แซนโฎนตา หรือบางท่านสะกดว่า แซนโดนตา เป็นประเพณีเซ่นไหว้ผีและบรรพบุรุษของชาวไทยเชื้อสายเขมร รวมถึงชาวเขมรหรือกัมพูชาด้วย เป็นการรำลึกและอุทิศส่วนกุศลแด่บรรพบุรุษผู้ล่วงลับ อาจเรียกว่าเป็นประเพณีในเทศกาลสารท คล้ายกับประเพณีสลากภัต ตานก๋วยสลาก หรือบุญเดือนสิบในภาคอื่นๆ แต่อาจแตกต่างในรายละเอียดพิธีกรรม

แซนโฎนตาเป็นภาษาเขมร คำว่า “แซน” ภาษาไทยตรงกับคำว่า “เซ่น” หมายถึงการเซ่นไหว้ ส่วนคำว่า “โฎนตา” แปลว่า ยายตา ใกล้เคียงกับคำว่าบรรพบุรุษ ญาติโกโหติกา ดั้งนั้นความหมายของแซนโฎนตา ก็คือการทำบุญเพื่ออุทิศส่วนกุศลให้กับผู้ล่วงลับไปแล้ว โดยเฉพาะบรรพบุรุษหรือญาติที่ใกล้ชิด และหมายรวมทั้งผู้ที่ล่วงลับไปแล้วโดยไม่เจาะจงว่าเป็นใครด้วย

ประเพณีแซนโฎนตาเริ่มจัดตั้งแต่วันขึ้น 14 ค่ำ เดือน 10 เรียกกันว่า “ไถงเบ็ณฑ์ตู๊จ หรือวันเบ็ณฑ์ตู๊จ” (บางคนสะกดว่าเบ็นโต๊จ) หรือวันเบ็ณฑ์เล็ก หรือวันสารทเล็ก ถือว่าเป็นวันเริ่มงานวันแรก ช่วงเวลาระหว่างนั้นภาษาท้องถิ่นสุรินทร์เรียกว่า “วันกันซ็อง(กันสงฆ์) หมายถึงการปรนนิบัติวัตถากต่อพระสงฆ์ จนกระทั่งถึงการทำบุญครั้งใหญ่ในวันแรม 15 ค่ำ เดือน 10 เรียกว่า “ไถงเบ็ณฑ์ธม” หรือวันเบ็ณฑ์ธม” (บางคนสะกดว่า เบ็นธม) หรือวันเบ็ณฑ์ใหญ่ หรือวันสารทใหญ่

คำว่า “เบ็ณฑ์” ตรงกับภาษาไทยว่าบิณฑ แปลว่าการรวมให้เป็นก้อน การปั้นให้เป็นก้อน การหาเลี้ยงชีวิตหรือหมายถึงก้อนข้าว

เหตุที่จัดงานบุญกันในเดือน 10 นี้ ก็ด้วยว่าเดือนนี้ตอนกลางคืนพระจันทร์จะอับแสงและมือดกว่าเดือนอื่นๆ เชื่อกันว่าเป็นช่วงเวลาที่ยมบาลจะปลดปล่อยวิญญาณให้ขึ้นมาปะปนกับมนุษย์บนโลก เพื่อเยี่ยมเยียนญาติพี่น้องและรอรับส่วนบุญทั้งจากญาติพี่น้องและบุคคลอื่น โดยผ่านพิธีกรรมการทำบุญอุทิศไปให้

เล่ากันว่าในสมัยก่อน ช่วงเทศกาลแซนโฎนตา พอตกกลางคืนคนมักจะได้ยินเสียงคนคุยกันที่ใต้ถุนเรือน เมื่อมองลอดช่องพื้นกระดานลงไปจะเห็นคนผมหงอกผมดำนั่งผิงไฟคุยกัน แต่ฟังไม่รู้เรื่องว่าพูดภาษาอะไร คนเฒ่าคนแก่บอกว่านั่นคือ “ขม๊อจโฎนตา” หรือผีปู่ย่าตายาย ที่เทวดาท่านปล่อยให้มาเยี่ยมลูกหลานและรับส่วนบุญกุศลที่ลูกหลานอุทิศให้

