan-typen 01-01)

Hierbinnen een grote onderverdeling, zie hiervoor in de PAN determinatieboom

De fibula is een kledingspeld of broche voor het sluiten van kleding, vooral mantels, en is te vergelijken met de huidige veiligheidsspeld. De vorm van de fibulae is bepaald door het praktische nut, waarbij de naald en de beugel de grootste rol spelen. De typen met een hoge beugel of een grote boog, zoals bijvoorbeeld de kruisboog zijn bedoeld om een dikkere stof of verschillende lagen stof van de kledij vast kunnen te maken, en worden vooral gezien als fibulae om mantels vast te maken. Een fibula was niet alleen functioneel, ze hadden ook een sociale, symbolische of ideologische betekenis. De drager, die de fibula op een opvallende plaats droeg, kon hiermee laten zien wat zijn status was. Het uiterlijk werd door de symboliek en de mode van die tijd bepaald. Fibulae zijn in verschillende gebieden van Europa gevonden, het vervaardigen was streek gebonden.

De oudste fibulae in Nederland komt uit de Bronstijd. Het gaat hierbij om de zogenaamde “brilfibula’, deze bestaat uit twee gedecoreerde schijven die verbonden zijn met een boogvormige beugel. Deze kent zijn oorsprong in het Scandinavisch gebied. De Germanen droegen volgens een bericht van de Romeinse schrijver Tacitus ook fibulae. Keltische en Germaanse vrouwen droegen een stola die werd vastgespeld met een fibula. Doordat Romeinse soldaten veelvuldig fibulae gebruikten, ontwikkelde de vorm en constructie steeds verder. Kenmerkende typen voor de Romeinse soldaat waren de drieknoppen- en kruisboogfibulae. Fibulae waren aan de mode onderhevig. Zo waren bijvoorbeeld in de vroege middeleeuwen dierfiguren erg populair. Door de kerstening werd het kruismotief een veel gebruikte versiering. Knopen voor het sluiten van kledingstukken werden pas in het begin van de 13e eeuw algemeen toegepast. Maar voor het sluiten van mantels bleef men meestal nog aangewezen op een fibula, totdat we aan het eind van de 14e eeuw de mantelhaak zien ontstaan. Een fibula bestond uit een beugel, die allerhande vormen kon aannemen, en een naald. Er bestaan veel verschillende soorten fibulae, de bekendste zijn de; draad-, knik-, kruis, gelijkarmige-, dier- en schijffibulae. De meeste exemplaren zijn van brons, zilveren en gouden exemplaren zijn zeldzaam. De beugel van een fibula werd op verschillende manieren voorzien van versieringen, zoals filigraan, het inzetten van edelstenen en inleg van been en glas, email of vergulden.

Romeinse Fibulae

Romeinse fibulae worden op verschillende manieren opgedeeld in verschillende typen. Als eerst wordt er gekeken naar de verschillende naaldmechanismen.

Er zijn drie hoofvormen te herkennen;

- Spiraalsysteem (1 en 2)

- Scharniersysteem (3 en 4)

- Draaisysteem (5)

Een tweede opdeling is volgens de vorm van de fibula, deze kan weer in twee niveaus verdeeld worden (Riha 1979, 18-20). Het eerste niveau bestaat uit drie overkoepelende vormen;

1. Beugelfibulae (1-4)

Deze kunnen zowel een spiraal- als een scharniersysteem hebben, uit één stuk of samengesteld zijn uit meerdere stukken. De beugel is het bovenste gedeelte, en meestal langwerpig. De fibula kan van onversierd en ongebogen variëren naar versierd en sterk gebogen. Bij de representatieve vormen stelt de beugel een bepaald gekend concept voor, zoals bijvoorbeeld een dier. Subtypen;

o Spiraalfibula (1)

o Ogenfibula (2)

o Aucissafibula (3)

o Kruisboogfibula (4) (zie hieronder voor extra in informatie)

2. Schijffibulae (5-8)

Deze kunnen zowel een spiraal- als een scharniersysteem hebben. De schijf is hier het bovenste deel van de fibula en kan elke vorm aannemen. Het gaat hier zowel om geometrische als om meer abstracte of figuratieve vormen. Er kan zelfs in meerdere ‘verdiepingen’ gewerkt worden, waarbij de schijf verschillende lagen heeft.

o Circulaire schijffibula (5)

o Symmetrische schijffibula (6)

o Email fibula (7)

o Figuratieve fibula (8)

3- Ringvormige fibulae (9)

Deze hebben uitsluitend een draaisysteem en zijn ringvormig. De uiteinden kunnen uitvoerig gedecoreerd worden met dierenmotieven, geometrische patronen of weelderige uitstulpingen.

