Me he ahe kolonahe e holu ai ka lau o ka niu, pēlā pū ho‘i ke ea ‘ana a‘e o ka mauli Hawai‘i a kanaloa i ko Hawai‘i Pono‘ī ‘āina iho nō. Mai ka pe‘a hikina a ka pe‘a komohana o Hawai‘inuikuauli, mai kahi e helu mua ai nā kukuna o ka lā i Makanoni a lilo loa aku i nā moku kā‘ili lā i Kawelonaakalā, ‘o ke aloha ‘ōlelo me ‘oe, e ka hoa ku‘upau ‘ōlelo e ho‘onu‘u nei i ka ‘ōlelo hiwahiwa o ka ‘āina. Ma lalo o ka ‘ōlelo kūhelu o ka ‘Aha Aupuni Hui Pū ‘Ia, ho‘oholo ‘ia ‘o ka makahiki 2019 ka makahiki i hāpai ‘ia a‘e ai nā ‘ōlelo ‘ōiwi o ka honua. Ma kēia ho‘oholo ‘ana, ho‘opaipai ‘ia a‘ela ka makakau o ke ao i nā ‘ōlelo ‘ōiwi, ka ho‘okuluma ‘ia o nā ‘ōlelo ‘ōiwi, ka ho‘āmana ‘ia o nā ‘ōlelo ma ka ho‘oulu kanaka ‘ana, a me ka hakuhia o ka haku hou ‘ana ma luna o ke kahua ku‘una e kū nei nā ‘ōlelo ‘ōiwi o ka honua. He mea ko‘iko‘i kēia ho‘opaipai ‘ia ‘ana o nā ‘ōlelo a puni ke ao, ma nā pe‘a a pau o ka honua, mai luna a lalo, i huli ka nānā ‘ana o ke kanaka a ho‘ohonua iho i nā ‘ōlelo ‘ane halapohe o ke ao e ho‘oikaika nui nei i ka ho‘ōla hou ‘ia mai. 

He 40 a ‘oi makahiki i ka‘a hope aku nei mai ka wā i ho‘okūhelu hou ‘ia ai ka ‘ōlelo Hawai‘i ‘o ia ka ‘ōlelo kūhelu o Hawai‘i Pae ‘Āina, i hoa hele pū ka ‘ōlelo Pelekānia nona ma ka ‘ōlelo o ke kānāwai. He mea nui kēia mau makahiki he 40 i ka‘a hope akula, no ka mea, i loko nō ho‘i o kēia mau makahiki i ho‘ohonua ai ka Hawai‘i i nā loina a hana e ho‘īnana ‘ia a‘e ai ka mauli Hawai‘i. He mau papahana ho‘ona‘auao kai pa‘a mai: ‘o ka ‘Aha Pūnana Leo, ‘o ka Papahana Kaiapuni, ke kikowaena ‘ōlelo Hawai‘i ‘o Kawaihuelani ma Mānoa, ke koleke ‘ōlelo Hawai‘i ‘o Ka Haka ‘Ula o Ke‘elikōlani, nā papahana kāko‘o ‘ōlelo Hawai‘i e la‘a ‘o Awaiaulu, ‘Imiloa, Nā Kula ‘o Kamehameha, a me ‘Ōiwi TV pū kekahi. He hua pono‘ī kēia o ka laua o ka hana a Ku‘upau me Pa‘u; a ma kēia hua i ola ai nō ia ‘ōlelo kahiko a nā kūpuna: “He iki unu mai au e ka‘a ai ke kahua loa.” He iki unu nō kēia aukahi ‘ana o ka po‘e i kinohi i māhuahua a‘e i ka ne‘epapa ‘ana a ka‘a maoli nō ke kahua loa ‘o ka ho‘ōla ‘ōlelo Hawai‘i nō ho‘i. 

Aia nō ho‘i i loko o kēia puke pai nā mo‘olelo i kākau ‘ia no loko mai o nā papahana e pa‘u a e ku‘upau nei i ka ho‘ōla ‘ōlelo ma nā po‘opo‘o like ‘ole o Hawai‘i Pae ‘Āina a me ka laina mō‘aukala e hō‘ike ana i ka mo‘o ‘ana o nā wā nui loa o ka ho‘ōla ‘ōlelo Hawai‘i mai ka makahiki 1841 a hiki i ka makahiki nei, ka makahiki 2020 nō ho‘i. He mau mo‘olelo kēia e hō‘ike ana i ka nui holomua, ke ‘ā‘ume‘ume, a me ke ala e hehi aku ai ke kapua‘i wāwae i kēia mua aku ma kēia ala ‘o ka lilo ‘ana o ka ‘ōlelo Hawai‘i ‘o ia ka ‘ōlelo ola o Hawai‘i nei. No laila, e kau a‘e nō ‘oe, e ka hoa hiala‘ai ‘ōlelo, ma luna o kēia wa‘a e kaupē ‘ia ai ka hoe a kō mai a papapae like aku nō i kōkī o Wailau.

Me he ahe kolonahe ka pā ho‘ola‘i ‘ana mai o nā hi‘ohi‘ona ola ‘ōlelo Hawai‘i hou, he aheahe ho‘i i ‘ike ‘ole ‘ia kona ani nanahe mai a hiki i kēia wā ‘ānō, e hoene mālie iho ana i nā kualono o nā moku o nei kulāiwi aloha o Hawai‘i pae ‘āina. He aloha ‘i‘o nō ke ho‘omaopopo iho ia nape hanu ola hou ‘ana mai. ‘A‘ole ma ke ka‘ulua o ka mana‘o akā ma ke kūpa‘a piha i luna o ka waiwai ‘oia‘i‘o i ka ‘ōlelo nō ke ola a i ka ‘ōlelo nō ka make i moeā ai ka papahana i mua, a ma hope mai nā kulekele a me nā kānāwai e ho‘okumu ko‘o mai ai, no ka mea, ‘a‘ohe mana o ke kānāwai i ke komo mua ‘ole iho o ke kanaka ma ka hana. He makana akua nā kani leo ‘ōlelo a pau o ka honua i ke kumu ‘ana mai o kēlā me kēia lāhui kānaka. Aia ka mana o ia mau ‘ōlelo i ke ea mālama ‘ōlelo o kēlā me kēia lāhui iho. Ahuwale ka hopena ke ho‘ohemahema ‘ia kēia ea kanaka. 

‘O ka paepae ‘ana i nā pōhaku, ma ka pākakahi he pōhaku a pōhaku aku e ko‘o ai kekahi wahi pōhaku i kekahi a pa‘a kekahi kahua ‘o ia ka papahana i kūkulu ai i nā kahua ho‘ona‘auao i ‘ike ‘ia i kēia manawa he Kula Kaiapuni a Kula Kaia‘ōlelo Hawai‘i i ho‘omaka mua ‘ia ai me nā kula kamali‘i ‘o Pūnana Leo. Ma ia manawa ho‘okahi i kūkulu ‘ia ai ia mau kahua ho‘ona‘auao kaia‘ōlelo Hawai‘i, ua paepae pū ‘ia nā pōhaku e pa‘a ai he kahua e kāko‘o ai i ia mau kula kaiapuni a kaia‘ōlelo Hawai‘i, ‘o ia ho‘i, ma ka ho‘omōhala ‘ana i ke a‘o ‘ōlelo a mauli Hawai‘i i loko o kekahi mau polokolamu kēkelē kulanui no ka ho‘omākaukau ‘ana i nā kumu a‘o kula kaiapuni a kaia‘ōlelo Hawai‘i, a i mau kānaka ho‘i e ho‘okā‘oi a‘e i ka ‘ike ‘ōlelo a mauli Hawai‘i ma nā kēkelē laeo‘o a lae‘ula ma loko mai o kekahi polokolamu kūlana koleke, ‘oiai, ma kahi o ke 40 makahiki mua aku nei, ‘a‘ohe wahi palapala kēkelē ‘ōlelo Hawai‘i iki ma loko mai o ka ‘ōnaehana kulanui o Hawai‘i nei. No laila, ma Hawai‘i nei, ‘o nā kula ho‘ona‘auao ‘o ia nā paepae ko‘iko‘i e ho‘okumu ai i ke ola hou ‘ana o ka ‘ōlelo Hawai‘i a puka mai nā hua e la‘a me nā mākua hou e hiki ke hānai i kā lākou mau keiki ma ka ‘ōlelo Hawai‘i no ka home mai a ho‘ouna ‘ia aku i ka ho‘ona‘auao ma loko o ka ‘ōlelo o ka home. ‘O ka ho‘omaka e ulu ka heluna hanauna ‘ōpio, he ‘ōlelo Hawai‘i ‘elua a he ‘ōlelo Hawai‘i mānaleo, ‘o ia ka ho‘omaka ‘akahi ‘ana mai o kēia ani a ke ahe kolonahe o ka ‘āina, he ‘ōlelo ola. 

Ma mua na‘e o kēia aukahi kīpapa pōhaku hou ‘ana i ka honuanua kaia‘ōlelo ho‘ona‘auao Hawai‘i ‘o ia nā me‘e nui i kāmo‘o pa‘a mua i nā kumu‘ike waiwai e a‘o a e ho‘omaopopo pono ai i nā ‘ao‘ao like ‘ole o ka ‘ōlelo ‘ane halapohe. E‘ole ia mau waihona ‘ike makamae i kumu waiwai e ho‘oko‘i‘i hou ai i nā lau kupu e nape nei i ke ani mālie mai a ke ahe, ‘ike ‘ia ai ka nape hou o ke ola ‘ōlelo Hawai‘i. ‘Oiai he nape ho‘olana ia a ke ahe e hō‘ike mai nei, ‘ike kākou, no loko mai ia ani o ka ‘ōnaehana kula kaia‘ōlelo Hawai‘i. Maopopo kākou a pau, ‘a‘ole lawa ia ani aheahe no ke kula kaia‘ōlelo Hawai‘i wale mai nō. No laila, aia i laila ke ko‘iko‘i hou aku o nā kumu‘ike i waiho ‘ia mai ka wā i ikaika ai ka pā a ka makani ‘ōlelo Hawai‘i i hiki ke ho‘ohālike ‘ia me ka nape ikaika a ka hanu ola, he ola ‘oia‘i‘o a i laila ke kūlia e kāmau ai.

NĀ ʻŌLELO HOʻOLAUNA 

He ‘atikala kēia e hō‘ike ana i ka holomua o ka ho‘ōla ‘ōlelo Hawai‘i ma ke Kulanui o Hawai‘i ma Mānoa, ma lalo o ka malu o Kawaihuelani ka Hālau ‘ōlelo Hawai‘i. Ma mua na‘e o ka hō‘ike ‘ana aku i ka holomua a holomua ‘ole, e wehewehe iki a‘e au i kahi mo‘olelo pōkole no ka ho‘okumu ‘ia ‘ana o kēia kahua ‘ōlelo Hawai‘i ma ke kulanui o Mānoa nei. Ua ho‘omaka ‘ia ke a‘o ‘ia ‘ana o ka ‘ōlelo Hawai‘i ma kēia kulanui i ka makahiki 1922 a ‘o Frederick w. Beckly ke kumu nāna i a‘o aku i nā papa ‘ōlelo Hawai‘i. Ma hope o ‘ehā makahiki ma hope mai i ka makahiki 1926, ua ho‘oholo ‘ia, ‘o ka ‘ōlelo Hawai‘i kekahi o nā ‘ōlelo koina no ke kulanui. A ‘o John Henry Wise, kekahi kumu a‘o i ‘auamo aku i ke a‘o ‘ana i nā papa ‘ōlelo Hawai‘i i ia wā. I ka wā i ho‘okumu ‘ia ai ke kēkelē ‘ōlelo Hawai‘i i ka makahiki 1985, ua ho‘oholo ‘ia, he kēkelē laepua ho‘i ia i kū i ke ‘ano o nā kēkelē laepua like ‘ole i loa‘a ma ke kulanui nei. Ma hope loa iho i ka makahiki 2005 i ho‘okumu ‘ia ai ke kēkelē laeo‘o ‘ōlelo Hawai‘i no ka nele o kahi e ho‘ona‘auao ai i nā haumāna i hoihoi e ho‘ona‘auao ‘ia ma ka pae laeo‘o. 

KA HOʻOKUMU ʻANA I KA POLOKALAMU ʻŌLELO HAWAIʻI 

Mahalo nui i ka po‘e na lākou i ho‘olālā a i ho‘okumu i ka polokalamu ‘ōlelo Hawai‘i ma ke kulanui o Hawai‘i ma Mānoa. Mamuli o ko lākou ‘auamo nui ‘ana i kēia kuleana i ‘ike ‘ia ai ka nani o ia mea he ho‘ona‘auao ‘ōlelo Hawai‘i. Inā nō paha ko lākou ‘imi ‘ole ‘ana i ke ala e ho‘iho‘i hou mai ai i ka hā Hawai‘i i mea e ola mau ai ka ‘ōlelo Makuahine, ua pau loa paha ka po‘e i ka ‘ōlelo ‘ē. I kēia wā, ua lehu a kini nā pua i a‘a aku e ho‘ona‘auao iā lākou i loko o ka ‘ōlelo Makuahine mamuli wale nō o kā lākou hana nui i hana ai no ka ho‘omau ‘ana i kēia alahele ho‘ona‘auao ‘ōlelo Hawai‘i. 

KA HOʻOKUMU ʻANA I NĀ PAPA ʻŌLELO HAWAIʻI 

Mahalo pū i nā kumu a me nā polopeka ka po‘e i ‘auamo i ka ho‘okumu ‘ana i nā papa ‘ōlelo Hawai‘i i mea e ho‘ona‘auao ai i nā haumāna i ho‘omaka i kēia ala a ko kākou po‘e kūpuna i waele ai no kākou no ke aloha ‘ōlelo Makuahine. I kēia lā, hiki nō ke kaena aku i kā ‘oukou hana nui i ‘auamo ai no ka pono o ka ‘ōlelo Makuahine. Ma waho a‘e o nā papa ma‘amau e a‘o ‘ia nei ma ke kulanui o Hawai‘i ma Mānoa, ua ho‘okumu pū ‘ia he mau papa hou aku e la‘a ho‘i me nā papa mele, ka papa ho‘olohe a palapala leo, ka papa kākau, ka papa ‘ōlelo no‘eau, nā papa ‘ōlelo Ni‘ihau, nā pāpa hana keaka, ka papa ka‘ao Hawai‘i, ka papa nūpepa Hawai‘i, a he nui hou aku nā papa i helu ‘ole ‘ia ma ‘ane‘i. Mamuli o nei mau papa, ua ho‘oulu pū ‘ia nā papahana like ‘ole i mālama ‘ia i mea e kāko‘o ai i nā papa ‘ōlelo Hawai‘i o Kawaihuelani. Eia a‘e nō nā papahana i mālama mau ‘ia i kēlā me kēia makahiki kula: Lā Mele, Ho‘okani Mānoa, Papa Mele Kauwela, Ke Welo Mau nei, Lā Mānaleo, Kaulakahi Aloha, Ke‘ena Mānaleo, Ka Waihuna o ka Na‘auao, Mauiakama, Keaolama, Kauakūkalahale, Lā Launa Pū, Mūkīkī Wai, Hana Keaka, Ka Ulu Hoi, Kīpuka Leo, a he nui hou aku nā papahana i helu papa ‘ole ‘ia kekahi. He mau papahana ‘ōlelo Hawai‘i nō kēia mau papahana i mea e kāko‘o ai i ka holomua o ka ‘ōlelo Makuahine a nā haumāna laepua a me nā haumāna laeo‘o o Kawaihuelani. 

NĀ HUA O KAWAIHUELANI 

No laila, i mea e ‘ike ai i ka nani o ia ho‘ona‘auao ‘ana i nā haumāna o Kawaihuelani, ua hō‘ili‘ili ‘ia nā helu haumāna i puka aku me ke kēkelē ‘ōlelo Hawai‘i mai ka makahiki 2011 a hiki i kēia kupulau 2018 i hala ihola, he 130 mau haumāna laepua i ho‘opuka ‘ia ma lalo o Kawaihuelani. ‘O kekahi o kēia mau haumāna laepua, ua puka me ke kēkelē pālua. ‘O ka ‘ōlelo Hawai‘i a me kekahi kēkelē ‘ē a‘e. E la‘a ho‘i me ke kēkelē: ‘Ike Hawai‘i, kahu ma‘i, lolouila, kilo hōkū, ho‘ona‘auao, kālai mea kanu, kālai ‘āina, kālai ‘ōlelo, kauka niho, mō‘aukala, hō‘ike honua, loio, kauka lapa‘au, hana keaka a pēlā wale aku. He ‘elua hou aku kēkelē ‘ōlelo Hawai‘i ma lalo o Kawaihuelani. Ho‘okahi Minor a o kekahi he Certificate. No nā haumāna i ho‘ona‘auao ‘ia a puka me kēia mau palapala nei, ‘a‘ole i helu ‘ia lākou i loko o kēia huina i helu ‘ia a‘e nei ma luna nei. ‘O nā haumāna wale nō i puka ma ke ‘ano he mēkia ‘ōlelo Hawai‘i Laepua kai helu ‘ia i loko o kēia helu he 130. 

