Kogels (Projectielen van Vuurwapens)

Definities; Militair (KNA) Projectiel/explosief (PAN) Projectiel (Artillerie) (Pan-typen 14-04)

Definities; Militair (KNA) Projectiel/explosief (PAN) Kogel (handvuurwapen) (Pan-typen 14-03)

Projectiel/explosief zijn objecten van harde materialen, bedoeld om afgeschoten te worden. Deze groep omvat voorwerpen als pijlpunten, kogels en slingerkogels die expliciet bedoeld zijn om afgeschoten te worden. Hier worden de projectielen voor vuurwapens behandeld.

De eersten projectielen werden vooral van steen gemaakt, gietijzeren kanonkogels werden aan het einde van de 16e eeuw algemeen. Lood werd meestal niet voor artilleriewapens gebruikt, maar werd gebruikt voor handvuurwapens. Deze kogels werden gegoten met behulp van een gietmal. In de 17e tot 19e eeuw waren er ook gespecialiseerde projectielen, die vooral op schepen werden gebruikt, om zoveel mogelijk schade aan de tuigage en bemanning aan te brengen. We hebben het dan over. Kettingkogels, schietbouten, schrootzakken of schrootkokers. Deze worden dan ook meestal gevonden in havens langs waterkanten en op stranden. In de 19e eeuw werd de puntige kogel uitgevonden.

Voorbeeld van een vondscomplex met kanons- en loodkogels is het archeologisch onderzoek in het Blokhuis van Stavoren (1522 tot circa 1580). Hier werd een groot aantal ijzeren kanonskogels en loden vuurwapenkogels gevonden, een deel ervan werden in het voormalige Kruithuis gevonden. Er werden hier vier verschillende formaten ijzeren kanonskogels gevonden; met een gemiddelde diameter van 22cm, tussen de 13,5-15,5cm, tussen de 8-11cm en tussen de 5,5-6,5cm. Loden kogels werden in de volgende formaten aangetroffen; 9-11, 13-15mm, 15-17mm, 17-20mm, 20-23 en de grootste waren 28,5mm, de grootste groep was de 13-15mm.

Ronde loden projectielen

diameter 4-6mm hagel
diameter 9-11mm pistolettenkogel = pistool
diameter 13-15mm arquebus = een door een man te bedienen geweer
diameter 17-20mm musket

Loodbuskogel zijn cilindervormige gladde loden proppen. Die na het afvuren vaak een soort kraag krijgen. Diameter variërend van 15-49mm maar meestal tussen de 25-28mm. De oudste in Nederland gevonden zijn die van Westenholte (buurtschap Zwolle), waar het kasteel in 1362 werd verwoest.

Hagel hierbij zijn twee soorten te herkennen; kleine ronde kogeltje ( ca. 4-6mm) die in een mal werden gegoten. En druppelvormige kogeltjes, waarbij vloeibaar lood door een zeef in een bak met koud water werd gegoten.

Springkogel bestaan uit twee kogels die met een geelkoperen spiraal waren verbonden, waarvan de spiraal steeds verder uitrekte en een groter vlak beschadigde.

Kneppel- of Stangkogels bestaan uit twee kogels die door een stangetje waren verbonden, die al tollend een weg zochten. Vroegste melding komt uit 1588.

Kettingkogels bestaan uit twee kogels die door een ketting waren verbonden, die al tollend een weg zochten. Deze verdwenen in de loop van de 18e eeuw.

Amandelkogels ( vooral 2,5-2,8mm) lijken erg op antieke slingerkogels, en werden waarschijnlijk gebruikt als vulling in een schietblik of schrootlantaarn. Dit was dus munitie voor de artillerie om de infanterie op korte afstand te bestrijden. Deze werden tussen 1575 en 1800 gebruikt.

Hak- Schraapkogels zijn uit ijzer baren gekapte, min of meer vierkante projectielen (ca. 25-45mm). Deze werden gebruikt als vulling in de schrootlantaarns (zie Amandelkogels)

Cilinderkogels (vooral 18-19mm) zijn afgeplatte loden cilinders, soms voorzien van twee, maar meestal met drie ribben. Deze ontstonden in de 19e eeuw, en werden gebruikt bij voorladers.

Ribkogels (13mm) hebben drie ribben en aan de achterzijde een holte met een afgeronde top. Dit type was bedoeld dat voor de achterladers. Deze worden vooral in het Oosten van het land , tegen de Duitse grens aan, gevonden.

Manchetkogels (17mm) hebben een kraag (manchet) en aan de achterzijde een holte met een spits toelopende punt. Dit type was bedoeld dat voor de achterladers. Deze worden in het hele land gevonden, en werden in de tweede helft van de 19e eeuw voor geweren gebruikt.

Klein kaliber kogels hierbinnen zijn drie typen te herkennen, deze sluiten aan bij de munitie van tegenwoordig. Ze dateren uit de late 19e en vroege 20e eeuw

Lange smalle kogel 21mm, kaliber 8mm
Korte kogel 12mm, kaliber 9mm
Puntige kogel 21mm, kaliber 9mm

Musketkogels met tandafdrukken

Er worden regelmatig (musket)kogels gevonden met tandafdrukken. In de literatuur worden vier mogelijke verklaringen geboden (Sivilich, 2019). Als eerste zouden deze afdrukken afkomstig kunnen zijn van gewonden die een operatie ondergingen (zie ook de uitdrukking ‘bite the bullet’). De tweede reden, de kogel tot het juiste formaat maken. Als derde reden wordt er wel beweerd dat gekauwde kogels bij impact exploderen, en zo meer schade veroorzaken. Tenslotte is er nog de verklaring dat bij watergebrek, er op een kogel werd gekauwd om zo speeksel in de mond te verkrijgen.

Musketkogels met een gaatje

Soms worden er wel musketkogel met een spiraalvormig gat aangetroffen. Deze werd veroorzaakt door het gebruik van een zogenaamde “worm”. Het kon gebeuren dat een musketkogel in de loop vast kwam te zitten. Deze moest dan handmatig verwijderd worden met een “worm”, dit was een stok met een uiteinde gelijkend een kurketrekker. Door deze in de musketbal te draaien kon de vast zittende kogel uit de loop worden verwijderd.

Door © ArGeoS