Muntgewichten

Wegen van geld

Vroeger werd de waarde (nominale waarde) van een munt bepaald door het gewicht (intrinsieke waarde) van deze munt.In de 15e eeuw waren er veel verschilden munteenheden in omloop. Deze munten hadden vroeger voortdurende te leiden onder waardevermindering. Die het gevolg was van de natuurlijk slijtage, en of door het bewust verwijderen van (edel) metaal, het zogenaamde snoeien. Munten moesten daarom regelmatig gewogen en gekeurd worden. Onder de bodemvondsten komen we dan ook voorwerpen tegen, die gebruikt werden bij dit wegen, zoals sluit- en muntgewichtjes, en soms onderdelen van muntballansen.

Maar eerst heel kort iets over de ontwikkeling van het laatmiddeleeuws muntgeld in Nederland. In de 14e maar vooral 15e eeuw zijn er binnen Europa een groot aantal heersers, met evenveel muntsystemen ontstaan. De een na de andere munthervorming wordt doorgevoerd, hierdoor werd het muntstelsel er niet duidelijker op. In de vijftiende eeuw besloot Philips de Goede dan ook, om in de Nederlandse gewesten, de rekeneenheid van de gulden voortaan de grondslag van het muntwezen moest vormen. Pas onder het bewind van Karel V (1500-1558) kwam er meer eenheid in de productie van munten. Karel V introduceerde in 1521 de naar hem vernoemde gouden Carolusgulden, die is onderverdeeld in 20 stuivers elk van 16 penningen, een indeling die bijna 300 jaar ongewijzigd bleef. in 1582 volgde er een zilveren Carolusgulden, die de eenheidsmunt voor de Nederlanden vormde. Hiermee is de Carolusgulden de eerste Nederlandse eenheidsmunt die ook in een groot deel van Europa circuleert. In 1815 ontstond het ‘Verenigd Koninkrijk der Nederlanden’. waarna op 18 september 1816 de eerste Nederlandsche Muntwet werd aangenomen, waarmee de onderverdeling van de gulden in 100 cent werd vastgelegd. Hiermee werd het decimale muntstelsel in Nederland ingevoerd. De gulden bleef bestaan binnen onze landsgrenzen tot en met 2001 toen de laatste gulden ooit werd geproduceerd, waarna de gulden door de euro werd opgevolgd.

Sluitgewicht en Muntbalans

Geldwisselaars (voorlopers van de banken), reisden langs jaarmarkten en andere plaatsen waar veel gehandeld werd. Hier wogen en keurden zij de verschilden munteenheden. Later gingen handelaren zelf de ontvangen munten ook wegen. Hiervoor gebruikten zij eerst zogenaamde sluitgewichten. Dit zijn kleine ronde bakjes die allemaal ineen passen en werden opgeborgen in het grootste gewicht. Deze waren niet erg nauwkeurig en eigenlijk niet geschikt voor het wegen van individuele munten, maar voor het wegen van het totaal gewicht van de munten. Daarom was er vraag naar een nauwkeurigere manier voor het wegen van individuele munten. Er ontstonden kleine nauwkeurige weegschaaltjes de, zogenaamde “muntbalans”, die gedemonteerd konden worden, De muntbalans werd samen met muntgewichtjes gebruikt. Het gewicht van deze muntgewichtjes kwam overeen met het officiële gewicht van de meest gebruikte gouden munten binnen de Republiek. De balans en gewichtjes zaten opgeborgen in een houten doosje, en waren zo makkelijk mee te nemen. Als een handelaar of wisselaar munten aangeboden kreeg, dan deed hij de munt op de ene schaal en het bijbehorende muntgewichtje op de andere schaal van de muntbalans. Deze moest dan precies in evenwicht zijn, was dit niet het geval dan ging de handelaar kleine gewichtjes bijvoegen (aasjes) totdat het balansje in evenwicht was. Degene die met de te lichte munt(en) betaalde moest dan het gewicht aan bijgevoegde aasjes bijbetalen.