KA PANINA 

Ua ‘ike nō ho‘i mākou i ka waiwai o ia mea he ho‘ona‘auao ‘ōlelo Makuahine mamuli o nā papahana e mālama ‘ia nei ma ka ‘ōlelo Hawai‘i mai nā hana keaka o Lā‘ieikawai me Hi‘iaka a me ke ki‘i‘oni‘oni ‘o Moana. ‘O ka hapanui ‘o ia mau me‘e, mai Kawaihuelani mai nō. A ‘o nā haumāna ho‘i i hoihoi e lilo i kumu kula no ke kula kaiapuni, nā kula ho‘āmana, nā kula kū‘oko‘a, a me nā kula aupuni, he mau hua nō lākou no Kawaihuelani ma ka ‘ao‘ao ho‘ona‘auao ‘ōlelo Hawai‘i. No ia kumu, ua ho‘omaka ‘ia kahi papahana ho‘oikaika ‘ōlelo Hawai‘i me ke kaiāulu Ni‘ihau o Ka Waihuna o ka Na‘auao i mea e ho‘oikaika ai i ka ‘ōlelo a kēia mau haumāna ma mua o ka puka ‘ana me ke kēkelē a‘o kumu a me ka laikini kumu kekahi. ‘O ka pahuhopu nui no Ka Waihuna o ka Na‘auao, ‘o ia ho‘i ka ho‘oikaika ‘ana i ka mahele ‘ōlelo, ka ho‘olohe, ka puana ‘ōlelo ma ka wala‘au pū ‘ana me nā mānaleo Ni‘ihau he alo a he alo. He ala ia e loiloi aku ai i ko lākou mākaukau ma mua o ko lākou lilo ‘ana i kumu ‘ōlelo Hawai‘i. 

ʻAuhea e ke kumu a me ka lālā o ka ulu wao ‘ōiwi. Pēia nō ko‘u ‘auhea ‘ana i ke a‘a a me ka lau o nā wēlau aloha o ka ‘āina. Waipuna lau ke aloha o ko kākou ‘āina e hi‘ilani ‘ia nei. I ke ānehe ‘ana mai nei o nei makahiki 31 e hakē nei i ka Papahana Kaiapuni Hawai‘i, ua kini a lehu nā pahu i hopu ‘ia e nā ‘ohana, nā haumāna a me nā kula o ia kaiāulu. Eia lā nā haumāna Kaiapuni ma loko o ka wao ‘ōlelo Hawai‘i e lei nei i ka wehi ‘ike kupuna. Mai ka wā i ho‘omaka ai, ua lilo ua papahana nei i kia ho‘omana‘o e ‘ike ‘ia ai ka holomua o nā kānaka Hawai‘i ma ke ala ‘o ka ho‘okanaka hou ‘ana iho. I papahana ia e ‘ike ‘ia ai nō ka lāhui o nā kānaka Hawai‘i ma kā kākou ‘ōlelo aloha iho nō. He oia mau nō ka pono o ko kākou lāhui kanaka i kēia ‘ano o ka ho‘ona‘auao Hawai‘i. 

‘A‘ole i niania wale ke ala i kele ‘ia mai nei a hiki i kēia manawa. Ua piha nei holomoana ‘ana i nā hokua i hamohamo ‘ia. Eia na‘e, ‘a‘ole ana kēia palapala i palapala e nānā hou ‘ia ai ko mua ‘auwae lewalewa. I palapala ana kēia e hō‘ike ai i ka pa‘a ‘ana mai nei o ko kākou kahua papahana i ‘ole e holopapa ke kāpekepeke mau ‘ana. Ma mua na‘e o ka ho‘omaka ‘ana o kēia hō‘ike ‘ana e waiho ai i nei ‘ōlelo akamai o ke au kupuna, “‘A‘ohe hana nui ke alu ‘ia.” He lono i ku‘i mai ‘ō a ‘ō o Hawai‘i pae‘āina me ke kū kumu ho‘ohālikelike ‘ana no kākou i ke au nei ‘ānō. Ma ia mau ha‘awina, ma muli ‘o Hananui lāua ‘o Alu, e ho‘olei ‘ia ai nā lei a pau o ko kākou lanakila pū ‘ana. Penei nō. I ka makahiki 2011, ua hō‘īnana ‘ia maila ka ‘Aha Kauleo. ‘O kēia ‘Aha Kauleo ka hui o ho‘okumu mua ‘ia i loko o nā makahiki ‘o nā kanaiwa i hui e paipai a kāko‘o ai i ka papahana Kaiapuni o ia wā. He hui ia kahi i noho pū ai nā po‘okula, nā kumu, nā mākua a me nā hui kāko‘o ‘oko‘a e like me ke Kula ‘o Kamehameha, ka ‘Aha Pūnana Leo a me ke Ke‘ena Kuleana Hawai‘i. Ua nui akula ka ika o kēia hui ma ko lākou hō‘omo‘omo mau ‘ana i ke kino hinapē o ka papahana Kaiapuni. Ma hope o ka mōhā pono maila o ka papahana a me nā kula, ua ‘ano hō‘ea ka wā i moe pōkole ai ka ‘Aha. I ia wā nō i ka makahiki 2011, ua ho‘oholo ‘ia maila e hui hou ka ‘Aha Kauleo no ka pono o nā haumāna Kaiapuni. 

‘O kekahi kumuhana nui i alu like ai ‘o kānaka ka ho‘okikina ‘ia o kā kākou mau haumāna e noho i ka Hō‘ike Moku‘āina ma ka ‘ōlelo Pelekania. I ia ulu nui ‘ana o ka po‘e kāko‘o i ka ‘oni, ua lohea maila ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao i ka heahea o ka ‘Aha Kauleo a ua pane mai. ‘O ke kono maila nō ia o ka Luna o ka Papa Ho‘ona‘auao Moku‘āina i nā lālā o ka ‘Aha Kauleo e kūkā a e ho‘olālā i papahana e pono ai nā haumāna. I ka makahiki 2014 i puka mai ai he mana hou aku o nā kulekele kuleana ho‘ona‘auao Hawai‘i e ho‘okele ai i ka Papahana Kaiapuni. Ua ‘ike ‘ia nō ia mau kulekele i mau lei e ho‘olei aku ai i ka lanakila ‘ana o Alu lāua ‘o Hananui. Ma ia hope koke iho, puka hou mai he mau lanakila nui hou a‘e. 

Ma loko o kēia ‘onina holomua o ka ‘Aha Kauleo i ulu ohaoha ai ka pilina ma waena o ka ‘Aha a me ka Luna ‘Oihana ‘o Kathryn Matayoshi. Eia pū, ma ke kuhikuhina kulekele, ua ho‘okumu a ho‘oulu ka Luna i ke Ke‘ena Ho‘ona‘auao Hawai‘i me ka ho‘okūlana pū ‘ia o ua ke‘ena nei ma loko o kona Ke‘ena Luna ‘Oihana. He wahi ia e lohe ai ka Luna i ka leo o ke kaiāulu Kaiapuni. No kona ‘ano lohe i ka mana‘o nui o ka ‘Aha a me ka ‘oia‘i‘o ko‘iko‘i o ka hihia, ua ho‘olako aku ‘o ia he 3.3 miliona kālā e haku ai i hō‘ike ‘ōlelo Hawai‘i hou loa no nā haumāna Kaiapuni. I loko pū o ia ‘aelike ha‘awina kālā i ku‘i pū ai he koina e haku ai i kekahi Ana Kaiapuni no ka papa Mākau ‘Ōlelo Hawai‘i. I ka makahiki 2017, ua ‘āpono ‘ia nā Ana Mākau ‘Ōlelo Hawai‘i me kona kū ‘ana ‘o ia ke ana ‘ōlelo ‘ōiwi mua i ‘āpono ‘ia e kekahi moku‘āina o Amelika. No laila, haku ‘ia maila ka hō‘ike hou ‘o KĀ‘EO ma luna o kēia mau ana ma ke alulike nui ‘ana o ka papahana haku hō‘ike ma ke Kōleke Ho‘ona‘auao o ke Kula Nui o Hawai‘i ma Mānoa me ke kaiāulu ‘ōlelo Hawai‘i holo‘oko‘a. Na Alu lāua ‘o Hana Nui i lanakila hou, no ka mea, ua ho‘olaha maila ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao Pekelala i ko lākou mana‘o he hō‘ike ‘o KĀ‘EO i kūkulu kūpono ‘ia me ke koikoi pū ‘ana i ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao Moku‘āina e ho‘omau i kēia haku ‘ana. I kēia makahiki nei nō, e hana ‘ia ana ‘o KĀ‘EO mai ka papa 3 a i ka papa 8 no nā kumuhana a‘o ‘o ka Mākau ‘Ōlelo Hawai‘i, ka Pili Helu (Makemakika) a me ke Akeakamai (‘Epekema). 

Na kēia holomua nui ‘ana o ka Papahana Kaiapuni i paipai maila i ke kīpona hoihoi o nā kaiāulu e ‘oni a e ho‘okū i nā papahana ‘ōlelo Hawai‘i mai ‘ō a ‘ō. Ua kū maila he mau kula hou ma Hāna a me Lāhainā Luna me ka mōhā ‘ana mai o ke Kula ‘o Pū‘ōhala a kū he papa 7 ma laila. I kēia makahiki a‘e ho‘i, e kū ana ke Kula Kaiapuni o Waimānalo ma Blanche Pope. He nui wale ka ulu ‘ana o ka hoi o kānaka i ka ho‘ona‘auao ‘ōlelo Hawai‘i ‘ia o nā kamali‘i. Mai ka wā mai i ho‘okumu ‘ia ai nā kulekele hou o ka makahiki 2014, ua ulu ka heluna haumana Kaiapuni mai ka 2,404 haumāna a i ka 3,100 haumāna i kēia makahiki. He keu nō kēia ulu ‘ana a ka maika‘i! Aia na‘e ho‘i, ma kēia ‘ano ulu ‘āwīwī ‘ana o ka heluna haumana, ulu pū ke ahuwale o ka nele o ka papahana i ka lako ‘ole i nā mea e pono ai. Eia ke ‘ike ‘ia nei nā hakahaka kumu he 40, a i ke 60 paha, i kēia makahiki. Eia pū ke hakahaka loa nei nā haka puke i nā puke i heluhelu mua ‘ole ‘ia a me nā ha‘awina e a‘o ai i nā kumuhana a‘o a pau. 

‘O kekahi o nā papahana i haku ‘ia maila i mea e piha ai nā hakahaka kumu, ‘o ia ho‘i, ka haku ‘ia ‘ana o kekahi Palapala A‘o Kūikawā. He palapala ia ma lalo o ka malu o ka ‘Aha Ana Kumu Moku‘āina ma ke kulekele 16-06. I palapala pū ia e ‘ae ai i nā kānaka ‘ōlelo Hawai‘i i ke a‘o ‘ana ma ka papa Kaiapuni me ka loa‘a ‘ole o ka laikini ma mua. Ua alu pū mai ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao, ka Uniona Kumu, nā Kula ‘o Kamehameha a me nā kula nui o Hawai‘i ma Mānoa me Hilo ma kēia papahana. Ma ke komo ‘ana o nā moho i kēia papahana, he koina ‘ōlelo a me kekahi koina papa a‘oa‘o ma mua o ke ka‘a ‘ana o kēia ‘ano palapala. Akā, ke puka ka moho, he waihona kālā hele kulanui a me ke kāko‘o a‘o ke ili mai ma luna ona. Ua makepono maoli nō! Eia kekahi, ma muli o kēia palapala i kēia manawa, he mau papa Kaiapuni i piha i ka ‘ōlelo Hawai‘i i hakahaka ma mua. 

No laila e nā hoa make‘e ‘ōlelo Hawai‘i, he ‘ano wā wī kēia no ka Papahana Kaiapuni no ka lawa ‘ole o nā kumu, nā ha‘awina, nā hale kula a me ke kāko‘o piha mai luna mai. He wā wī ia na ka ulu nui. He wā nō na‘e ia e ‘imia ai ko kākou pono me ka ikaika loa. E noke ana kākou i nui a‘e nā kumu, nā ha‘awina a me ke kāko‘o i nā kula. I lanakila mau ‘o Alu me Hananui!

“Hele au i ke kula maika‘i ma ka Pūnana Leo o Hilo…” 

I ka manawa mua a‘u i lohe ai i ku‘u mo‘opuna e hīmeni ana i ia mele aloha, maopopo le‘a ia‘u ke kumu no ka‘u hana ola. Hīmeni ‘ia kēia mele no 35 mau makahiki. A, ua like ka ‘ike le‘a i loko o nā kamali‘i, nā kumu, nā mākua, nā kūpuna, ka ‘ohana Pūnana Leo; e ola ka ‘ōlelo Hawai‘i! 

Ho‘omana‘o au i ka hō‘ea aku i ke Kulanui o Hawai‘i ma Hilo ma Kepakemapa 1983. ‘O ia ka lā i ho‘oholo ai e ho‘i i ke kula e a‘o ai i ka ‘ōlelo Hawai‘i. Na Kauanoe Kamanā, ko‘u hoakula ma ke kula ki‘eki‘e ‘o Kamehameha, i paipai ia‘u e kipa i kāna papa makahiki ‘ekahi o ka ‘ōlelo Hawai‘i. Ma ka‘u kipa ‘ana i ia papa, ua ‘ike maka a lohe pepeiao i ka ‘ōlelo makuahine, a ulu a‘ela nō ka ‘i‘ini i loko o‘u no ke a‘o ‘ana i ka ‘ōlelo kupa o ka ‘āina. 

Ua ha‘i mai ‘o Kauanoe ia‘u no ka ‘Aha Pūnana Leo. ‘Akahi ho‘i a ho‘okumu ‘ia ma ia makahiki no ka moemoeā e ho‘i hou ka mana ola o ka ‘ōlelo Hawai‘i i kona kūlana o ka ‘āina aloha. Ua paipai ‘o ia ia‘u e hana pū ma kēia hana ko‘iko‘i ma ka ho‘ona‘auao kamali‘i ma ke kula ‘ōlelo Hawai‘i e like pū no me ke kula Kōhanga Reo ma Aotearoa. Ma ko‘u lohe ‘ana i kēia moemoeā, ua pa‘a nō ka ‘i‘ini i loko o‘u no ke komo pū ‘ana i ia hana ko‘iko‘i. 

Ua ho‘okumu ‘ia ka Pūnana Leo o Hilo ma ka makahiki 1985 ma kekahi hale ho‘olimalima ma ke alanui ‘o Kino‘ole. Ua ho‘omaka ke kula me nā keiki ma ka lā 11 o ‘Apelila 1985 ma lalo o nā ‘ēheu o nā kumu a me ke kupuna hiwahiwa ‘o Tūtū Lee Hong. Ua ho‘omaka ka Pūnana Leo o Honolulu 4 lā ma hope o ka wehe ‘ia o ko Hilo me nā kumu a me ke kupuna lua ‘ole ‘o Tūtū Lolena Nicholas. Ha‘aheo mākou i nā Pūnana Leo mua i piha i nā ‘ohana i hopu i ka moemoeā ho‘okahi. 

Ua kōkua manawale‘a au ma nā hana like ‘ole no ka Pūnana Leo o Hilo no 5 makahiki. Ua pōmaika‘i nō ka hana pū a a‘o mai nā kūpuna mai a aia ko lākou mau ki‘i ma ka waihona ki‘i ma ke koleke ‘o Ka Haka ‘Ula o Ke‘elikōlani. Hāmama ka pu‘uwai o nā Pūnana Leo no nā kūpuna i ho‘okumu i nā Pūnana Leo a me nā haumāna kulanui i hana pū. 

Ma ka makahiki 1990, ua lilo au i Luna Ho‘okele no ka ‘Aha Pūnana Leo. 

Ua noho au ma ia kūlana a kokoke e piha 20 makahiki. Ma ia mau makahiki i wehe ‘ia ai ka nui o nā kula kamali‘i ma ‘elima mokupuni. I kēia manawa, he ho‘okele au ma ke ka‘akālai pilina kūwaho i mea e ho‘ākea a‘e ai i ke ala ola ‘ōlelo Hawai‘i. Ua noho mai ‘o Amy Kalili i Luna Ho‘okele ma hope o‘u, a ma hope ‘o ‘Ekekela Aiona, ka Luna Ho‘okele i kēia manawa. 

