Deze pagina heeft betrekking op leerplandoel
13.03: De leerlingen zetten cognitieve leerstrategieën in om zich leerinhouden eigen te maken. 

Wie leerstrategieën in de vingers heeft, kan zelfstandig leren. Leerstrategieën stellen de leerlingen in staat het eigen leren in handen te nemen, het leerproces een boost te geven en de motivatie op peil te houden, ook als er niemand in de buurt is die hun zegt wat ze moeten doen of hoe ze het moeten doen.

Wat zijn leerstrategieën?

Leerstrategieën zeggen ons hoe leerlingen leerstof/vaardigheden kunnen verwerven. Het zijn concrete manieren van leren die leerlingen

· bewust kunnen inzetten om het leren zo efficiënt en effectief mogelijk te laten verlopen. Niet alleen hun prestaties zullen beter zijn maar ook hun motivatie. Ze zullen sterke studeergewoontes ontwikkelen die ze hun hele leven, in hun job(s) kunnen inzetten.

· helpen om de leerstof zo te verwerken dat ze geïntegreerd wordt in het langetermijngeheugen (een soort ‘ongelimiteerde USB-stick’ qua opslag) en van daaruit ook kan opgeroepen worden (en niet alleen in het kortetermijngeheugen/werkgeheugen, dat qua opslag trouwens beperkt is, bijvoorbeeld enkel leren voor een toets). Dan kunnen ze de leerstof niet alleen vandaag maar ook volgende week, volgende maand, volgend jaar nog oproepen en gebruiken.

Wat zijn cognitieve leerstrategieën?

Cognitieve leerstrategieën zijn methoden en technieken die leerlingen gebruiken om informatie te begrijpen, onthouden en toe te passen. Deze strategieën omvatten onder andere het organiseren van informatie, het actief nadenken over de leerstof, het stellen van doelen en het gebruik van geheugensteuntjes om het leerproces te verbeteren.

Welke cognitieve leerstrategieën zijn effectief?

CLUSTER 1: Leren is topsport: 3x oefenen (actief ‘herhalen’)

LEERSTRATEGIE 1 - Oefen actief (retrieval practice): actief ophalen van info uit je geheugen, wat vergelijkbaar is met jezelf toetsen. Er zijn een heel aantal voorbeelden hiervan te vinden, zoals boek dicht en nadenken/braindumps (wat weet ik er nog van?Je noteert alles wat je nog weet op een leeg blad papier; nadien aanvullen in andere kleur), werken met flashcards, leerlingen (zichzelf) inhoudelijke vragen laten stellen (en een selectie van deze vragen ook als toets nadien aan de medeleerlingen geven i.f.v. een authentieke opdracht), met leerlingen bespreken welke vorm van zelftesten voor deze of die toets het best werkt, of leerlingen zoveel mogelijk oefenvragen laten verzamelen, ...

LEERSTRATEGIE 2 - Oefen gespreid in de tijd (spaced practice): Bij deze leerstrategie zou je de zaken kunnen doen zoals studeermomenten spreiden in de tijd, op verschillende momenten oefenen met dezelfde leerstof. Dit betekent niet elke dag, geef leerlingen de kans om te ‘vergeten’ én opnieuw op te halen uit het geheugen. Leerlingen helpen deze intensieve studiesessies in de (plan)agenda concreet in te plannen is een mogelijkheid.

LEERSTRATEGIE 3 - Oefen slim: oefeningen van verschillende types door elkaar (niet type per type; switch & hussel), onderwerpen afwisselen tijdens het studeren, volgorde afwisselen (bijvoorbeeld bij het instuderen van woordjes, werken met flashcards). Help leerlingen hierbij. Als leraar en leerling het niet samen doen, zullen leerlingen teruggrijpen naar hun (vroegere) manier van studeren omdat deze makkelijker aanvoelt.

CLUSTER 2: Wees je eigen leraar! (verdiepen, verbanden zien)

LEERSTRATEGIE 4 - Leg leerstof/oefeningen uit: de leerlingen (moeilijke) leerstof laten uitleggen aan medeleerling (of zichzelf) met veel details.

LEERSTRATEGIE 5 - Combineer woord en beeld (dual coding): beeldmateriaal laten zoeken bij tekst; filmpjes bekijken over de leerstof. Leerlingen onthouden immers gemakkelijker als de leerstof via én woord én (een goed geselecteerd) beeld is aangeboden.

LEERSTRATEGIE 6 – Zoek voorbeelden: werken met uitgewerkte voorbeelden. Een goed voorbeeld analyseren is soms efficiënter dan uren naar een oplossing zoeken. Er zijn verschillende mogelijkheden hiervoor, zoals leerlingen tonen hoe succes eruitziet: een opgeloste oefening, een videotutorial, … of waar ze uitgewerkte voorbeelden vinden, de leerlingen deze voorbeelden laten delen met andere leerlingen, leerlingen aanraden om bij het studeren volop aandacht te besteden aan de voorbeelden (Welke voorbeelden haalde de leerkracht aan in de les? Welke concrete voorbeelden vinden ze terug in het studiemateriaal? Lukt het hen om de link te leggen tussen de theorie die ze bestuderen en de voorbeelden die aangehaald worden?)