Muntgewichten

Het gebruik van muntgewichten in West Europa is sinds de 14e eeuw bekend. Maar in de Oudheid en uit de Byzantijnse en Arabische wereld waren deze al langer gekend. Deze vroege muntgewichten waren eenvoudige en in diverse vormen van brons of koper gemaakt. In Nederland werden vanaf ongeveer 1500 muntgewichten gemaakt, deze waren toen nog rond. In de loop van de 16e eeuw werden ze alleen nog als vierkante messing plaatjes gemaakt. De meesten werden in de 16e eeuw in Antwerpen geproduceerd, deze zijn te herkennen aan een merkje in de vorm van een handje, het wapen van Antwerpen. Amsterdam, Rotterdam en Middelburg waren in de 17e en 18e eeuw de belangrijkste productie plaatsen van muntgewichten. De makers van muntgewichten werden in de tijd zelf “goutgewichtmakers” genoemd. Zij goten de blokjes waarna deze werden bijgevijld totdat ze het juiste gewicht hadden bereikt. Hierna werden deze met een stempel voorzien van de vereenvoudigde afbeelding van de munt, waarmee het gewicht overeen kwam. De plaatjes lopen taps af, zodat deze makkelijk uit de muntdozen zijn te halen. Op het grootste vlak (voorzijde) staat de stempel van de munt, ook wel “blokbeeldenaar” genoemd terwijl op het klein vlak (onderkant) meestal een makers merk staat. Soms staat op de achterkant ook het jaar dat dit gewichtje gemaakt was. Op sommige blokbeeldenaars staan romeinse cijfers afgebeeld. Deze verwijzen naar het aantal munten van dit soort dat in een mark gaat, dit wordt de taille of snede genoemd. In de Noordelijke Nederlanden werd voor munten de trooise mark (246.084g) gebruikt, deze was verdeeld in 8 ons of 160 engels (1 engels = 0.048g) van ieder 32 aas (1 aas = 1.538g). Het makermerk diende als een kwaliteitsgarantie, het jaartal was belangrijk in verband met de waarde van de munten. Deze waarde veranderede nogal eens, vooral als gevolg van het verlagen van het gehalte, waardoor de intrinsieke waarde daalde. Hierdoor kon ook het gewicht van de munt veranderen. De overheid gaf dan ook regelmatig zogenaamde plakkaten uit. Dat waren lijsten waarin je kon aflezen wat, op dat moment, de officiële waarde van een bepaalde muntsoort was. Daarom werden de muntgewichtjes dan ook voorzien van een jaartal.

Het artikel “Noord- Nederlandse muntgewichten” van drs. Arent Pol in het Jaarboek voor munt- en penningkunde nr76 (1989) geeft een goed overzicht van muntgewichten in Noord Nederland.

Noord- Nederlandse muntgewichten

Artikel "de Waag"

Een aantal voorbeelden (links) van gevonden muntgewichtjes met de daarbij horende munten, die in Nederland circuleerden. Met daarbij een aantal vermeldingen van de waarde in Nederlandse plakkaten.

Cruzado, een gouden dukaat en later ook (vanaf 1643) een zilveren munt van Portugal, ingevoerd onder Alfonso V (1438-1481) met een gewicht bij uitgifte van 3,84 gram (later 3,06 gram) en een gehalte van 0,940.

27-04-1485; Ducaet crosa van Portingale 42 Stuivers

14-12-1485; Ducaet van Portygale 37 Stuivers

12-11-1520; Ducaeten van Porteghael, 39 stuivers

Ecu ook wel Kroon, gouden Franse munt ingevoerd door Lodewijk XI in 1475, met een gewicht van 4,5gr. Deze munt werd in Nederland Franse Kroon genoemd.

27-04-1485; Fransche cronen metten drie leliën 38 Stuivers

14-12-1485; Fransche cronen metten drie leliën 35 Stuivers

12-11-1520; Oude Croenen van Franckrvcke, 35 Stuivers

Engelse Nobel, gouden munt, ingevoerd in 1344 door Eduard III, met een gewicht van 8,86gr en een gehalte van 0,995. (Eduard IV 1465 vernieuwde de nobel)

27-04-1485; Nobel metter rosen 93 Stuivers

14-12-1485; Nobel metter rosen 84 Stuivers

12-11-1520; Nobel metter roese 85 stuivers

Handige site http://www.muntgewichten.com/index.html