No 35 mau makahiki, he ‘ohana nō ka Pūnana Leo ma lalo o ka ‘ēheu o ka ‘Aha Pūnana Leo. Hō‘ike ‘ia ka nani o ka ‘ōlelo Hawai‘i a me ka waiwai o nā ha‘awina ma loko o ka ‘ōlelo makuahine. He pilina ma waena o ka ‘ōlelo Hawai‘i me ke ola pono o ka ‘ohana. ‘Auamo nā mākua i ko lākou kuleana. Hana pū nā mākua me nā limahana o ke kula. He nani loa ka puka kula ke kū nā mākua a ‘ōlelo Hawai‘i lākou. Ma muli o ke ‘ano maika‘i o nā Pūnana Leo, he mau mākua o nā wahi hou i ho‘olālā i ka ho‘okumu i ka Pūnana ‘ōlelo ma ko lākou kaiāulu. Kōkua pū ka ‘Aha Pūnana Leo ma ka ‘imi i nā kumu a me ka hale e mālama ‘ia ana ka Pūnana Leo. ‘O ka Pūnana Leo hope loa iho nei, ‘o ia ka Pūnana Leo o Hāna.

 He mo‘olelo kupaianaha kēia no ka lanakila o nā ‘ohana ma luna o ka na‘au kānalua a me ka pohihihi o ke ala “kula” e ho‘ohana ‘ia ana ka ho‘oili ‘ia o ka ‘ōlelo makuahine ma ka hanauna hou i nā keiki li‘ili‘i me ka mana‘o e ho‘iho‘i ‘ia ka ‘ōlelo i ka home. 

He mau limahana ko ka ‘Aha Pūnana Leo e ‘imi like ana i ka nu‘ukia ‘o E Ola Ka ‘Ōlelo Hawai‘i. Mai loko mai o nā Pūnana e ho‘ohua ana i nā keiki ‘ōlelo Hawai‘i. He ke‘ena e noho ana nā kānaka e kāko‘o ana i nā Pūnana Leo ma ka ‘ao‘ao a pau o nā kula kamali‘i. 

‘A‘ole i pau ka hana a ka ‘Aha Pūnana Leo ma ke “kula kamali‘i”, ua nui hou a‘e. Ua ho‘okumu ‘ia ke Kula Kaiapuni Hawai‘i ma luna o ka Pūnana Leo. Aia ka Papa Kaiapuni mua loa ma loko o ka Pūnana Leo o Hilo ma ka makahiki 1986 - 1987. Ma ka ho‘okele o ka ‘Aha Pūnana Leo a me ke kōkua o nā mākua noke mau ua wehe ‘ia ke Kula Kaiapuni Hawai‘i ma Keaukaha a me Waiau i ka makahiki 1987 -1988. 

E lohe mai iā mākou i ka ‘ōlelo kupa o ka ‘āina 

E lohe mai iā mākou i nā keiki o ka Pūnana Leo 

No 35 mau makahiki, hīmeni ‘ia kēia paukū me ka ‘i‘ini me ka ikaika o nā leo ha‘aheo ma nā kula kamali‘i a pau ma ka pae‘āina, mai Hawai‘i moku o Keawe a i Ni‘ihau a Kahelelani. Nui nā ‘ao‘ao o kēia mo‘olelo o ka ‘Aha Pūnana Leo. ‘O ka mana‘o‘i‘o, ka mana‘olana, a me ke aloha ke kauka‘i ‘ia. ‘Ae, e lohe mai iā kākou, i ka ‘ōlelo kupa o ka ‘āina. E Ola Ka ‘Ōlelo Hawai‘i!

I ka makahiki 1999, ua puka nā haumāna mua loa o ka papahana kaiapuni Hawai‘i. He lanakila nui! Ua ho‘omaka ia papa puka mua loa ma ka makahiki 1985 ma nā Pūnana Leo O Hilo a me Honolulu. Ma ka Pūnana Leo nō i ho‘okumu ‘ia ai nā ‘ano‘ano o ia lanakila kālai‘ike o ka puka kula ki‘eki‘e ma ke a‘o ‘ia ‘ana i ka Hakalama. 

Eia ma lalo nei kekahi wehewehe no ka ulu ‘ana o ka Hakalama a me kona mau ‘ao‘ao ‘oko‘a o ke kuana‘ike mai ko nā kula kaia‘ōlelo Pelekānia. 

‘O māua ‘o ka‘u wahine ‘o Kauanoe kekahi o ka po‘e kumu a‘o ‘ōlelo Hawai‘i i ho‘okumu i ka ‘Aha Pūnana Leo i ka makahiki 1983. ‘O māua wale nō o waena o nā ‘ohana i ho‘okomo i nā keiki ma loko o ia mau kula nā mea ma ka Papa Alaka‘i. ‘O ka mākia o ke Aukahi Pūnana Leo, ‘o ia ‘o “E Ola Ka ‘Ōlelo Hawai‘i!”. ‘O ia ke kālele mai kinohi mai a ‘o ia pū ka makakoho ma mua o ka ‘ao‘ao kālai‘ike. Ua kūpa‘a māua ‘o Kauanoe ma hope o ia mākia a me ka mana‘o a he ‘ōlelo Hawai‘i wale nō kā māua me kā māua mau keiki ma nā manawa a pau mai ka hānau ‘ana. 

Ua ho‘okumu ‘ia ka Papahana Hakalama o ka Pūnana Leo ma luna o ka ho‘omakakoho ‘ia o ke ola o ka ‘ōlelo Hawai‘i a me kona “mauli” i loko o ka ‘ohana, ‘o ia ho‘i, ‘o ke kahua nohona o ka ‘ohana ‘ōlelo Hawai‘i. I ia wā nō ho‘i, ‘a‘ole i ‘ike maopopo ‘ia he waiwai ka Hakalama no ka ‘imi mākau heluhelu maoli e pono ai ka hele kula ‘ana, ‘oi loa aku ka hiki ‘ana ke heluhelu i ka ‘ōlelo Hawai‘i a me nā ‘ōlelo ‘ē. ‘A‘ole loa i mana‘o ma ia mau mea. Ua ‘ike wale ‘ia nō, he pili ka Hakalama i ka hana a nā kūpuna mānaleo Hawai‘i i makemake ‘ia e ho‘ōla ‘ia. Ma hope mai na‘e, ua ‘ike ‘ia he ki‘ina waiwai loa ka Hakalama no ke a‘o heluhelu; he keu pono ho‘i i loa‘a i nā keiki ‘ōlelo Hawai‘i ma ka home a me nā keiki hele kula kaia‘ōlelo Hawai‘i ma mua o nā keiki o nā ‘ōlelo ‘ē. He mea nō ho‘i ia e kāko‘o ana i ko lākou puka nui ‘ana ma ke kula ki‘eki‘e me ka mākaukau heluhelu a kākau ma nā ‘ōlelo ‘elua ma ka pae e hiki ai ke hele i nā kulanui he nui. 

Ua puka a‘e ka Hakalama mai loko mai o ka ‘ike ‘ia o ka pa‘a o ka heluhelu Hawai‘i i nā kūpuna mānaleo ‘ōlelo Hawai‘i e koe ana i ka ho‘okumu ‘ia o ka ‘Aha Pūnana Leo i ka MH 1983. Ua mo‘olelo nui mai ia mau kūpuna ma ka polokalamu lēkiō ‘o Ka Leo Hawai‘i a ma waho ho‘i o laila, i ka mea nui o ka heluhelu nūpepa ‘ōlelo Hawai‘i i ko lākou wā kamali‘i, a pēlā pū ho‘i ka heluhelu paipala ‘ana ma ka home, ma ka haipule ‘ana a ma nā kula Kāpaki. Ua mālama pū ‘ia e kekahi o lākou nā puke mo‘omana‘o me nā mo‘okū‘auhau ‘ohana ma ka ‘ōlelo Hawai‘i a me nā mele nō ho‘i. Ma muli o ia ‘ao‘ao o ka mauli Hawai‘i he lāhui heluhelu a kākau i ka ‘ōlelo makuahine, ua komo wale aku ia ‘ao‘ao i loko o nā Pūnana Leo mua loa. ‘O ke kumu mai, ua makemake ‘ia e ho‘okumu ‘ia ka Pūnana Leo he wahi e ho‘ōla ana i ke ‘ano o ka ‘ohana mānaleo ‘ōlelo Hawai‘i. ‘A‘ole ka pahuhopu nui ‘o ka loa‘a ‘ana he “kula” maoli, a ‘a‘ole loa ho‘i, ka loa‘a ‘ana o ke ‘ano o nā kula kaia‘ōlelo Pelekānia o ia wā. Ua mana‘o ‘ia na ia ‘ano kula i pepehi a ‘ane halapohe ka ‘ōlelo Hawai‘i. No ka ‘Aha Pūnana Leo ke kuleana ‘o ka ho‘ōla a‘e i ka ‘ōlelo mai ia kūlana ‘anehalapohe aku. 

‘O kekahi o nā hana ma waena nā ‘ohana mānaleo ‘ōlelo Hawai‘i o ka wā ma mua i mo‘olelo ‘ia mai, ‘o ia ka ho‘oma‘ama‘a ‘ana i ka heluhelu Hawai‘i ma ka ‘ohana. Ua ‘ikemaka nā mea ho‘okumu i ka ‘Aha Pūnana Leo i nā ‘ohana Ni‘ihau ma ko lākou halepule ma Waimea, Kaua‘i i ke kū pākahi ‘ana o nā mea o loko i ka heluhelu paukū paipala. He hana kēia mai ka ‘elemakule a hiki aku i ka pēpē e hi‘i ‘ia ana e ka makuahine. No nā keiki nui iki a‘e, heluhelu mua ka makua a hānau mua paha e kū pū ana me ia keiki li‘ili‘i a ho‘opili mai ke keiki. ‘Oiai he hana mānaleo Hawai‘i kēlā, makemake ‘ia no nā keiki Pūnana Leo. A ‘o kekahi o nā lālā Papa Alaka‘i, ‘o ‘Īlei Beniamina, he Ni‘ihau nō i ma‘a i ia ‘ano hānai keiki ‘ana. 

Ua ho‘opuka kekahi o nā kūpuna o Ka Leo Hawai‘i, ‘o Mālia Craver, i ke ‘ano o ka ho‘oma‘ama‘a ‘ana i ka heluhelu Hawai‘i me kona mau kahu hānai. Ma hope ua kākau ‘o ‘Anakē Mālia a me Larry Kimura he mo‘olelo heluhelu Hawai‘i no ia hana o kona wā li‘ili‘i. Me kona mau kahu hānai, he ho‘oma‘ama‘a ‘ia ma nā huina koneka a me ka woela penei: hā, kā, lā, mā, nā, pā, wā; hē, kē, lē, mē, nē, pē, wē; hī, kī, a pēlā aku a hiki i ka mea hope loa ‘o “wū”. No laila, ma ka Pūnana Leo O Hilo, ua ki‘i ‘ia ia mana‘o a haku ‘ia he pakuhi me ia mau huina kani ma luna. Eia na‘e, ua hō‘ano hou ‘ia me nā mea hou e ho‘ohana ‘ia ana ma ka puke wehewehe ‘ōlelo Hawai‘i a Pūku‘i lāua ‘o ‘Elepaki. ‘E‘ole ia puke, pa‘a ai ka ‘ōlelo Hawai‘i i ka hanauna hou e alaka‘i ana i ka ‘Aha Pūnana Leo. Ua makemake ‘ia e pa‘a ka ‘okina a me ke kahakō i nā keiki. 

Ua kākau ‘ia ke kahakō ma luna o nā woela o nā huina kani e like me ke ‘ano o ka puana ‘ana a ‘Anakē Mālia. A ua ho‘okomo pū ‘ia ka ‘okina ma ka pau ‘ana o ka laina. A ua kākau ‘ia he mau lālani me ke kahakō ‘ole. Ma ka pa‘a ‘ana o ka lālani kahakō ‘ole, he ‘oko‘a ka puana ‘ia mai ka mea me ke kahakō. Pēlā i puka mai ai ka puana haka-lama-napawa‘a, a mai loko o ia puana ‘ana i puka mai ai ka inoa o ia pakuhi, ‘o ka Hakalama.

HAKALAMA MUA NO KA PŪNANA LEO O HILO I KA MAKAHIKI 1986 

ha ka la ma na pa wa ‘a 

hā kā lā mā nā pā wā ‘ā 

he ke le me ne pe we ‘e 

hē kē lē mē nē pē wē ‘ē 

hi ki li mi ni pi wi ‘i 

hī kī lī mī nī pī wī ‘ī 

ho ko lo mo no po wo ‘o 

hō kō lō mō nō pō wō ‘ō 

hu ku lu mu nu pu wu ‘u 

hū kū lū mū nū pū wū ‘ū

Ma ko‘u ho‘omaopopo ‘ana, ua ho‘okumu ‘ia kēia pakuhi e māua ‘o Kauanoe Kamanā i ka lua o ka makahiki o ka Pūnana Leo O Hilo, ma ke kauwela ho‘i o ka makahiki 1986. He wā ko‘iko‘i ia kauwela. Ma ka pau ‘ana o ia kupulau, ‘akahi a lanakila nā ‘ohana Pūnana Leo ma ka ho‘opuka ‘ia o ke kānāwai e ho‘ololi ana i ke kānāwai o ka makahiki 1896 i pani i nā kula kaia‘ōlelo Hawai‘i he kanaiwa makahiki ma mua. Ua makemake māua ‘o Kauanoe e ho‘oikaika i ka ‘ao‘ao heluhelu ma ka ‘ōlelo Hawai‘i ma nā Pūnana Leo, no ka mea, ua ha‘i mai nā kūpuna no ka loa‘a o nā kula kaia‘ōlelo Hawai‘i ma mua a hiki loa i ka pae o Lahainaluna. Ma ia ‘ano he mea nui ka heluhelu Hawai‘i ‘ana e like me nā kūpuna. 

I ia kauwela, aia kā māua hiapo ‘o Hulilau ma ka pū‘ulu keiki Pūnana Leo i mākaukau no ke komo i ka mālaa‘o. No laila, ua ho‘oikaika i ka ho‘oma‘ama‘a i kēia hakalama ma ka Pūnana Leo a pēlā pū ma ka hale me kā māua mau keiki, me nā kāleka i kākau ‘ia ai nā huahakalama ma luna. 

I ka ‘ike ‘ana ‘a‘ole ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao e ho‘okō ana i ke kānāwai hou no ke kula kaia‘ōlelo Hawai‘i ma ia kau Hā‘ulelau, ua ho‘oholo ‘ia e ka ‘Aha Pūnana Leo e wehe i papa no nā keiki ‘elima o lākou makahiki ma loko o ka Hale Pūnana Leo O Hilo ma ke Alanui Kino‘ole. Ma ka Pūnana Leo O Honolulu, ua lawa ‘ole ka lumi no ia hana, no laila, ua komo nā keiki pae mālaa‘o ma loko o nā kula aupuni kaia‘ōlelo Pelekānia. Ma ia wā ma nā kula aupuni, inā ho‘opuka ka makua he keiki ‘ōlelo Hawai‘i kāna he ho‘iho‘i ‘ia ‘o ia me nā keiki komone‘e. Pēlā i ho‘iho‘i ‘ia ai ‘o Kanani Kawai‘ae‘a i loko o ka papahana ‘ōlelo pālua me nā keiki ‘ōlelo ‘Ilokano ma ke Kula Ha‘aha‘a O Kapālama i kona makuahine e a‘o ana ma ke Kula ‘O Kamehameha. No Kamehameha i ia mau makahiki, he hō‘ole ‘ia nā keiki Pūnana Leo ‘a‘ole e komo i ke kula no ka mea he mau “keiki ‘ōlelo ‘ē” a ‘a‘ole ‘ae ‘ia ia ‘ano keiki e komo ma ka mālaa‘o o Kamehameha. I kēia mau lā ho‘i kā paha, he makemake ‘ia ia ‘ano keiki ma Kamehameha, akā, i ia mau lā, he hō‘ole ‘ia nō. 