De Kruisboogfibulae

Een opvallend type is de Kruisboogfibula, te dateren van de 3e tot in de 5e eeuw. Deze maakt deel uit van de groep Beugelfibulae, en in dit geval een scharnierfibulae met een grote boog, en een bewegende naald. De ontwikkeling loopt van een relatief kleine fibula met weinig opsmuk en geen knoppen, naar een gedecoreerde vorm met drie knoppen. In het Frans worden ze ‘fibules crusiformes’ in het Duits ‘Zweibelknopffibeln” en in het Engels ‘crossbow brooches’ genoemd. Ze waren onderhevig aan de heersende mode in kledingaccessoires, en konden hierdoor sterk (regionaal) verschillen, toch vertonen ze een redelijke uniformiteit. De belangrijkste reden hiervoor was dat ze deel uitmaakte van het uniform, en diende herkent te worden als een symbool van autoriteit. Het gaat om een typisch mannelijk stuk, die op de rechterschouder met de voet naar boven gedragen werd. Opvallend is wel dat de Kruisboogfibulae steeds overdadiger werden gedecoreerd en verguld, en overstegen zo hun praktische nut. De symbolische waarde werd steeds groter, waardoor het eerder om een statussymbool ging , niet alleen meer gedragen door militairen, maar ook door hoge civiele personen en hun familie

Middeleeuws Fibulae

De (vroege) middeleeuwen is onder te verdelen in een aantal historische perioden, met elk zijn eigen gebruiken, gewoonten en mode. We weten aan de hand van afbeeldingen in historische bronnen dat de middeleeuwse fibula meestal op de schouder of onder de hals werd gedragen. Fibulae uit de Merovingische (481-751), en Frankische periode (481-887) zijn meestal mooi versierd, en voorzien van niello en glaspasta. De variatie aan vormen was erg groot zo zien we bijvoorbeeld de; knopfibulae, dierfibulae, schijffibulae maar ook gelijkarmige fibulae. De Karolingische (751-987) periode word gekenmerkt door de schijffibulae. Dit type blijft tot het einde van de fibulae, in de 13e eeuw, domineren.

Schijffibulae

Definities; Persoonlijke accessoires (KNA) Sieraad (PAN Functie) Schijffibula (Pan-typen 01-01-14)

Een veel voorkomend, en erg populaire, type is de schijffibulae. Een schijffibula is zoals de naam aangeeft een platte ronde versierde schijf, met aan de achterzijde een naald met naaldhouder om het kledingstuk mee vast te zetten. Binnen de schijffibulae zelf zien we een grote variatie aan versieringen, de meest voorkomende typen zijn de pseudo munt fibulae. en de kruis fibulae. Onder invloed van de kerstening ontstaat er een groep fibulae met Christelijke motieven, zoals menselijke en dierlijke figuren. Zo zien we bijvoorbeeld het Paaslam, maar ook het kruismotief. Het kruismotief komt in verschillende vormen voor, zoals een duidelijk kruis maar ook gestileerd, bijvoorbeeld in de vorm van vier halfronde cirkels die een kruis vormen. In deze laatste worden ook wel de vier apostelen gezien. Verder werden ook heiligen afgebeeld, de zogenaamde heiligen fibulae. De heiligen fibulae zijn versierd met email inleg, in de kleuren rood en wit die gezien werden als heilige kleuren. Opvallend is dat deze heiligen fibulae in Friesland tot nu toe alleen maar in Westergo worden gevonden.

Gespbroches

De gespbroche wordt, vanaf de twaalfde-eeuw tot ca 1500, gezien als de opvolger van de fibula, en bestaat uit een ring met een scharnierende naald. Ze werden door zowel mannen als vrouwen als sieraad gedragen. Ze zijn makkelijk te verwarren met ringgespen, vooral wanneer de angel mist. Meestal loopt de angel van de gespbroche taps toe, terwijl de ringgesp meestal een angelrust heeft.

Door © ArGeoS

Heiligen fibula