ในช่วงเทศกาลแซนโฎนตาจะมีประเพณีที่เรียกว่า “จูนโฎนตา” คือ บรรดาลูกหลานญาติพี่น้องจะกลับมาบ้านมาไหว้พ่อแม่ ปู่ย่าตายาย และญาติผู้ใหญ่ที่เคารพนับถือ และจะนำเอามะพร้าว ข้าวสารเหนียว ขนมต่างๆ มามอบให้ หรืออาจมอบเงินด้วย เพื่อให้ท่านได้ใช้ทำบุญในประเพณีแซนโฎนตา หากพ่อแม่ ปู่ย่าตายายเสียชีวิตไปแล้ว ก็จะไปกราบไหว้ญาติผู้ใหญ่ที่เคารพและมอบข้าวของเงินทองให้ หรือถ้าทำไม่ได้ก็จะนำสิ่งของเหล่านี้ไปถวายพระที่วัดแทน เหมือนกับเป็นการทำบุญอุทิศส่วนกุศลให้ญาติผู้ใหญ่หรือบรรพบุรุษที่ล่วงลับ

แซนโฎนตามีขั้นตอนการทำพิธีกรรมดังนี้ ซึ่งแต่ละท้องถิ่นอาจมีรายละเอียดปลีกย่อยแตกต่างกัน

1. วันเบ็ณฑ์ตู๊จหรือวันเบ็ณฑ์เล็ก คือวันขึ้น 14 ค่ำเดือน 10 จะมีทำพิธีเซ่นไหว้บรรพบุรุษที่บ้าน และนำภัตตาหารไปถวายพระสงฆ์ที่วัด เพื่อให้พระสงฆ์รับรู้ว่าชาวบ้านกำลังจะเข้าสู่ประเพณีกันเบ็ณฑ์หรือกันซ็องแล้ว และยังเชื่อว่าการทำบุญครั้งนี้เป็นการบอกยมบาลให้เตรียมปล่อยวิญญาณมายังโลกมนุษย์

ของเซ่นไหว้ที่สำคัญของประเพณีนี้คือ “ข้าวต้มมัด” หรือภาษาเขมรเรียกว่า “บายเบ็ณฑ์” ซึ่งหมายถึงข้าวที่ปั้นเป็นก้อนเพื่อใช้ใส่บาตรพระ บ้างก็ว่าเป็นการทำตามพุทธประวัติที่นางวิสาขาปั้นข้าวมธุปายาสถวายพระพุทธเจ้าเป็นจำนวน 49 ก้อน โดยบายเบ็ณฑ์จะเป็นการใช้ข้าวใหม่ที่เพิ่งออกรวงเป็นน้ำนม นำมาตำแล้วผสมด้วยนม ถั่ว งา น้ำตาล น้ำใบเตย เพื่อให้มีสีเขียวสวยงามและมีกลิ่นหอม แล้วทำให้สุกปั้นเป็นก้อนใส่พานเป็นรูปทรงกรวยคล้ายทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ แต่ต่อมาบายเบ็ณฑ์อาจหมายความรวมถึงข้าวต้มมัดที่ชาวบ้านนิยมทำกันด้วย เป็นขนมที่ทำด้วยข้าวเหนียวผสมด้วยกะทิ ถั่ว กล้วย หรือส่วนผสมอื่นๆ แตกต่างกันไปในแต่ละท้องถิ่น อาจห่อด้วยใบมะพร้าวอ่อนหรือใบกล้วย โดยเชื่อกันว่าข้าวเหนียวเป็นสัญลักษณ์ของความสามัคคี และนอกจากทำข้าวต้มมัดถวายพระสงฆ์แล้ว ชาวบ้านยังนิยมกินข้าวกันมากในเทศกาลนี้เพราะถือเคล็ดว่ามีความหมายดี ญาติมิตรจะเกาะเกี่ยวกัน ไม่พลัดพราก

การเซ่นไหว้อาจทำตอนก่อนเที่ยงหรือบ่ายก็ได้ โดยจัดที่ลานบ้าน ระเบียงบ้าน หรือโถงกลางบ้านก็ได้ โดยปูเสื่อผืนใหญ่จากนั้นอาจปูฟูกทับอีกชั้นหนึ่ง วานหมอนไว้ทางหัวฟูก แล้วปูผ้าขาวทับอีกชั้นหนึ่ง ส่วนมากจะหันหัวฟูกไปทางทิศตะวันออกหรือทิศเหนือ