No laila, ua ho‘omaka kekahi papahana kaia‘ōlelo Hawai‘i no nā keiki ‘elima makahiki ma ka Pūnana Leo O Hilo. Ua ‘ike ‘ia ‘o ka pololei na ke aupuni i wehe i ia ‘ano kula, no laila, ua ho‘oholo ‘ia e ka ‘Aha Pūnana Leo e kūkala i kēia papahana he “kula aupuni” i ho‘olako ‘ia e ka ‘Aha Pūnana Leo ma muli o ka ho‘okō ‘ole ‘ana o ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao i ke kānāwai hou e hiki ai ke loa‘a ka mālaa‘o ma ka ‘ōlelo Hawai‘i. Ua wehe ‘ia e ka ‘Aha Pūnana Leo ke kāki ma‘amau e kāki ‘ia ai nā mākua ma ka Pūnana Leo, ‘oiai he “kula aupuni” ia papa mālaa‘o, a ua ‘imi ‘ole i ka laikini kula kū‘oko‘a e pono ai ia a‘o ‘ana ma lalo o ka po‘e ‘a‘ole ‘o ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao. Ua nui ko mākou ‘a‘a i ke aupuni i ia wā! 

Ua ho‘oka‘awale ‘ia kekahi lumi ma ka ‘ao‘ao o ka Pūnana Leo O Hilo, ‘o ia ka lumi papa no kēia mau keiki - he ‘ewalu. Kapa ‘ia ka inoa ‘o “Ka Papa Kaiapuni Hawai‘i” mai loko mai o ka hua‘ōlelo hou a Larry Kimura a me nā Kūpuna o ke Kōmike Lekikona o ka ‘Aha Pūnana Leo i haku ai, ‘o “kaiapuni” (he “environment” ma ka ‘ōlelo Pelekānia). ‘O Kahi Wight, he haumāna o ka papahana ‘ōlelo Hawai‘i o ke Kulanui O Hawai‘i ma Hilo ke kumu a‘o pinepine i nā keiki, a komo pū nā haumāna kulanui ‘ē a‘e a me māua ‘o Kauanoe kekahi. ‘O ka hakalama ka ha‘awina nui, a pēlā pū me ka makemakika. 

Ma ka pau ‘ana o ia makahiki, ua hiki i nā keiki a pau ke heluhelu ma ka pae ho‘omaka me ia hakalama mua loa. Ua nui ka hau‘oli i ia holomua. Eia na‘e, ‘a‘ole i maika‘i ka hopena no nā keiki ma O‘ahu i ka hō‘ole ‘ia o ka ho‘ona‘auao hou a‘e ma ka ‘ōlelo Hawai‘i. Ua ‘imi hou mākou, nā ‘ohana Pūnana Leo, e ho‘oponopono i ia hemahema. Ua hele hou i ka ‘Aha‘ōlelo a ma lalo o ke alaka‘i ‘ana o ke Kenekoa Clayton Hee ua ‘imi e ne‘e ka Papa Kaiapuni Hawai‘i i loko o nā kula aupuni. Ua ho‘opuka ‘ia e ka ‘Aha‘ōlelo he ‘ōlelo ho‘oholo i mua o ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao e hana ‘ia pēlā. Ua lawe pū ho‘i ‘o Kenekoa Hee iā mākou i mua o ke po‘o o ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao ‘o Charles Toguchi a ua ‘aelike ‘o Toguchi a me ka ‘Aha Pūnana Leo e ho‘one‘e i nā keiki o ka Papa Kaiapuni Hawai‘i i loko o nā kula aupuni ma ke kau Hā‘ulelau ma lalo o kekahi mau koina, ‘o ia ho‘i, 1.) Pono e ‘āpono kūhelu ‘ia e ka Papa Ho‘ona‘auao, 2.) E ‘imi ‘o Toguchi he ‘elua kahua kula ha‘aha‘a o nā mokupuni ‘elua e ‘ae ana e komo nā keiki Pūnana Leo pae ‘elima makahiki a me ka ‘eono ma ke ‘ano he papa mālaa‘o-‘ekahi hui pū ‘ia; 3) Na ka ‘Aha Pūnana Leo e ‘imi i nā kumu me ka laikini i hiki ke a‘o i loko o ka ‘ōlelo Hawai‘i, 4) e ‘imi ka ‘Aha Pūnana Leo i nā keiki hou aku e piha pono ai ka lumi papa e kūpono ai ka heluna haumāna e uku ‘ia ai ia kumu e ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao; a me ka 5) E ho‘olako ka ‘Aha Pūnana Leo i nā lako a‘o ha‘awina. 

Ua ho‘omaka koke ka ‘Aha Pūnana Leo e ‘imi e ho‘okō i ia ‘aelike. Ua ki‘i ‘ia e ka ‘Aha e hō‘ea mai i Hawai‘i nei ‘o Sister Dorothy Lazore, he wilikina ‘Ilikini Mohawk no Kanakā i ia kauwela MH 1987. ‘O Kariwahawē kona inoa ‘ōiwi a nāna i wehe i ke kula ho‘olu‘u ‘ōlelo ‘ōiwi mua loa o Kanakā. Ua noho mai ‘o ia me mākou he mau pule no ka hana ha‘awina ma ia kauwela. He mau ha‘awina hakalama kekahi i ho‘omohala hou ‘ia a‘e. ‘O kekahi hana ko‘iko‘i a Kariwahawē, ‘o ia ka hō‘ike mana‘o i mua o ka Papa Ho‘ona‘auao o Hawai‘i nei no ka maika‘i o kēia ‘ano kula ‘ōlelo ‘ōiwi ‘ana. Ua ‘āpono ‘ia a‘ela e ka Papa Ho‘ona‘auao ma Iulai a ua ne‘e nā keiki i loko o nā kula ‘o Waiau Kula Ha‘aha‘a ma O‘ahu a me Keaukaha ma Hawai‘i nei ma ia hope koke iho. ‘O Alohalani Kaina (Housman) ke kumu mua ma Waiau a ‘o Puanani Wilhelm ko Keaukaha. No ia mau papa ‘elua, ua ho‘omau mākou mākua i ka inoa o ka papahana ma lalo o ka ‘Aha Pūnana Leo, ‘o ia ho‘i ‘o “Kaiapuni Hawai‘i”, akā, ua kapa ‘ia e ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao ‘o Ka HLIP (Hawaiian Language Immersion Program). Ma hope loa, ua ho‘omaka ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao e ho‘ohana i ka inoa Kaiapuni no ka papahana kekahi. 

I loko o ka ‘āpono ‘ia e ke Po‘o Toguchi o ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao a pēlā pū e ka Papa Ho‘ona‘auao, ‘a‘ole i kāko‘o maoli ka po‘e ho‘okele ma nā ke‘ena ho‘okele o ka ‘Oihana. Ua hiki mai kekahi o ia po‘e e ha‘i mai i nā ‘ohana ma nā kula ‘elua nō ho‘i e ana ‘ia ka maika‘i o nā keiki ma ka hiki iā lākou ke ‘ōlelo Pelekānia, he mea e a‘o ‘ole ‘ia ana ma ka papahana! A ua kauoha pū ‘ia mai nā kumu a me nā ‘ohana ‘a‘ole e a‘o ‘ia ka heluhelu a me ke kākau ma ka ‘ōlelo Hawai‘i no ka mea, “Hawaiian is only an oral language”. Ua ho‘okuli mākou i ia kauoha. Ua kūpa‘a a pa‘akikī mākou ma hope o ka pahuhopu e ho‘āla hou ‘ia nā kula kaia‘ōlelo Hawai‘i o ka wā ma mua. Pehea lā e hō‘ole ‘ia ai ka heluhelu i nā keiki ma ka ‘ōlelo Hawai‘i, ‘oi loa aku no ka pa‘a mua o ka heluhelu Hawai‘i i nā keiki o ia Papa Kaiapuni Hawai‘i mua o loko o ka Pūnana Leo O Hilo. ‘A‘ole ia luna kula ma ke kula i nā lā a pau e ho‘okō ai i kāna kauoha a ua ho‘i koke nā keiki i ka heluhelu Hawai‘i i kona ha‘alele ‘ana. Ua kū‘ē pū ho‘i māua ‘o Kauanoe i ka hā‘awi hō‘ike ‘ōlelo Pelekānia ‘ia i nā keiki a māua a hō‘ole loa i ia hana. He hō‘ike ia i hā‘awi ‘ia e kekahi wahine loea ho‘ona‘auao ‘ōlelo pālua i hai ‘ia e ke ke‘ena ho‘okele o ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao no ia hō‘ike a no ke a‘oa‘o pehea e ho‘ona‘auao hou ‘ia ai nā keiki ma hope. 

Ma ia makahiki mua a ma hope kekahi, ua komo pū nō ho‘i mākou mākua e kōkua manawale‘a ma ke ‘ano hakalama i ke a‘o heluhelu. A ua lawe pū nā kumu i ia ‘ike hakalama kekahi a a‘o i nā keiki. Na ka ‘Aha Pūnana Leo i ho‘olako i nā ha‘awina i ho‘omohala ‘ia me ka wilikina Kariwahawē a pēlā me nā puke i loa‘a ma nā Pūnana Leo ma ka ‘ōlelo Hawai‘i. Ma ka ‘ao‘ao o nā mākua ua ho‘omau ‘ia ka hana “‘oki a tuko” mai ka wā o ka Pūnana Leo ma ia mau “Kula Kaiapuni Hawai‘i” O Waiau a me Keaukaha. ‘O kekahi, ua hō‘ole nā mākua i ke a‘oa‘o a ua wahine loea ho‘ona‘auao ‘ōlelo pālua no ke ‘ano e ho‘ona‘auao ‘ia ai nā keiki a mākou. Ua hāpai ia wahine e a‘o hapalua ‘ia nā keiki i ka ‘ōlelo Pelekānia ma ka papa ‘ekolu a e ho‘ēmi hou ‘ia iho ma nā papa ma hope aku a i ka li‘ili‘i loa. Ua kū‘ē nā mākua a me ka Papa Alaka‘i o ka ‘Aha Pūnana Leo a ua kāko‘o ka po‘e lālā o ka Papa Ho‘ona‘auao ma hope o mākou. 

He papahana ho‘oholomua loa ka papahana Hakalama i ka heluhelu no nā keiki ma ia mau kula. I loko o ke a‘o ‘ia i loko o ka ‘ōlelo Hawai‘i wale nō, a me ia ‘ike heluhelu Hawai‘i, ua ho‘omaka nā keiki e heluhelu ‘ōlelo Pelekānia no lākou iho. ‘O ka mea kupanaha na‘e ho‘i, ua ‘oi aku ka ‘eleu heluhelu o nā keiki o ke Kaiapuni Hawai‘i ma Keaukaha ma mua o nā keiki ma ka ‘ao‘ao Pelekānia. I ka hō‘ea ‘ana i ka papa ‘eono a ‘ae akula nā mākua a me ka Papa Ho‘ona‘auao e hā‘awi ‘ia ka hō‘ike kūhelu - ma ka ‘ōlelo Pelekānia - i nā keiki Kaiapuni Hawai‘i, ua ‘ike ‘ia he holomua loa ka hopena no ke kālai‘ike, ‘a‘ole no ka pa‘a wale nō o ka ‘ōlelo Hawai‘i. Ma Keaukaha, ho‘omaopopo au ē ua ‘oi aku ka ‘awelike o ka helu‘ai o nā keiki Kaiapuni Hawai‘i ma mua o ka ‘awelike o ko nā keiki no nā kula kaia‘ōlelo Pelekānia. 

He mea kupanaha a ho‘opū‘iwa i ka po‘e o nā ke‘ena ho‘okele o ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao ka lanakila ‘ana o nā keiki o ia papa kaiapuni Hawai‘i mua loa ma ka hō‘ike ma ka ‘ōlelo Pelekānia. Ua a‘o ‘ia lākou ma ka ‘ōlelo Hawai‘i wale nō mai ka Pūnana Leo a hiki i ka papa ‘ehā, a ma ka papa ‘elima wale nō i ho‘omaka ai e a‘o kūhelu ‘ia ma ka papa ho‘okahi hola ka lō‘ihi i ka ‘ōlelo Pelekānia a pēlā ma ka papa ‘eono. Eia kā, ma ka hana ‘ana i ka hō‘ike heluhelu Pelekānia ma ke kau mua o ka papa ‘eono, ua puka ki‘eki‘e kā. 

Ua kūkulu ‘ia ia ‘ike ma luna o ke kahua Hakalama. He ‘ike i loa‘a mai nā kūpuna mai a i hō‘ano hou ‘ia me ka ‘okina a me ke kahakō. Nui ka ho‘omohala hou ‘ia o ka Hakalama ma nā Pūnana Leo ma ia hope mai a ua ‘oi aku ko lākou mākaukau i kēia wā. Eia na‘e, ‘o ia lanakila ‘ana ma ka makahiki 1992 ma ka papa ‘eono kekahi mea poina ‘ole ‘ia e a‘u. ‘O ka mea na‘e e ho‘omana‘o ai kākou e ho‘omau nei, ua ho‘okumu ‘ia ka papahana Pūnana Leo a me ke Kaiapuni Hawai‘i ‘a‘ole no ke kālai‘ike, akā, no ke ola o ka ‘ōlelo Hawai‘i. ‘O ke kālai‘ike, ua ‘imi ‘ia aku i mea kāko‘o nō ho‘i i ke ola o ka ‘ōlelo. Ua kō nō a lanakila loa ma muli o ka ho‘olohe ‘ana i nā kūpuna i kūpa‘a ma hope o ka mea nui o ka heluhelu Hawai‘i, me ka ho‘okuli ‘ana i ka po‘e “loea ho‘ona‘auao” e ‘ōlelo ana ‘a‘ole e a‘o i ka heluhelu ma ka ‘ōlelo Hawai‘i a e ho‘ēmi i ka ho‘ohana ‘ia o ka ‘ōlelo Hawai‘i ma lalo o ka ‘ōlelo Pelekānia. 

‘O ka hou o ka lae, ‘o ia ka mea e ulu ai ka pua o ka māla. Nui nā māla ‘ōlelo Hawai‘i o ka Moku O Keawe a nui ho‘i nā ‘ala o nā ‘ano pua like ‘ole e ulu ana ma ia mau wahi. Na kēia kolamu na‘e ho‘i e ho‘omāka‘ika‘i i ka mea heluhelu i kekahi o ia mau māla o loko o ke kīhāpai nui o ke Koleke ‘Ōlelo Hawai‘i.

Ma kekahi wahi aku o kēia hō‘ili‘ilina he kolamu ma ka ‘ōlelo Pelekānia no ke Koleke ‘o Ka Haka ‘Ula O Ke‘elikōlani. ‘A‘ole e ha‘i hou ‘ia ana ka ‘ikepili o loko o laila. He ‘oko‘a ho‘i ka pae o ka pili a ke Koleke i ka po‘e heluhelu ‘ōlelo Hawai‘i no laila, e ‘oi a ‘oko‘a aku ana ka ‘ike o loko o kēia kolamu ‘ōlelo Hawai‘i. 

I ke kū mua ‘ana o kākou i ka pukapā e komo ai i loko o ua kīhāpai nei, e ho‘omana‘o kākou i nā kūpuna i hala nāna i waele i kēia ala. ‘O nā kūpuna ho‘i o ke au kahiko loa, iā Wākea lāua ‘o Papa nāna i hānau mai i ka ‘āina, iā Kamehameha nāna i ho‘ohui i ka pae‘āina i ho‘okahi aupuni, i nā kūpuna i kūpa‘a ma hope o ka ‘ike Hawai‘i i ke kahuli ‘ana o ke aupuni mō‘ī. E ho‘omana‘o pū kākou i ka po‘e nāna i ‘imi e mālama i ka ‘ōlelo Hawai‘i ma ka ho‘ohana ‘ana ma nā ‘ekalesia, nā kalapu ho‘okani pila a me nā hālau hula. Mahalo ho‘i ke kaikamahine o ka ‘āina ‘o Ka‘ū, ‘o Mary Kawena Pūku‘i nāna i ho‘opa‘a nui i ka ‘ike Hawai‘i i loko o ka puke wehewehe a me nā puke ‘ē a‘e he nui. Mahalo ia kumu hula ‘o Edith Kanaka‘ole nāna i ho‘okumu me nā hoakūpuna i ka Hui Ho‘oulu ‘Ōlelo Hawai‘i a i a‘o i ka ‘ōlelo Hawai‘i ma ke Kulanui a me ke Kula Ha‘aha‘a O Keaukaha. Mahalo ke keiki o Waimea ‘o John Waihe‘e nāna i ‘imi e ho‘okūhelu i ka ‘ōlelo Hawai‘i iā ia e alaka‘i ana i ka ‘Aha Kau Kumukānāwai hou, a me ia hoakeiki ona o Waimea, ‘o Larry Kimura i ho‘opa‘a līpine i nā leo o nā kūpuna i loa‘a mai iā kākou i kēia lā. Mahalo ho‘i ia mamo o Kukuihaele ‘o Clayton Hee i alaka‘i i ka ho‘okahuli i nā kānāwai ho‘okapu ‘ōlelo Hawai‘i a pani me nā kānāwai ho‘okumu i ka ho‘ohana ‘ōlelo Hawai‘i a hiki loa mai i ka pae Koleke ‘Ōlelo Hawai‘i. Mahalo ho‘i nā kumu like ‘ole o nā hanauna like ‘ole i a‘o ‘ōlelo Hawai‘i i loko o nā papa o ke kulanui, ke kulanui kaiāulu, nā kula aupuni a kū‘oko‘a, nā kula kamali‘i, a me nā papa kaiāulu. Pēlā pū nō ka mahalo i nā ‘ohana a pau i komo ma ka hana ho‘ōla Hawai‘i me kā lākou mau pua makamae he keiki a mo‘opuna. “Ma mua ke kahua; ma hope ke kūkulu”, pēlā i hō‘ea ai ka ho‘ōla Hawai‘i o kēia mokupuni a hiki i ka pae koleke. 