CLUSTER 3: Herkneed de leerstof ! (structureren)

LEERSTRATEGIE 7: Samenvatten of parafraseren, zoals een mindmap, Cornell-methode, een tekening, een infographic, een tijdlijn … Let op: samenvatten is moeilijk! Bedoeling is een nieuw ‘bijproduct’ te creëren door de leerstof te herkneden en diep na te denken over wat je leest. De leerlingen zichzelf steeds vragen laten stellen of ze ondersteun bij, bijvoorbeeld, het opstellen van een Cornell-samenvatting door de rechterkolom al in te vullen en hen de linkerkolom met kerngedachten of kernvragen te laten aanvullen zijn mogelijkheden om dit aan te pakken.

Voorbeelden van effectieve strategieën:

Effectieve cognitieve leerstrategieën situeren zich op 3 niveaus: herhalen, verdiepen en structureren. De vergeetcurve van Ebbinghaus (19e eeuw!) leert ons het nut van herhalen (minstens 3x). Belangrijk is echter dat dit herhalen actief dient te zijn, letterlijk moeite moet kosten. Leerlingen moeten ‘graven’ in hun geheugen, in de leerstof duiken en zo de verbanden zien. Bij het structureren of het herkneden van de leerstof zullen de leerlingen de tekst ‘inkorten’. Ze scheiden hoofd- van bijzaken zonder daarbij de rode draad te verliezen.

Voorbeelden van minder effectieve strategieën:

· tekst herlezen (en herlezen): Het gevoel van herkenning is misleidend. Het betekent niet dat je de leerstof kan ophalen als je dat gevraagd wordt (herkennen ≠ zich herinneren).

· Markeren in de tekst wat je belangrijk vindt.

· (Delen van de) leerstof letterlijk overschrijven: de leerlingen kunnen delen overschrijven zonder het te begrijpen; ook hier het misleidende gevoel van herkenning.

Belangrijk hierbij is vermijden dat leerlingen zich inefficiënte leerpatronen eigen maken.

Hieronder vind je de podcast die je kan beluisteren rond effectieve cognitieve leerstrategieën. Download die en beluister hem onderweg!

We schuiven dus voor elk van die 7 cognitieve leerstrategie een aantal concrete werkvormen naar voren. Deze kan je als leerkracht integreren in je lessen om deze werkvormen te modellen.  Zo kunnen leerlingen ze ook inzetten bij het studeren. Per werkvorm werkten we dan ook een fiche uit voor de leerkracht en de leerling.

Om te werken met de 7 leerstrategieën stelden we kaartjes op. Die kan je als activiteit doen in een team om deze werkvormen te leren kennen en ze te laten klasseren onder de bijbehorende strategie. 

De 40 werkvormen zijn we misschien wat veel om direct aan te pakken. We maakten dus een keuze naar 14 werkvormen onder de 7 cognitieve leerstrategieën en 3 clusters. Hieronder zie je een Excel-document om verantwoordelijken aan te duiden per werkvorm en zo te zorgen voor experiment, implementatie en monitoring van het inzetten van cognitieve leerstrategieën in de klas.

Deze 14 werkvormen werkten we ook reeds uit in fiches voor leerlingen die deze werkvorm dan vanuit een bepaalde cognitieve leerstrategie kunnen inzetten bij het verwerken van leerinhouden, thuis of op school. Parallel ontwikkelden we ook een didactische fiche voor de leerkracht. Cognitieve leerstrategie moeten dus in de didactiek van de lesopbouw zitten en aangeleerd, gemodeld, (begeleid naar zelfstandig) ingeoefend en geëvalueerd worden door de leerkracht. Deze fiches kan je afdrukken en hebben een overeenkomstig kleur met de respectievelijke cluster van cognitieve leerstrategieën.

Bijkomende literatuur ter info

BUNNIK, P., DIJKSTRA P. & GREVELING A (2022) Zelfregulerend leren: effectiever leren met leerstrategieën, Amsterdam: Boom.

HOOF, T., SURMA T. & KIRSCHNER P.A., (2021) Studeren met succes; wat de wetenschap jou als docent vertelt over effectief leren en studeren, Antwerpen: Thomas More – hogeschool.

HOOF, T., SURMA T. & KIRSCHNER P.A., (2021) Studeren met succes; wat de wetenschap jou als student vertelt over effectief leren en studeren, Antwerpen: Thomas More – hogeschool.

MANNENS, S. (2023) Leren centraal: de kunst van leergericht werken en organiseren, Kalmthout: Pelckmans Uitgevers.

PEETERS, J. (2022) Zelfregulerend leren: Hoe? Zo! Voor elke leersituatie, in elk vak en met elke leerling, Tielt: Lannoo.