บนฟูกจะประกอบด้วยเครื่องหอม เครื่องสำอาง เครื่องแต่งกายวางซ้อนกันอยู่ ส่วนรอบๆ ฟูกจะจัดเป็นถาดสำรับกับข้าว ขนมหวาน เหล้า ขันน้ำเย็น พานหมากพลูบุหรี่ หรืออาจมีหัวหมูหรือไก่แล้วแต่ฐานะ

พิธีเริ่มด้วยสมาชิกในบ้านหรือญาติบ้านใกล้เรือนเคียงจะนั่งล้อมวงเสื่อ มีผู้อาวุโสเป็นประธานเริ่มพิธีด้วยการจุดธูปเทียนอัญเชิญวิญญาณบรรพบุรุษมารับเครื่องเซ่นไหว้ และขอพรให้ลูกหลานอยู่เย็นเป็นสุข ระหว่างพิธีจะพูดกันแต่สิ่งดีงาม ขอพรให้แก่ทั้งผู้มีชีวิตอยู่และผู้ที่ล่วงลับไปแล้ว ในตอนท้ายจะลาเครื่องเซ่นไหว้ และเชิญวิญญาณกลับไปสู่ที่อันควร เพื่อเตรียมตัวเข้าสู่วันกันเบ็ณฑ์หรือกันซ็อง ตั้งแต่วันแรม 1 ค่ำ เดือน 10 โดยญาติพี่น้องจะอัญเชิญวิญญาณบรรพบุรุษไปร่วมทำบุญฟังเทศน์ฟังธรรมที่วัดจนถึงแรม 15 ค่ำ เดือน 10 ที่เป็นวันเบ็ณฑ์ธม

2. วันกันซ็อง หรือกันเบ็ณฑ์ เป็นวันหลังจากวันเบ็ญฑ์ตู๊จ คือเป็นวันขึ้น 15 ค่ำเดือน 10 ตอนเช้าและเพล ชาวบ้านจะไปถวายภัตตาหารแด่พระสงฆ์ที่วัด โดยจะไปทุกวัดที่อยู่ในชุมชน มีการจัดเวรกันเป็นเจ้าภาพประวันสำหรับดูแลรับผิดชอบกิจการงานต่างๆ ตั้งแต่วันแรม 1 ค่ำ ถึงแรม 14 ค่ำ เดือน 10 บางคนอาจเป็นเจ้าภาพได้มากกว่าหนึ่งวัด หรือเป็นได้หลายวันก็ได้หากมีเจ้าภาพไม่เพียงพอ โดยเจ้าภาพจะมีหน้าที่ดูแลรับผิดชอบภาระต่างๆ ในวัด ดูแลปรนนิบัติพระเณร ในวัดสำหรับวันที่ตนรับผิดชอบ และคอยเชิญชวนญาติๆ มาร่วมกันทำบุญในวันนั้นๆ ด้วย

พิธีกันซ็องจะทำที่วัด เป็นการถวายภัตตาหารเช้าและเพลแด่พระสงฆ์ ทั้งนี้ก่อนการถวายเพล เจ้าภาพจะเป็นผู้รวบรวมปัจจัยต่างๆ ถวายแด่พระสงฆ์ ช่วงบ่ายหากใครไม่มีกิจธุระ ก็จะอยู่สนทนาธรรมกันเองหรือกับพระสงฆ์ที่วัด ส่วนตอนค่ำพระสงฆ์เจริญพุทธมนตร์ สวดพระอภิธรรม มาติกาบังสุกุล และเทศนาธรรม จากนั้นมีการนั่งสมาธิเพื่ออุทิศส่วนกุศลให้แก่ผู้ล่วงลับ ทำแบบนี้ทุกวันจนถึงวันแรม 14 ค่ำ ซึ่งเป็นวันสุดท้ายของการกันเบ็ณฑ์หรือกันซ็อง โดยวันสุดท้ายจะมีการสวดพระหูเทวาฯ ฉลองการกันเบ็ณฑ์ และอนุโมทนาส่วนกุศล

ในช่วงเวลากันซ็องนี้ พระสงฆ์จะไม่ออกบิณฑบาต ชาวบ้านจะมาทำบุญและถวายภัตตาหารที่วัด เพราะช่วงเวลาดังกล่าวยังอยู่ในช่วงเข้าพรรษาและเป็นฤดูฝน พอถึงวันพระ คือในวันแรม 8 ค่ำ เดือน 10 ก็จะทำพิธี “ฉลองสงฆ์” กันครั้งหนึ่ง