Ma ke kolamu Pelekānia no ke Koleke, ua ho‘omā‘ike‘ike ‘ia ka mō‘aukala o Ka Haka ‘Ula. Eia ma ‘ane‘i kekahi ‘ikepili ‘ē a‘e no ka papahana. ‘O ka mua, ‘o ke kēkelē Ha‘awina Hawai‘i laepua o ke Koleke, he kēkelē ikaika loa ma ka ‘ao‘ao ho‘ōla ‘ōlelo. He pakuhi ko ke aupuni pekelala o ‘Amelika nāna e ho‘onohonoho papa ana i nā ‘ōlelo o ke ao mai ka ma‘alahi a i ka pa‘akikī no ka po‘e mānaleo Pelekānia. Aia i loko pū o ia pakuhi ka nui o nā hola e pono ai ke a‘o a walewaha ka haumāna ma kēlā me kēia ‘ōlelo. 

No ka mānaleo Pelekānia, he pa‘akikī ke a‘o i ka ‘ōlelo Hawai‘i. He 1,100 hola ka huina e pono ai ka walewaha e ho‘ohana ai i ka ‘ōlelo Hawai‘i ma loko o kekahi pā‘oihana a i ‘ole paha e mālama i ka ‘ohana i loko o ka ‘ōlelo. Ua like ia me ke 90 ‘ai a‘o ‘ōlelo. Kō na‘e ia mau hola ma Ka Haka ‘Ula ma ke ‘ano o ka mālama ‘ia o ka papahana. Ma nā koina e pili ai ka haumāna me nā kumu no ke kēkelē, kō he 68, ‘o ia ho‘i, he 41 ‘ai no ke kēkelē, he 16 ‘ai koina komo i ia mau papa, a he 12 ‘ai ma nā hola mo‘oki‘ina piko, ‘aha kūikawā a hana ‘ē a‘e me nā kumu. ‘O ka huina he 330 hola i koe, he ho‘okō ‘ia e nā haumāna ma ka ‘ōlelo Hawai‘i ‘ana i waena o lākou iho ma nā huaka‘i, hana manawale‘a a hana ‘ē a‘e me kaiāulu ‘ōlelo Hawai‘i ikaika o Hilo nei. 

I mea e hō‘oia ai i ka walewaha o nā haumāna kēkelē laepua o ke Koleke he koi ‘ia ka hō‘ike ana mākaukau e ahuwale ai ka hiki ke kama‘ilio, kākau, heluhelu a lohe i ka ‘ōlelo Hawai‘i me ka mākaukau. No nā haumāna e ‘imi ana i ka pae mulipuka, he nui hou aku nā hola ‘ōlelo e komo ‘ia e lākou e hō‘ea ai i ka 1,300 hola ma ka lumi papa wale nō. 

I kēia mau lā e ne‘e nei, ke ‘oi loa aku nei ka huina o nā haumāna e komo ana ma Ka Haka ‘Ula me kekahi pae mākaukau ki‘eki‘e i ka ‘ōlelo Hawai‘i, ‘oi loa aku nā haumāna i kula ‘ia i loko o nā kula kaiapuni Hawai‘i. No ia mau haumāna, ua ho‘okumu ‘ia he mau papa hou no ka ho‘oikaika ‘ana i nā ‘ao‘ao ‘ike pilina‘ōlelo, hua‘ōlelo, e lele koke ai ho‘i lākou i nā papa ki‘eki‘e a‘e. Me ia mau papa hou no ia mau haumāna, ke ho‘okumu pū ‘ia nei he mau papa koina laulā, e la‘a ka papa mō‘aukala o ke ao, e pani ana i nā papa kaia‘ōlelo Pelekānia a e ho‘olaha ana i ka ‘ike hou ma loko o ka ‘ōlelo Hawai‘i. ‘O ka pahuhopu, e hō‘ea a‘e i kekahi pae e kō ai ka hapalua o nā ‘ai e puka kēkelē laepua ai, he 200 a ‘oi iki ho‘i paha, ma loko o nā papa kaia‘ōlelo Hawai‘i ma ke Koleke. 

No nā kula ho‘okolohua o ke Koleke, ke ‘imi nei e pa‘a ikaika ka ho‘ohana piha ‘ia o ka ‘ōlelo Hawai‘i e like me ia e ho‘ohana ‘ia nei e nā haumāna kulanui o nā papa pae 300 me 400. ‘O ia mākaukau kai ‘imi ‘ia ma waena o nā limahana a me nā haumāna a pau. Ma ke ‘ano nui, ua hō‘ea nā kahua kula o Hawai‘i Mokupuni nei i ia pahuhopu no nā kumu a me nā limahana a pēlā pū me nā keiki kula ha‘aha‘a. ‘O nā haumāna kula waena me ke ki‘eki‘e kahi e ‘imi ‘ia nei e ho‘oikaika. No nā kahua kula o waho o kēia mokupuni, ke ne‘e nei nō i mua me ke kālele i nā kumu a me nā limahana. ‘A‘ole ka nui o ka po‘e o Hawai‘i i kuhi lihi i ka pa‘akikī o kēia māhele o ka ho‘ōla ‘ōlelo Hawai‘i. 

Inā he pa‘a ikaika loa ka ‘ōlelo Hawai‘i, he mea ma‘alahi ka pa‘a o ka ‘ōlelo waha, ka heluhelu, a me ke kākau ma ka ‘ōlelo Pelekānia. Ua ‘ike ‘ia ‘o ka po‘e ikaika loa ma ka ‘ōlelo Hawai‘i mai ka wā pēpē, ‘o lākou pū ka po‘e holomua loa ma nā hana kula like ‘ole. ‘O ia ‘ano walewaha piha a me ka ho‘okuluma ‘ia o ka ‘ōlelo Hawai‘i mau, ‘o ia ke kahua o ke ola maoli o ka ‘ōlelo Hawai‘i. Inā he ola maoli i waena o ka hanauna ‘ōpio o ka pae kula ki‘eki‘e a me ke kulanui, ‘o ke kahua kēlā e hiki ai i nā mākua hou ke hānai piha i nā keiki i loko o ka ‘ōlelo makuahine mai ka hānau ‘ana. 

Nui ka ‘ikepili e ho‘olana ana i ka mana‘o e pili ana i kēia kumuhana ko‘iko‘i ‘o ka ‘ōlelo Hawai‘i no ka home. Ua ‘ano laha aku i ka nūhou no ka nui a‘e o ka po‘e mākua o kēia mokupuni e ho‘ohana ana i ka ‘ōlelo Hawai‘i me nā keiki a lākou ma ka hale. Eia iho nei, ua helu ‘ia ho‘i e ka po‘e pekelala ē, no Hawai‘i Mokupuni nei, ‘o ka ‘ōlelo Hawai‘i ka ‘ōlelo haole ‘ole i nui a‘e nā keiki ‘ōlelo i ia ‘ōlelo ma ka home. ‘A‘ole na‘e e ‘ole, ‘o ka ‘ōlelo haole ka ‘ōlelo ikaika ma ka nui o ia mau home a e ko‘i‘i wale a‘e ana nō ka ‘ōlelo Hawai‘i ma ia mau hale. ‘O nā helu na‘e e hō‘oia maoli ana i ka ulu, ‘o ia ka ‘ikepili i ‘ohi ‘ia e nā Pūnana Leo e nīnauele ‘ōlelo Hawai‘i ana i nā ‘ohana noi komo. Ma waena o ka makahiki kula 2017-2018 a me ka makahiki kula 2018- 2019, ua ulu a‘e ka pākēneka o nā ‘ohana Pūnana Leo ‘ōlelo Hawai‘i ma ka hale ma ka 109% mai ‘ō a ‘ō o ka pae ‘āina. ‘O Hilo kahi i ‘oi a‘e i ka hapalua nā keiki Pūnana Leo he ‘ōlelo Hawai‘i ma ka home. 

No laila, ke ulu nei nō ka ‘ōlelo Hawai‘i o Hawai‘i O Keawe nei ma ka pae pēpē li‘ili‘i a pēlā pū ma ka pae papahana mulipuka. ‘O kekahi ‘ao‘ao o kēia, mana‘o ‘ia e like me ka pi‘i o ka ‘ōlelo Hawai‘i i mua, pēlā ke kūpono e pi‘i pū ka ‘ike no ke ao ākea a me nā ‘ōlelo ‘ē. Ma ka ‘ao‘ao ‘ōlelo ‘ē, ke ho‘okolohua ‘ia nei ke a‘o ‘ōlelo Lākina ma nā papa 1-4 ma ka papahana ho‘okolohua o Nāwahī. I mea kēia e ho‘omaka‘ala ai i nā haumāna i ka waiwai o ke kālailai ‘ōlelo ‘ē a me ka pilina a ka mākaukau ‘ōlelo Lākina i ka mākaukau ‘ōlelo Pelekānia ke nui a‘e nā haumāna. He mea pū kēia a‘o Lākina e mahalo ai kākou i nā kūpuna mamo Lākina e like me nā Pukikī a me nā Paniolo. 

Ma ka pili ‘ana me ko ke ao, ua pi‘i ka heluna o ka po‘e kipa mai i Ka Haka ‘Ula i ka ‘ahakūkā ‘o He ‘Ōlelo Ola. He 175 iho nei i ka ho‘omaka ‘ana o Malaki no Kanakā, ‘Amelika, ka Pākīpika, a me ‘Āsia. ‘O kekahi wahi e ulu nui nei ka pili, ‘o Iāpana a me kona mau lāhui ‘ōiwi ‘o ka ‘Okinawa a me ka ‘Ainu. No ka papahana lae‘ula no ke kēkelē kauka, ua komo he mau ‘ōiwi hou a‘e i ka papahana i kēia makahiki kula. E like me nā pū‘ulu mua a‘e nei he mau haumāna ikaika kēia e alaka‘i ana no ko lākou mau lāhui. Ua ho‘okomo iho nei kekahi haumāna ‘Ilikini o Ka Haka ‘Ula no Dakota Hema i pila ho‘okūhelu i ka ‘ōlelo Lakota ma kona moku‘āina ‘o Dakota Hema. Ke holomua nei ia pila e like me ka pila a kekahi haumāna ‘Ōiwi ‘Ālaka o ke Koleke i ka MH 2014. 

No laila, i kēia makahiki ha‘aheo o Hawai‘i nei, ‘o ia ho‘i, ka Makahiki O Nā ‘Ōlelo ‘Ōiwi, ke holomua nei nō ka hana. ‘A‘ole i pi‘i a‘e ke kāko‘o a ka ‘ōnaehana kulanui - he ālaina ma‘amau. Eia na‘e ma ka ‘ao‘ao hou ola o ka lae, ‘oia mau ikaika nō ia mea i loko o ke Koleke. He ho‘oilina mai nā hanauna ma mua mai a me ‘oukou, e nā mea ‘ōlelo Hawai‘i, nā lālā ola o kēia wā. ‘O ia hou ho‘ōla makamae, kā ke Koleke e pūlama mau ai me ka ninini i luna o nā ‘ōliko ‘ōlelo, ke ka‘ā o ka mauli o ka ‘āina.

Ma ka pawa lipolipo o ka pō ‘o Hua, ma ka lā 29 o Iulai, 2015, ua ‘ākoakoa mai nā alaka‘i o Ke Kula ‘O Kamehameha ma ke kahua o Ka‘iwakīloumoku Hale no ka ‘aha Wehena Kaiao. He ‘aha ia e lōkahi ai ka po‘e ma mua o ka ho‘omaka ‘ana i ka papahana hou loa no ke kula i kapa ‘ia ‘o Kūhanauna, A Generation on the Rise. Ma ia ‘aha i ho‘ohiki ai nā alaka‘i i ko lākou ‘imi, noke mau, a me ke ku‘upau ‘ana i ka hana i mea e pa‘a ai nā pahuhopu i helu a ho‘ākāka ‘ia ma loko o Kūhanauna. 

Aia he ‘elima pahuhopu nui ma ia papahana. ‘O ke kolu o nā pahuhopu, ‘o ia ka pahuhopu “piko‘u Hawai‘i” a he mea hō‘oia i ka waiwai a me ke ko‘iko‘i o ka ‘ōlelo Hawai‘i, ka ‘ike Hawai‘i, a me ke kuana‘ike Hawai‘i no ka holomua o nā haumāna Hawai‘i. Ua hāpai ‘ia, ‘o ka ‘ike a me ka mo‘omeheu Hawai‘i, ‘o ia ke ala e ‘imi aku ai i ke ola pono o ke kanaka Hawai‘i a me ka lāhui Hawai‘i. 

Ma ka makahiki 2013, ua ho‘omaka ke ana ‘ana i ka mana‘o o nā limahana o Kamehameha e pili ana i ka mākaukau me ka ikaika o ka ‘ōlelo me ka mo‘omeheu Hawai‘i ma loko o nā hana like ‘ole o ka ‘ōnaehana kula. Ma nā ana mana‘o i pane mai ai nā limahana me ke kāko‘o nui i ka ‘ōlelo me ka mo‘omeheu: ‘o ka limahana i pa‘a iā ia kekahi ‘ike ‘ōlelo a mo‘omeheu Hawai‘i, e ‘oi aku ana kona mākaukau a maika‘i ma ka lawelawe ‘ana i nā pono o nā haumāna a me nā hoa kanaka. 

Ma muli o kēia mana‘o kāko‘o o nā limahana a me nā pahuhopu o Kūhanauna i ho‘okumu ‘ia ai nā papa ‘Ōlelo Kahua. Ua ho‘omaka nā papa ‘Ōlelo Kahua ma Kepakemapa, 2015. Ma ia mau papa e a‘o ‘ia ai ka ‘ōlelo Hawai‘i nōhie, ka mō‘aukala Hawai‘i, nā loina a lawena kūpono, a me nā mele ma‘amau o ke kula. I kēia manawa, he 2,300 a ‘oi mau limahana o Kamehameha e a‘o nei i ka ‘ike Hawai‘i ma kēia ‘ano papa. No ka hapanui o nā limahana, ua koi ‘ia lākou e komo i ho‘okahi papa o ka mahina, he 90 minuke ka lō‘ihi. Eia na‘e, he ‘oko‘a nō ka mālama ‘ia ‘ana o nā papa ma nā kahua ‘oko‘a—no nā kumu me nā limahana ma nā Kula Kamali‘i o Kamehameha (he 30 ka nui o nā kahua kula, a aia ma ‘ō ma ‘ane‘i o ka pae ‘āina), ma ka pūnaewele lākou e hana ai i ka ha‘awina. 

Ke ho‘oikaika nei ko Kamehameha a pau e ho‘opa‘a like i ia ‘ike a me nā mākau, a e ho‘ohana ‘ia ka ‘ike ma nā wahi a pau, mai nā lumi papa a me nā holoē o nā kula a i nā ke‘ena kōkua a me lumi hālāwai o nā Kahu Waiwai. Mahalo nui i Ke Ali‘i Bernice Pauahi Pākī Bishop a me nā alaka‘i o Ke Kula ‘O Kamehameha i ke kāko‘o i ka holomua ma kēia ala hou, he ala ia e ulu ai ka ‘ike kupuna a me ka ‘ōlelo makuahine o ka ‘āina nei.

I loko o nā makahiki he 40 o ke aukahi ‘ana a‘e o ka po‘e e ho‘ōla i ka ‘ōlelo Hawai‘i, e ho‘ohana ‘ia ana ka ‘ōlelo Hawai‘i ma nā hōnuanua like ‘ole o ke ao. Ma hope mai o ka ‘imi ho‘ona‘auao ‘ana aku i nā keiki ma ke kula, a ma hope pū mai o ka ho‘i hou ‘ana mai o ka ‘ōlelo i loko o ka home, i ho‘omaka aku ai ka ‘imi ‘ana i mau ala e ola ai ka ‘ōlelo ma nā ‘oihana. 

