Miscellaneous

Het artikel Gratis toegang tot wetenschap: het wordt steeds duurder (NRC 30/04/2022) beschrijft hoe open access de kosten voor de toegang tot wetenschappelijke artikelen niet heeft verlaagd. Dit wekt geen verbazing. Open access verandert wel het verdienmodel uitgevers maar niet hun markmacht. Bij open access publicaties kopen universiteiten als het ware vooraf het recht tot toegang voor iedere mogelijke toekomstige lezer, in plaats van achteraf in de vorm van abonnementen voor een beperktere groep lezers. Maar of het nu is in de vorm van abonnementen of publicatiekosten, de prijs blijft veel hoger dan de werkelijke kosten zolang de marktmacht van uitgevers in stand blijft. De Golden Road is vooral voor uitgevers een gouden route want onzekere toekomstige inkomsten worden naar voren gehaald.

De combinatie van marktmacht en commerciële uitgevers leidt dus links- of rechtsom tot prijzen die (ver) uitgaan boven de kosten. Voor Elsevier was de hoge winstmarge op de wetenschappelijke tijdschriften in het verleden dé reden om alle andere activiteiten af te stoten (zie Alleen de allerhoogste marges zijn goed genoeg, NRC 22/02/2008). Sinds die tijd zijn de winstmarges eerder gestegen dan gedaald want door de digitalisering lezen wetenschappers tegenwoordig nauwelijks meer gebonden tijdschriften.

Wat te doen? Uitgevers danken hun marktmacht uiteindelijk aan de reputatie van haar tijdschriften en die reputatie wordt bepaald door de kwaliteit van de editorial board (redactieraad) en de peer review. Dit is precies wat je wilt: een directe relatie tussen reputatie en wetenschappelijke kwaliteit. Maar het laat ook zien dat macht in deze markt niet weg te nemen is door het aantal tijdschriften uit te breiden. Het aantal topwetenschappers per vakgebied is beperkt en dus per definitie ook het aantal toptijdschriften. De tijdschriften met de beste redactieraad en de beste reviewers worden beloond met marktmacht.

Aan de marktmacht zelf kan dus niet veel worden gedaan maar dat is ook niet noodzakelijk. Voor redelijke publicatiekosten is het voldoende dat de macht niet in handen is van commerciële uitgevers die haar gebruiken om de winstmarge te maximaliseren, maar in de hand van beroepsverenigingen en universitaire uitgevers die bladen uitgeven tegen kostendekkende tarieven. Universiteiten kunnen dit bereiken door hun wetenschappers terug te trekken uit de raden van commerciële uitgevers en beschikbaar te stellen aan tijdschriften zonder winstoogmerk.

Tot dusver is de rol van universiteiten als hofleverancier aan de redactieraden en peer review van commerciële tijdschriften onderbelicht. Onterecht, want juist dat houdt de macht van commerciële uitgevers in stand. De huidige open access initiatieven verlagen de kosten niet. Daarvoor zijn nieuwe initiatieven nodig die het aantal tijdschriften zonder winstoogmerk uitbreidt en die wetenschappers aanzet om in de redactieraden van deze bladen zitting te nemen.