I ka MH 2008, he 10 wale nō makahiki aku nei, i noi ‘ia ai ka ‘Aha Pūnana Leo inā ua hoihoi nō paha lākou i ka ho‘olele wikiō ‘ana ma ka ‘ōlelo Hawai‘i – ma kekahi kānela nūhou kaulana o Hawai‘i nei, me ka uku ‘ole. Kupaianaha nō ho‘i kēia mana‘o. Ua ‘ae a‘ela nā luna o ia wā me ka ‘imi pū ‘ana aku i ala e pa‘a ai kekahi mau poke wikiō e kui ‘ia i polokalamu kīwī. Ua kapa ‘ia akula kēia polokalamu ‘o “‘Āha‘i ‘Ōlelo Ola: A Living Language,” a ‘o Amy Kalili ka luna ho‘oponopono a ‘āha‘ilono o nā mo‘olelo a pau i ho‘opuka ‘ia. Ua kōkua pū mai nō ‘o Pila Wilson, Kauanoe Kamanā, a me Hiapo Perreira ma ka ho‘omohala mo‘olelo a pilina‘ōlelo no ko Amy ha‘ilono ‘ana aku. A no kekahi wā pōkole i lohe ‘ia ai ka ‘ōlelo Hawai‘i ma ka hola kūkala nūhou ma ke kānela ‘o KGMB, ma Hawaii News Now Sunrise. 

‘A‘ole i mana‘o ‘ia he polokalamu kūmau kēia, akā, ma muli o ke kelepona nui ‘ana aku o ka po‘e ma Hawai‘i iā KGMB me ka mahalo i ka ho‘olele ‘ia ‘ana o kekahi māhele nūhou ma ka ‘ōlelo Hawai‘i, i noi hou ‘ia ai ka ‘Aha Pūnana Leo e ho‘omau i kā lākou kūkala nūhou ‘ana ma Sunrise. Ma ia hope mai i launa ai ‘o Amy, Kauanoe, a me Hiapo me Nā‘ālehu Anthony, he mea pa‘i wikiō a he puka no loko mai o ke aukahi ho‘ōla mo‘omeheu a ‘ike Hawai‘i. Ma ia launa ‘ana i ho‘oholo ai kēia po‘e e hana like lākou ma ka hana ‘āha‘ilono ‘ōlelo Hawai‘i no “‘Āha‘i ‘Ōlelo Ola: A Living Language.” 

A holomua ia papahana, ho‘okumu akula ‘o Nā‘ālehu iā ‘Ōiwi Television Network (‘Ōiwi TV) me kona hoa kula, ‘o Keoni Lee. He ‘oihana pāpaho kēia e ‘imi ana i ka ha‘i pololei ‘ana i nā mo‘olelo o ko Hawai‘i po‘e ma ke kuana‘ike a ‘ōlelo Hawai‘i. No ia kumu i komo pū aku ai nō ‘o Amy Kalili ma ke ‘ano he ‘āha‘ilono a mea a‘oa‘o no ka haku a ha‘ilono mo‘olelo nūhou ‘ōlelo Hawai‘i. 

Mai ka wā o kona ho‘okumu ‘ia ‘ana, i ulu ai kēia ‘oihana pāpaho i honua e kāko‘o a e ho‘olaha aku ana i nā lanakila a me nā ālaina o ka Hawai‘i, me ka ‘imi pū ‘ana a‘e i ala e ho‘opuka ‘ia ai nā mo‘olelo Hawai‘i. Nui ‘ino nā ‘ano wikiō e ho‘opuka ‘ia nei ma ke kānela kīwī a ‘Ōiwi TV: ‘o ka nūhou ‘oe, ‘o ka mo‘olelo hakule‘i ‘oe, a ‘o ka mo‘olelo hakupuni pū kekahi. ‘A‘ole kaupalena nui ‘ia nā ‘ano mo‘olelo e ho‘opuka ‘ia ke loa‘a ke ala e ho‘ohua ai i wikiō. No laila, he mea nui ka ho‘omaopopo ‘ana i ka po‘e me ka mahalo pū ‘ana aku i nā ‘oihana pāpaho ‘ē a‘e o ko Hawai‘i pae ‘āina, nāna e kāko‘o mau mai ana iā mākou ma ka ‘imi ‘ana i ala e ha‘i ai i ko kākou, po‘e Hawai‘i, mo‘olelo pono‘ī. 

‘A‘ohe ‘oihana pāpaho ‘ōlelo Hawai‘i ke ‘ole ia noi mua ‘ana no nā poke wikiō ‘ōlelo Hawai‘i. ‘O kekahi ha‘awina kūpono paha, ‘o ia ka ‘imi mau ‘ana i ala e puka lanakila ai ka ‘ōlelo Hawai‘i. ‘O kēia ala, he mea hāiki ia e koi ana i ka po‘e e ho‘omanawanui a e ho‘omoeā i ka pahuhopu hikiāloa. ‘A‘ohe holomua o ke aukahi ho‘ōla ‘ōlelo Hawai‘i ke kaupalena ‘ia ka po‘e i hiki ke kāko‘o mai. Ua kāko‘o ‘ia kēia ‘oihana e ke aukahi, e nā kaiāulu Hawai‘i, e nā kānela nūhou, e ka Moku‘āina, a me kekahi mau ‘oihana pāpaho ‘ōiwi a puni ka honua. Ua holomua ‘o ‘Ōiwi TV ma muli o ke kāko‘o ‘ana mai o kēia mau kānaka, a me ka ‘imi mau ‘ana aku i ala e kō ai kēia mea ‘o ka pāpaho Hawai‘i. 

Ua piha he iwakālua mau makahiki, mai ka wā i ho‘okumu ‘ia ai ka papahana ho‘omākaukau kumu ‘o Kahuawaiola ma ka makahiki 1999. He papahana e kālele ana ma ka ho‘omākaukau ‘ana i nā kumu mauli ola Hawai‘i. Kūkulu ‘ia nā papa, nā ha‘awina, a me ka papahana ma luna o ke kālaimana‘o ho‘ona‘auao ‘o Kumu Honua Mauli Ola. Ho‘oulu ‘ia ka ‘ōlelo, ka ‘ike ku‘una, ka ‘ao‘ao pili ‘uhane, a me ka lawena a ke kumu, i mea e pa‘a pono ai ka mauli ola a me ka piko‘u o ke kumu. 

He ‘ekolu kau ka lō‘ihi o ka papahana ‘o Kahuawaiola, a ho‘omaka ka papahana ma ke kauwela. A‘o ‘ia ka nui o nā papa kauwela e nā kumu kula kaia‘ōlelo-kaiapuni Hawai‘i i a‘o lō‘ihi ma ka ‘ōlelo Hawai‘i. Kuluma ho‘i ia mau kumu ma nā ki‘ina a‘o, nā kumuhana, nā mākau, a me nā mana‘o ko‘iko‘i ‘ē a‘e o ke a‘o ‘ana aku i ka ma‘i‘o. Ho‘omākaukau nā papa o ke kauwela i ke a‘oākumu no nā kau ‘elua e koe ana, ‘o ia ho‘i ka wā a ke a‘oākumu e komo ai ma ke kula, e ho‘oili a e ho‘oulu aku ai i ka ‘ike o ka po‘e haumāna ‘ōlelo Hawai‘i. 

Ua puka he 16 mau papa, a he 125 mau a‘oākumu mai Kahuawaiola. ‘O ka hapa nui o ia mau a‘oākumu puka, he mau kumu kula kaia‘ōlelokaiapuni Hawai‘i. Ua anamana‘o ‘ia nā a‘oākumu puka ma waena o ka makahiki 2009 a i ka 2017, a ua ‘ike ‘ia, mau nō he 100% o ka po‘e i pane i ke anamana‘o, he mau kumu.1 He lanakila nui kēia ke nānā aku i ka nele o nā kula o Hawai‘i i ke kumu ‘ole. 

Mea mai nā a‘oākumu a me nā haumāna puka mai Kahuawaiola, ‘ike maka lākou i ka waiwai kūli‘u o ka hana a ke kumu, ‘a‘ole wale nō ma ka ho‘ona‘auao ‘ana i ka haumāna, ma ka ho‘oulu pū ‘ana i ka nohona Hawai‘i. Ma ka makahiki 1983, ma lalo o ke 50 mau keiki ‘ōlelo Hawai‘i. I kēia lā, ma kahi o ka 3,600 mau haumāna ma nā kula kaia‘ōlelo-kaiapuni Hawai‘i. Ua ‘ane halapohe ka ‘ōlelo Hawai‘i. Ma o nā kula Pūnana Leo a me nā kula kaia‘ōlelo-kaiapuni Hawai‘i i ola ai ka ‘ōlelo makuahine. ‘O nā kumu, nā pouhana ho‘i o ia mau kula.

Ua noi ‘ia mai au e kākau no ka loli a me ka holomua o ka ‘ōlelo Hawai‘i ma ka pāhiahia Hawai‘i ma muli o ke aukahi ho‘ōla ‘ōlelo o nā makahiki 40 i hala iho nei. Ma ka nui, ke māhuahua a‘e nei ka pāhiahia Hawai‘i ma muli o ke aukahi, a ke ‘ike nei au i ka loli a me ka holomua pū. Ua nui nā ‘ao‘ao e kilo ai kākou i ka pāhiahia, ua kaupalena ‘ia nō na‘e ka lō‘ihi o kēia ‘atikala. ‘A‘ole i komo ia mau ‘ao‘ao a pau, aia nō na‘e ma lalo iho nei kekahi mau mana‘o nui o‘u no ke mele, ke oli, ka hīmeni, ka hula, ka ha‘i‘ōlelo, a me ka hana keaka. 

KE MELE 

Ke nui a‘e nei ka po‘e e ‘imi ana i ka ‘ike ku‘una ma nā kūmole kuamua (e la‘a me nā nūpepa, līpine leo, a palapala Hawai‘i kahiko ‘ē a‘e). Ma ia mau kūmole nā ‘ano mele like ‘ole he nui a lehulehu. Ua pōmaika‘i kākou i ka na‘auao o nā kūpuna i mālama i ia mau mele pēlā no nā hanauna hou. Ma ka heluhelu a kilo pono ‘ana aku i ia mau mele kahiko e ‘oi a‘e ai ko kākou ‘ike ku‘una a me ka mākaukau ma ka haku ‘ana i kā kākou mau mele pono‘ī iho nō. Ke nui a‘e nei nō ka po‘e akamai i ka haku mele ‘ana i waena o kākou. 

‘O kekahi nīnau e hāpai ‘ia mai nei, ‘o ia ho‘i, no wai ke kuleana e ho‘ohana ai i nā mele mai nā waihona palapala kahiko? A inā e ho‘ohana ‘ia, pehea? Ma ka wā hea? Ma hea? E wai? No ke aha? ‘A‘ole ia‘u ka hā‘ina pau loa o ia mau nīnau, koe wale nō kēia mana‘o: ma ka nui i hiki, e ho‘ohālikelike kākou i ka mana‘o a me ke ‘ano i ho‘ohana ‘ia ai ke mele i ka wā ma mua me ke ‘ano e ho‘ohana ‘ia ai i kēia wā. I ke au o ka manawa, ua nui ka loli o ka noho ‘ana, a he waiwai ka nalu maika‘i ‘ana a koho kākou i ka waiho a ho‘ohana kūpono ‘ana paha. 

KE OLI 

Ma muli o ka nui ‘ana a‘e o ka po‘e ‘ōlelo Hawai‘i, ke nui pū a‘e nei ka po‘e e oli nei. Ke nui a‘e nei nō ho‘i nā pō‘aiapili e oli ai kākou. Ma ke kenekulia 20, ma mua o ka ho‘omaka ‘ana o ke aukahi ho‘ōla ‘ōlelo, ‘a‘ole i loa‘a ke Kulāia Ali‘i, ka ‘Aha Piko, ka Ho‘okipa Malihini, a me ka ‘Aha Ho‘omoloa kahi e komo ai ke oli ‘ana. He hō‘ailona maika‘i ia o ka ikaika ‘ana a‘e o ia ‘ano ‘ōlelo Hawai‘i e paipai ‘ia ai ka māhuahua ‘ana. 

Ma kekahi mau ‘ano nō na‘e, ua ‘oko‘a ka ho‘opuka ‘ana i ka leo oli, ‘oko‘a ka leo wala‘au. Ua ‘oko‘a ke kani a ka leo, a ua ‘oko‘a nō ho‘i ka ho‘opuka ‘ana i ka ‘ōlelo. 

Ke ho‘omana‘o nei au i ka ‘ōlelo a ka ‘ōlohe hula, a Kau‘i Zuttermeister, iā mākou haumāna nāna, ‘o ia ho‘i, “‘O ke oli ‘ana ‘o ia ka ‘ōlelo a nā akua.” No laila, ‘a‘ole ia e like me ka wala‘au ‘ana. ‘Oiai ua ma‘a kākou i ka leo hīmeni a ka po‘e, ‘a‘ole ho‘i i ka leo oli kahiko, he kohu ‘ano hīmeni nō ke kani a ka leo o ka po‘e oli. A ‘oiai ua ma‘a ka po‘e i ka leo wala‘au, i kekahi manawa, he ‘ano ‘ē nō ka ho‘opuka ‘ana i ka ‘ōlelo ke oli ‘ia, ‘a‘ole kūlike me kā nā kūpuna. 

Eia he la‘ana no ka ho‘opuka ‘ana i ka ‘ōlelo ma ke oli ‘ana. Ma ke oli ‘ana o ka po‘e kahiko i akamai i ia hana, he komo wale kekahi mau woela ma kekahi mau wahi ma‘amau, aia i ka woela a koneka paha ma mua a ma hope o ka woela komo wale. ‘Oiai ‘a‘ohe woela komo wale o ka wala‘au ‘ana, ‘a‘ole i nui ka po‘e o kēia manawa i ma‘a i ka ho‘okomo pono ‘ana i ke oli ‘ana. Aia ma lalo iho nei kekahi mau lālani mele i palapala ‘ia ai ke oli ‘ana o ‘elua kūpuna (me ka woela komo wale): 

“I laila ka (o) pili kua, ka (o) pili alo . . . . O wa(e)kawa(e)ka (e) ka niho o (e) ke akua ‘ai kāne” (He mele pule no Pele na P. K. Kuhi i oli) “‘O ka lei lau‘ī pala lei ou, e La(e)ka. ‘O La(e)ka ‘o(uo)e, ‘o La(e)ka ‘oe ‘o ka wahine i noho i ka lipo, I ka uluwehi palai nei lā, e ho(uouo)‘i.” 

(He mele pule ho‘oulu no Laka na James Pālea Kuluwaimaka i oli) 

Ma ka ho‘olohe maika‘i a pinepine ‘ana i ke oli ‘ana o nā kūpuna e ma‘a hou aku ai ko kākou pepeiao a me ka waha pū ke kani a‘e. 

KA HĪMENI 

Ma kahi paha o ke 30 makahiki aku nei, ua lohe ‘ia ke kani‘uhū i waena o nā make‘e hīmeni Hawai‘i no ke emi ‘ana o ka po‘e ‘ōpiopio -- po‘e keiki kāne a kaikamāhine -- e ho‘omau ana i ka hīmeni leo ki‘eki‘e ‘ana. E ‘ume ‘ia ana ka po‘e ‘ōpiopio o ia wā e nā ‘ano hīmeni ‘ē a‘e. Ma hope na‘e o ka ho‘omaka ‘ana o ke Kindy Sproat Falsetto and Storytelling Contest na ia kupa nō o Kohala, ma ka makahiki 1991 i Hawai‘i mokupuni nei, ua ho‘omaka e laha hou a‘e ia hana ho‘okūkū hīmeni leo ki‘eki‘e ma Maui, O‘ahu, a me Kaua‘i. (I ka makahiki 1983, ua ho‘omaka mua ‘o Ka Hīmeni ‘Ana ma Honolulu e ho‘okūkū ai ka po‘e ma nā “hīmeni nahenahe”, ‘a‘ole na‘e e kālele ma luna o ka hīmeni leo ki‘eki‘e.) ‘O ia mau ho‘okūkū nō paha kekahi kumu nui i ‘īnana hou mai ai ia ‘ano hīmeni ‘ana. He hō‘ailona ia o ka hoihoi o ka po‘e Hawai‘i i ka ho‘okūkū ‘ana a me ka ‘ike maopopo i ka nani makamae o ia ‘ano hīmeni ‘ana. 

‘A‘ole i li‘uli‘u, ua ho‘omaka e kū mai ka po‘e ‘ōpiopio ma nā kalapu hīmeni a me ke kū pākahi. Ma ka ‘ao‘ao kāne, ua kū mai ‘o Nā Palapalai i ka makahiki 1995, a ua puka kā Keauhou sēdē mua i ka makahiki 2016. Ma ka ‘ao‘ao wahine, ke ho‘omau nei ‘o Pōmaika‘i Lyman i ka ho‘oilina hīmeni o kona kupuna wahine ‘o Aunty Genoa Keawe i hala iho nei, a ua kaulana nō ho‘i ‘o Raiatea Helm, he kupa no Moloka‘i, i ka nani o kona hīmeni ‘ana. 

Ua nanea ka pepeiao i ka ho‘olohe i ia po‘e ‘ōpiopio e ‘imi nei i ka ‘ōlelo pololei o nā hīmeni a e hāpai nei i ka ‘ōlelo Hawai‘i i luna. Ua lohe au ua hiki i nā hoa hīmeni a pau o Keauhou ke ‘ōlelo Hawai‘i — he ‘ike waiwai loa nō ma ka hīmeni a me ka ho‘olohe ‘ana. ‘A‘ohe sēdē kīna‘una‘u ‘ole, ua ‘oi loa nō na‘e i kā kekahi po‘e hīmeni o ka wā ma mua o lākou nei. 

KA HULA 

Ma muli o nā waihona mele a me nā ho‘ākāka ‘ana o nā kūpuna i hala, ua pōmaika‘i ka po‘e hula o kēia manawa e like me ko nā ‘ano pāhiahia Hawai‘i ‘ē a‘e. Ua nui ka ‘ike ku‘una, loina, a ‘ōlelo Hawai‘i ma ia mau waihona e ho‘ona‘auao ai i nā kumu hula, nā haumāna hula, a me nā po‘e a pau e hoihoi ana i ka hula. ‘O ka ‘ike ‘ōlelo Hawai‘i ke kī e wehe ai i ka puka komo i ia ao ‘ike ‘ōiwi. 

Ma kekahi ‘ano nō na‘e, ua ‘oko‘a ka hula mai nā pāhiahia Hawai‘i ‘ē a‘e i nui ka palapala ‘ia. ‘O ia ho‘i, ‘a‘ole e hō‘ike kiko‘ī mai ia mau waihona kahiko pehea e ‘uwehe ai, e kāholo ai, e hela ai; pehea ho‘i e kuhi ai ka lima i ka pali, ke kai, ka makani, a nui hou aku. 

Ua ho‘omaka ka palapala ‘ana o ka po‘e Hawai‘i i ka ‘ike Hawai‘i i ka ho‘omaka ‘ana o ke kenekulia 19 -- ke ‘ane‘ane aku nei e piha 200 makahiki o ia ‘ano palapala ‘ana. 

‘O nā ki‘i nō na‘e e palapala ana i ka ‘oni ‘ana o ke kino kanaka hula, ua ho‘omaka ma hope loa mai, i ka pau ‘ana o ke kenekulia 19, he mau ki‘i kū pākahi nō. ‘A‘ole ho‘i i ho‘omaka nā ki‘i ‘oni‘oni hula a hiki i ka ho‘omaka ‘ana o ke kenekulia 20, a ua kāka‘ikahi loa ia mau ki‘i ‘oni‘oni ma muli o ke ‘ano hou a me ka pipi‘i o ia ‘enehana i ia manawa. 

No ka ‘u‘uku o ia waihona ki‘i hula kahiko, a no laila kākou e ‘ike ai i ke ‘ano mea nui o ka ‘ike e mau mai nei i ka waihona no‘ono‘o, ke kino, a me ka na‘au o nā kumu hula e a‘o nei i kā lākou po‘e haumāna i kēia manawa. Aia ia ‘ike ‘uwehe, kāholo, hela a nui hou aku i ia mau kumu. Aia nō ho‘i i ia mau kumu ke kuleana e mālama i ia ‘ike a ho‘oili aku i kā lākou po‘e haumāna. ‘O nā wikiō a ki‘i ‘oni‘oni he nui a lehulehu e palapala nei i ka hula o kēia wā, ‘o ia ana ka waihona nui no nā hanauna o kēia mua aku. Mau nō na‘e ke koho a kēlā me kēia e mālama i ka ‘ike e Hawai‘i ai ka hula ‘ana o nā hanauna hou. 

‘O ke a‘o ‘ana i ka hula ma o ka ‘ōlelo Hawai‘i, ‘o ia kekahi hana e komo hohonu ai ia ‘ike i ka papa o ka na‘au o ka po‘e, e Hawai‘i mai ai ho‘i ia pāhiahia. Ma muli o ke aukahi ‘ōlelo Hawai‘i, ke māhuahua a‘e nei nō ka po‘e e a‘o nei i ka hula ma o ka ‘ōlelo Hawai‘i. Ma Hawai‘i mokupuni nei nō, ua ho‘okumu nā kumu hula ‘o Kekoa lāua ‘o Pele Harman i ka Hālau I ka Leo Ola O Nā Mamo kahi e mālama piha ‘ia nei nā papa a pau ma ka ‘ōlelo Hawai‘i. He nani nō -- e nui hou aku nō ia ‘ano hālau hula. 

KA HAʻIʻŌLELO 

Ma muli nō ho‘i o ke aukahi ‘ōlelo Hawai‘i, ke māhuahua pū a‘e nei nā pō‘aiapili e ha‘i‘ōlelo ai ka po‘e. Ma nā ‘aha like i helu ‘ia a‘e nei ma luna -- ke Kulāia, ka Piko, ka Ho‘okipa, ka Ho‘omoloa -- ma laila e mālama like ‘ia ai ka ha‘i‘ōlelo, he kūlana ki‘eki‘e o ka ‘ōlelo hiehie e komo ai nā ‘ōlelo no‘eau, nā lālani mele, nā puana‘ī kaulana, a nui hou aku. Na ka ha‘i‘ōlelo mīkololohua e ho‘onanea a ho‘opā ka pepeiao a me ka na‘au o ka mea ho‘olohe. Ho‘omaopopo au i ka hele mua ‘ana o kekahi o mākou po‘e ‘ōlelo Hawai‘i i Aotearoa, ma laila i ‘ike a lohe ai i ka nani o kā ka po‘e Māori whaikōrero. Ua koi ‘ia mai mākou e ha‘i‘ōlelo ma ka ‘ōlelo Hawai‘i ma laila, a no‘u iho, ua ha‘alulu wale ma muli o ka ‘akahi akahi. I ka ho‘i ‘ana mai i ka ‘āina, ua mōakāka maila ka pono me ka waiwai o ka ‘imi ‘ana e pi‘i ka pae mākaukau ma ka ‘ōlelo e kō ai nā koina ha‘ako‘iko‘i o ka noho a me ka hana ‘ana o kākou po‘e ‘ōlelo Hawai‘i. 

Ma kekahi mau ‘ano, ua mau mai nā loina ha‘i‘ōlelo kahiko i loko o ka pule uluwale Kalikiano a kekahi po‘e kūpuna i ‘ano nui nā la‘ana i ho‘opa‘a leo ‘ia. Ke kūkulu a‘e nei kekahi po‘e ‘ōpiopio -- ‘o Hiapo Perreira kekahi ma kāna pepa lae‘ula -- ma luna o ia ‘ike ma ka noi‘i nowelo ‘ana i loko o nā palapala kahiko me ka ho‘ohana pū i ia ‘ike ku‘una ma nā ha‘i‘ōlelo i mua o ka po‘e a ma ke a‘o ‘ana i nā haumāna. He hō‘ailona ia ‘anu‘u hou aku o ka ‘ōlelo o ka ikaika hou ‘ana a‘e o ka ‘ōlelo Hawai‘i i waena o kākou. 

KA HANA KEAKA 

Ma ka hana keaka ‘ōlelo Hawai‘i e komo ai nā pāhiahia Hawai‘i like ‘ole a pau (koe paha ka ha‘i‘ōlelo uluwale): ‘o ke mele ‘oe, ‘o ke oli ‘oe, ‘o ka hula ‘oe, ‘o ka hīmeni ‘oe, ‘o ka ho‘okani pila ‘oe, a ‘o ka ‘ōlelo hana keaka nō ho‘i ‘oe. ‘Oiai ua mālama ‘ia nā hana keaka ‘ōlelo Hawai‘i i ke kenekulia 19, ma hope o ka ho‘okahuli aupuni a me ke ka‘aluna ‘ana mai o ‘Amelika, ua emi iho a pau loa nō. Ma muli na‘e o ka nui hou ‘ana a‘e o ka po‘e ‘ōlelo Hawai‘i i nā makahiki 40 i hala iho nei, ua mākaukau ke kaiāulu ‘ōlelo Hawai‘i no nā hana keaka ma kā kākou ‘ōlelo. 

Ma ka makahiki 1995, ua ho‘okumu ‘ia ‘o Hālau Hanakeaka ma O‘ahu e nā alaka‘i ‘o Kaliko lāua ‘o Haili‘ōpua Baker no ka hō‘ike ‘ana i nā hana keaka ma ka ‘ōlelo Hawai‘i. ‘O “Kaluaiko‘olau”, “Ka Mo‘olelo O Kamapua‘a”, “Lā‘ieikawai”, a me “Nā Kau A Hi‘iaka” kekahi mau hana keaka o nā mo‘olelo Hawai‘i kahiko a ka Hālau i hō‘ike ai. 

He la‘ana nā hana keaka a ka Hālau Hanakeaka o ke akamai o ka po‘e Hawai‘i ma ka ho‘ohawai‘i ‘ana i nā mea i lawe ‘ia mai no ka ‘āina ‘ē mai. Ua lawe ‘ia mai ke kīkā i Hawai‘i nei, a ua ho‘omohala nā Hawai‘i i ke kīkā kī hō‘alu a me ke kīkā kila. Ua lawe mai ka po‘e Pukikī i ka “braguinha”, a ua ho‘olilo ‘ia akula he pila e kaulana nei a e mana‘o ‘ia nei e ka po‘e a puni ka honua no Hawai‘i ia pila he ‘ukulele. Ua lawe mai nā wāhine mikionali i ka “patch quilting”, a ho‘omohala akula nā wāhine Hawai‘i i ke kapa kuiki maiau a nani lua ‘ole. Ua hiki mai ka hana keaka i Hawai‘i nei, a ua ho‘ohawai‘i ‘ia nō. He hō‘ailona hou aku ia o ka ikaika hou ‘ana a‘e o kā kākou ‘ōlelo aloha ma ka ‘āina nei. 

Ma nā makahiki 40 i hala iho nei, ma muli o ka māhuahua ‘ana a‘e o ka ‘ōlelo o ka ‘āina, ua ‘ike ‘ia nō ho‘i ka ikaika ‘ana a‘e o ka pāhiahia Hawai‘i. Ua ‘ike pū ‘ia ka loli ma ka pāhiahia -- he mea ma‘amau o nā mea ola a pau. E like me ka loli ‘ana o ka nohona a me ke kuana‘ike o ka po‘e, pēlā ka loli ‘ana o ko lākou mo‘omeheu, pau pū me ka ‘ōlelo a me ka pāhiahia. ‘A‘ole na‘e e loli wale ka nohona a me ke kuana‘ike ke ‘ae ‘ole ke kanaka. ‘Oiai he koho kā ke kanaka, e hiki iā ia ke koho i ke apo i ka mauli Hawai‘i e kupu hou mai nei. Ma ia koho ‘ana, pēlā e konikoni mau aku ai ka iwi hilo ‘ōiwi Hawai‘i, pēlā nō ho‘i e Hawai‘i ai ka pāhiahia o ka ‘āina.

I ka māhuahua mau ‘ana a‘e o ka ‘ōlelo Hawai‘i i ka hopena o ke kenekūlia aku nei, ulu nui a‘e ka hoi a ulu pū me ka pono i nā kumu ‘ike e ho‘olako mai i nā kūlana like ‘ole o ke a‘o, ‘o ia nā papa kula like ‘ole, nā ‘ohana, a ma ke kaiāulu nō ho‘i. Ho‘omaka ‘ē ‘ia ka ‘imi loa ‘ana i mau mea waiwai o ka wā i hala e ho‘olako mai i ia pono, a loa‘a nō nā momi maika‘i. Pa‘i ‘ia kekahi mau mea mai ka waihona kahiko mai no nā kula, a laila, ho‘omaka ka pa‘i hou ‘ana i kekahi mau ‘ohina nui ma ke ‘ano he puke makua, ‘o ia ‘o Ke Kumu Aupuni, Ka Mo‘olelo o ka Hon. Joseph Nāwahī, Ke Aupuni Mō‘ī me Kekūhaupi‘o. Ho‘omaka pū ‘ia mai ka ho‘olele ‘ana i nā ki‘i nūpepa ma ka pūnaewele a ulu auane‘i ka papahana ‘o Ho‘olaupa‘i. Huli nui ‘ia nā nūpepa a palapala ho‘i e ho‘olele ai, a he kaheāwai ka hua o ka hana. 

Ma ia huli noi‘i ‘ana, ua ana maoli ‘ia maila auane‘i ka nui, ka laulā me ke ‘ano manamana o ka waihona o ka ‘ike Hawai‘i i pa‘i mua ‘ia ma nā nūpepa, kākau ‘ia ma nā palapala a hana ‘ia e nā ‘oihana aupuni o ke au i hala. A ‘ike ho‘omaopopo ‘ia ka nui o ka ‘ike ma ia waihona ‘ōlelo, ‘ike akāka pū ‘ia ka māhele nui loa o ka ‘ike, ka mo‘olelo, me ka mō‘aukala o Hawai‘i nei i ho‘okomo ‘ole ‘ia i loko o nā mea a‘o ‘ia ma ka ‘ōlelo Pelekane me ka ‘ōlelo Hawai‘i nō ho‘i. He hakina li‘ili‘i wale nō o ia waihona ‘ōlelo Hawai‘i ka i nānā ‘ia a ho‘okomo ‘ia i ka ‘ike o ke au e holo nei, ‘oiai waiho ‘ia aku ke koena ma ka pohihihi me ka poina loa. 

‘O ka hakina wale nō ka i pa‘a i nā puke, i nā kumu a‘o a i nā haumāna ho‘i, no laila, pehea kākou e ho‘omōhala a‘e ai i ko kākou kahua o ka na‘auao Hawai‘i? He ko‘iko‘i ka ho‘okomo hou ‘ana a me ka ho‘oku‘i hou ‘ana i ka ‘ike o ia waihona waiwai me nā mea e ‘ike ‘ia nei i kēia au hou. He hana panepo‘o ka hu‘e ‘ana i ia ‘ike o mua no ka po‘e ‘ōlelo Hawai‘i a no ka po‘e a pau ho‘i o waho ala o ka pō‘ai ‘ōlelo ‘ōiwi. He ‘ike ko‘iko‘i ia ‘ike Hawai‘i no ka po‘e a pau, ma ‘ane‘i a ma kahi ‘ē nō. 

‘Ōlelo kaukau maila ‘o Nakila Steele, “‘A‘ole pili i ka ‘ōlelo wale nō, pili ho‘i i ka ‘ike,” a paipai nui ‘o ia e ho‘omau ‘ia ka pa‘i ‘ana i nā puke ‘ōlelo Hawai‘i waiwai mai loko mai o ia waihona kupuna me ka mana‘o e unuhi ‘ia ia mau mea no ka lehuhelu. I ia manawa o ka ho‘ōla ‘ōlelo, ho‘okae ‘ia ka unuhi ‘ana mai ka ‘ōlelo Hawai‘i a i ka Pelekane, ‘oiai pono e paipai i ka po‘e a pau e a‘o i ka ‘ōlelo i mea e loa‘a ai ia ‘ike. No laila, ‘a‘ole a‘o nui ‘ia ka unuhi ‘ana a ‘a‘ole loa a‘o ‘ia ka unuhi ‘ana i kēia ‘ano mea o ka wā i hala loa. Pa‘i ‘ia, heluhelu ‘ia paha, ‘a‘ole na‘e unuhi ‘ia. Hō‘ike au iā Nakila i ka li‘ili‘i o ka po‘e unuhi no ia ‘ano hana nui, a ho‘oholo ‘o ia e ho‘okumu i wahi a‘o unuhi, ‘o Awaiaulu. 

No ia ‘ano o ka hana a‘o, ua lilo au i kumu a‘o unuhi, a lawe ‘ia ‘elua haumana poeko, ‘o Kamaoli Kuwada me Sahoa Fukushima. Ho‘omākaukau ‘ia ke kikokikona o Ka Mo‘olelo o Hi‘iakaikapoliopele (Ho‘oulumāhiehie 1905-6, Ka Na‘i Aupuni) ma ka ‘ōlelo Hawai‘i a unuhi ‘ia ma ka ‘ōlelo Pelekane. I ka hala ‘ana o ‘elua makahiki ma ia hana unuhi, mōhala maila ko lāua mākaukau a puka maila ia mo‘olelo ma nā ‘ōlelo ‘elua. Ho‘olako ‘ia ka pō‘ai ‘ōlelo a me ka lehulehu pū me nā puke hou a me nā mea unuhi hou. Ho‘omau ‘ia nā hana like ‘ole a Awaiaulu, a i kēia manawa, aia 15 “haumana” e a‘o pū nei ma ia malu. Lawe ‘ia ‘elua mea hou, a ma hope o ‘elua makahiki, na lāua i alaka‘i i ke a‘o ‘ana i ‘ehā haumana a‘e. Hala ‘elua makahiki hou, a lilo lāua i kumu alaka‘i, lilo nā haumāna unuhi i mea a‘o a lawe ‘ia maila ‘eiwa hou haumana e hana ma lalo o lākou. Ke hana nei i nā puke waiwai i lako no nā kula a me nā kaiāulu ‘ōlelo Hawai‘i, a i lako no ke ao ākea i hoihoi i ka ‘ike Hawai‘i maoli o ke au i hala. I ka wā like, a‘o nui lākou i ke ‘ano o ka ‘ōlelo Hawai‘i o ke au i hala, ke kūana ‘ike o ia mau wā, a me ka mo‘olelo Hawai‘i maoli, mai ka peni mai o ka po‘e loea i ola i ia wā. 

Nui loa nā mea e mahalo ai i ka holomua ‘ana o kēia ne‘epapa ‘ana o ka ‘ōlelo Hawai‘i, a nui nā kānaka i ku‘upau aku i ka hana i mea e pa‘a ai kēia holomua. ‘O Awaiaulu kekahi wahi kū‘ono o ia holomua ‘ana, a mana‘olana au i ka holomua mau - ma ka ‘ike kuluma a manamana o ka Hawai‘i.

He ke‘ena ‘o Mokuola Honua Global Center for Indigenous Language Excellence i kapa ‘ia no ka inoa o ka mokupuni li‘ili‘i e ‘au ana i ke kai ‘o Paikākā i Hilo, ‘o Mokuola nō ho‘i. Wahi a ka mo‘olelo Hawai‘i, i ke aho o ka makau a Māui, kekahi kupua kaulana, i moku ai i ka lawai‘a ‘ana a‘e i nā mokupuni o Hawai‘i, he māhele o ka mokupuni ‘o Maui kai moku. ‘O ia māhele i moku ka mokupuni li‘ili‘i i kapa ‘ia ‘o Mokuola. Ua ‘ōlelo ‘ia, i ka wā i moku ai ke aho o ka makau, ua ‘ale‘ale nō ke kai. E like nō me ka hana a Māui, pēlā nō ka hana a Mokuola Honua. 

Ua kumu mai ke ke‘ena ‘o Mokuola Honua mai loko mai o ka nui hana i kō i ka ho‘omoe ‘ia ‘ana o ke kahua o nā aukahi ho‘ōla ‘ōlelo like ‘ole, me ka mana‘o, e ‘imi ‘ia kekahi kaukoe ‘ana o ka hana i mua. ‘Ehā wale nō makahiki i ka‘a hope akula o ka hana a Mokuola Honua, a ke ho‘omau nei nō i ka hana pū me ke ku‘ikahi ‘ōlelo Hawai‘i ‘o ka ‘Aha Pūnana Leo, Nāwahīokalani‘ōpu‘u, a me Ka Haka ‘Ula o Ke‘elikōlani e ‘ike ai i nā ala e komo pū mai ai nō nā kaiāulu ho‘ōla ‘ōlelo ‘ōiwi ‘ē a‘e i loko o ka hana ho‘okuluma ‘ōlelo e ‘oi a‘e ai ka pā o kānaka ‘ōiwi a puni. 

(hō‘ulu‘ulu ‘ōlelo Hawai‘i ‘ia na Kamalani Johnson)

(Ua pa‘i mua ‘ia kēia mo‘olelo piha ma I Mua Newsroom, 25 Nowemapa 2019) 

Mai ka pi‘ina a ka lā i ka lae ‘o Kumukahi, a ka welo loa ‘ana aku a ka lā i Lehua, aloha pumehana iā ‘oukou e nā hoa heluhelu. E kūkala laulā ‘ia ma nā huli a pau o kēia pae‘āina, he kuleana kumukānāwai ka ho‘ona‘auao ‘ia ‘ana ma ke Kula Kaiapuni! 

Ma ka lā 17 o ‘Aukake, 2019, ua polo‘ai, a hō‘oia ho‘i, ka ‘aha ho‘okolokolo ki‘eki‘e o ka moku‘āina i kēia kuleana kumukānāwai ma kā lākou ‘ōlelo ho‘oholo ‘ano nui no ka hihia ‘o Clarabal v. Hawai‘i. 

‘Ike kākou he lehulehu a manomano ka ‘ikena a ka Hawai‘i. A ma ka hana (ke a‘o ‘ōlelo) ho‘i ka ‘ike. E mahalo ‘ia ka mō‘ī ‘o Liholiho, i kona ‘ike le‘a ‘ana i ka waiwai lua ‘ole o ia mea ‘o ka palapala. Mai iā ia mai kekahi lei hanohano o nā kūpuna, ka mākaukau o ko Hawai‘i po‘e i ka heluhelu a me ke kākau—ma ke ki‘eki‘e loa he 95%!—i ka makahiki 1834, ‘umikumamāhā wale nō makahiki ma hope o ka hō‘ea ‘ana mai o ia ‘ike hou. Na‘auao. 

Akā, ‘ike pū kākou a pau i ka wā i uhi ‘ane piha ‘ia ai ka ‘ōlinolino o ka lāhui a me ka ‘ōlelo makuahine ho‘i. I ka makahiki 1896, i ke au o ke kū hewa ‘ana o ka Repubalika i ka moku, ho‘okoho ‘ia ka ‘ōlelo Pelekānia, ‘o ia ka ‘ōlelo ho‘okahi o ke a‘o ‘ana ma nā kula a pau—ke kula aupuni a me ke kula uku. Na‘aupō. 

I ka makahiki 1978, ho‘oholo ‘ia e palapala i ‘elua māhele hou o ke kumukānāwai o ka moku‘āina: ka Paukū XV, Māhele 4 (he ‘ōlelo kūhelu ka ‘ōlelo Hawai‘i) a me ka Paukū X, Māhele 4 (e ho‘oholomua ka moku‘āina i ke a‘o ‘ana o ka ‘ike, ka mo‘olelo, a me ka ‘ōlelo Hawai‘i; a e ho‘okumu ka moku‘āina i papahana ho‘ona‘auao Hawai‘i). A ma muli ho‘i o ke kauleo ‘ana o nā ‘ohana ho‘opūlama ‘ōlelo i ka moku‘āina a me ka ho‘okumu ‘ana nō ho‘i i ka Pūnana Leo a me nā Kula Kaiapuni—18 Kula Kaiapuni ma lalo o ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao o ka moku‘āina a me 6 kula ho‘āmana—ke polapola a‘e nei ka ‘ōlelo Hawai‘i. ‘A‘ole loa i pio. 

Ma Lāna‘i a Kaululā‘au, i ka makahiki 2014, nui ka hoihoi a me ke kāko‘o o ka ‘ohana Clarabal e ho‘okomo i nā keiki i loko o ke Kula Kaiapuni mua loa ma ia mokupuni. Eia kā, ‘a‘ole i ho‘opa‘a a hai ‘ia ke kumu Kaiapuni a ‘o ka hoka wale nō ka loa‘a ma Lāna‘i. A no laila, ma ka ‘ao‘ao o ke kula, ‘oiai ‘a‘ohe kumu Kaiapuni e hai ai, hai ‘ia he kumu panihaka no ka makahiki kula e a‘o i kekahi mau ‘ano ha‘awina ‘ōlelo, mo‘olelo, a ‘ike Hawai‘i. ‘Oko‘a kekahi a ‘oko‘a ho‘i kekahi. ‘A‘ohe launa i ka papahana Kaiapuni. ‘O ke aha paha kā ka ‘ohana ma Lāna‘i i nele i ke Kula Kaiapuni ‘ole? ‘O ka ho‘opi‘i akula i ka moku‘āina nō ia! 

Ma ka ‘aha ho‘okolokolo ka‘apuni ‘āpana ‘ekahi, noi akula ka ‘ohana Clarabal i ka ‘aha e hō‘oia mai i ka hana ‘a‘e kuleana kumukānāwai a ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao ma ka ho‘okumu ‘ole ‘ana i Kula Kaiapuni no nā keiki Clarabal ma Lāna‘i. Ho‘opale akula ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao me ka ‘ōlelo ua kō ke kuleana kumukānāwai ma muli o ka hai ‘ia ‘ana o ke kumu pani hakahaka me kāna mau ha‘awina paipai ‘ōlelo a me ka ‘ike Hawai‘i. Ma ka hopena o ka ho‘okolokolo ‘ana, kāko‘o ka ‘aha ho‘okolokolo ka‘apuni i ka ‘ōlelo pale a ka ‘Oihana Ho‘ona‘auao a noi koke ka ‘ohana Clarabal i ka ‘aha ho‘okolokolo ki‘eki‘e e ho‘olohe ‘ia kā lākou noi. 

‘Ae maila ke noi a loa‘a ihola ka ‘ōlelo ho‘oholo e ho‘okūpa‘a ana i ka mana‘o nui o nā ‘elele o ka ‘Aha Kumukānāwai o 1978 e pili ana nō i ka Paukū X, Māhele 4: ‘o ke kumu o ka ‘āpono ‘ia ‘ana, ‘o ia ho‘i ka ho‘ōla hou ‘ana i ka ‘ōlelo makuahine. ‘A‘ole wale nō ‘o ka paipai i ke ola hou ‘ana. 

Eia kekahi, wahi a ka ‘aha ho‘okolokolo ki‘eki‘e, ma muli o Paukū X, Māhele 4, he koina ka ho‘olako a ho‘okumu ‘ana paha, ma ke ‘ano kaulike ma ka no‘ono‘o, i ala ho‘ona‘auao Kula Kaiapuni e ka moku‘āina ma muli o ke ko‘iko‘i loa o ia papahana i ka ho‘ōla a me ka mālama mau ‘ana i ka ‘ōlelo makuahine. 

A me ia ‘ōlelo ho‘oholo e ho‘i hou ka hihia ‘o Clarabal v. Hawai‘i i ka ‘aha ho‘okolokolo ka‘apuni ‘āpana ‘ekahi e ho‘oholo hou i ke kūpono a kūpono ‘ole paha o ka hana a ka ‘Oihana Na‘auao ma ka mālama ‘ana i kēia kuleana kumukānāwai. Eia ka nīnau nui: ua ho‘ā‘o anei ka ‘Oihana Na‘auao, ma ke ‘ano kaulike o ka no‘ono‘o, e ho‘olako i ala E Ola I Ka ‘Ōlelo Hawai‘i: He Kuleana Kumukānāwai Ka Ho‘ona‘auao Kula Kaiapuni Na Ka‘ano‘i Walk, Luna Loiloi Kānāwai, J.D. Ke Kula ‘O Kamehameha 32 no ka ho‘ona‘auao ‘ia ‘ana o nā keiki Clarabal ma Lāna‘i ma loko o kekahi Kula Kaiapuni? A eia kekahi, ho‘omaopopo akula ka ‘aha ho‘okolokolo ki‘eki‘e i nā hana kaulike a lākou i no‘ono‘o ai: e ho‘onui ‘ia ka uku o ke kumu Kaiapuni a makepono ke a‘o ‘ana, e uku ‘ia ka holo a me ka lele ‘ana paha o ke kumu, e hai ‘ia paha he mau kumu a‘o papa, e hana pū me ka po‘e o ke kaiāulu i mākaukau ma ka ‘ōlelo Hawai‘i, e ho‘ololi ‘ia paha nā hola hana ma‘amau o ke kumu, a e no‘ono‘o ‘ia paha kekahi mau ala hou aku e ho‘olako kūpono ai i ke ala ho‘ona‘auao Kula Kaiapuni. He ‘ōlelo ho‘oholo kupaianaha a he lanakila ho‘i. 

E ola hou ko Hawai‘i pae ‘āina i ka ‘ōlelo makuahine a mau loa aku.

He makamua loa ‘o A Hua He Inoa (AHHI) e ho‘onene‘e nei i ka ‘ike ku‘una a ‘ōlelo ‘ōiwi o Hawai‘i nei a puni ka honua. He noi‘i nowelo e ‘āwili pū ana i ka ‘ike ku‘una me ka ‘ike ‘epekema hou ma o ke kapa inoa ‘ana i nā kaunānā kilohōkū e ‘imi ‘ia nei ma Hawai‘i. ‘Oiai ua piha he 35 makahiki i ke aukahi ho‘ōla ‘ōlelo Hawai‘i, he mea nui ka hō‘oia i kona mana a me ka hiki ke ho‘ohana laulaha ‘ia ma nā ‘ano pō‘aiapili like ‘ole o kēia au nei. 

‘O A Hua He Inoa kekahi o kēia mau pō‘aiapili waiwai maoli nō ‘oiai he hō‘oia i ke ola o ka ‘ōlelo me kona kuana‘ike i loko o nā hana ‘epekema o kēia au nei. Ma kona ho‘okolohua ‘ia aku nei, ua ahuwale ka pili a me ka waiwai o kēia ‘epekema kilohōkū i ka ‘ōlelo a me ‘ike ku‘una Hawai‘i. He mea ‘o A Hua He Inoa e laha hou aku ai ka waiwai o ka ‘ike ku‘una a ‘ōlelo Hawai‘i i nā hanauna hou. 

Ua komo kino nā haumāna i ka hana me ke a‘oa‘o pū ‘ia e nā loea ‘ōlelo Hawai‘i, nā alaka‘i ho‘ona‘auao a me nā po‘okela o ka noi‘i ‘ike kilohōkū no ‘elua lā. Ua huaka‘i hele pū i ka piko kaulana ‘o Maunakea no ka ‘ike kino i ia kuahiwi kamaha‘o ma kona mau ‘ao‘ao a pau. Ua pa‘ahana nā ‘ōpio i ka ‘imi ‘ike o ke ao noi‘i ‘epekema i kūkulu ‘ia nō na‘e ma luna o ka ‘ike mo‘okū‘auhau Hawai‘i i mea e ho‘ākea ‘ia ai nā kuana‘ike no ia mea ‘o ka ‘epekema hou a me ka pili o ia ‘ike hou i ka ‘ike ku‘una. 

Ma ia hana ku‘ikahi a ‘āwili nō ho‘i o nā hanauna o nā pae noi‘i nowelo like ‘ole i ho‘ohua ‘ia mai ai he mau inoa hou no ‘elua kino o ka lewa lani. ‘O Kamo‘oalewa kekahi inoa (no 2016 HO3), he hōkūna‘i e holo ana a puni ka lā a kohu pili like me ko ko kākou honua holo puni ‘ana. A ‘o Ka‘epaoka‘āwela kekahi inoa hou (no 2015 BZ509), he hōkūna‘i e holo ‘epa nei a puni ka lā a he pili nō ho‘i i ka hōkūhele ‘o Ka‘āwela. E hāpai ‘ia ana ia mau inoa i mua o ka hui kau‘āina ‘o International Astronomical Union (IAU), no lākou ke kuleana ‘o ke kapa kūhelu ‘ana i nā inoa no nā kaunānā kilohōkū. A ke paipai ‘ia nei kēia hui e ‘āpono kūhelu i nā inoa a e hāpai pū i ka ‘ike Hawai‘i i ke kūlana kau‘āina. 

Ma ia mau hana a A Hua He Inoa, ku‘upau ka hana a nā ‘ōpio ma nā hana kālailai a hakuhia me ka ‘āwili pū ‘ana i ka ‘ike ‘epekema hou me ka ‘ike ku‘una Hawai‘i o ka ‘ōnaeao. Ma ia mau hana he maka mua nō ho‘i, ua ahuwale maila ke akamai a me ke kuleana ko‘iko‘i o ka hanauna hou ma ka ho‘omau ‘ana i nā loina Hawai‘i - no Hawai‘i, a no ke ao holo‘oko‘a. 

I ka holomua ‘ana o kēia papahana, he mahalo palena ‘ole kēia i nā haumāna, nā mākua a me nā kumu no ke kāko‘o a komo piha ‘ana ma kēia noi‘i nowelo o ka ‘ōnaeao Hawai‘i! E ho‘omau ‘ia ana nō ka hana a ‘Imiloa, ‘o ia ho‘i ka ho‘omāhuahua hou ‘ana aku i nā ‘ike a me nā hana e ō mau ai ka ‘ike Hawai‘i ma nā honuanua hou a puni ke ao. Ahu kupanaha iā Hawai‘i ‘imi loa, ‘a‘ole e pau nā hana a Hawai‘i ‘imi loa!