จากหลักศิลาจารึกสุโขทัย หลักที่ 2 เป็นที่มาของประวัติศาสตร์สุโขทัย โดยกล่าวว่า ดินแดนสุโขทัยและศรีสัชนาลัยนั้นมีชุมชนตั้งอยู่เป็นหลักแหล่ง เป็นนครรัฐ มีที่ตั้งศูนย์อำนาจการปกครองที่ถาวร ศูนย์อำนาจการปกครองที่เชลียงและสุโขทัย ตั้งอยู่ บริเวณใกล้วัดพระพายหลวงเมืองเก่าสุโขทัย ส่วนที่ศรีสัชนาลัย น่าจะอยู่บริเวณวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ (วัดพระปรางค์) ซึ่งนักประวัติศาสตร์หลายคนมีมติว่า มีผู้น ากลุ่มมวลชนที่ พูดภาษาไทยที่เป็นผู้น ากลุ่มชนที่สุโขทัยราวพุทธศตวรรษที่ 18 เป็นกษัตริย์ที่มีอำนาจแพร่หลาย ออกไปจนเป็นที่ยอมรับ ซึ่งมีพระมหากษัตริย์ที่มีพระราชกรณียกิจที่สำคัญ ดังนี้

ป็นองค์ปฐมกษัตริย์แห่งราชวงศ์พระร่วง เดิมชื่อว่าพ่อขุนบางกลางหาว เป็นพระสหายสนิทของพ่อขุนผาเมือง เจ้าเมืองราด ได้นำกลุ่มคนไทยยึดเมืองสุโขทัย จากขอมสบาดโขลญลำพง (พ.ศ. 1762 – 1781)

พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ ทรงจัดการปกครองบ้านเมือง ดังนี้

1) การจัดการทางสังคมวัฒนธรรม คนสุโขทัยยอมรับศาสนา วัฒนธรรมประเพณี บางอย่างจากอาณาจักรขอม ทั้งลัทธิศาสนาพราหมณ์ และพุทธศาสนาลัทธิมหายาน เมื่อเป็น อาณาจักรแล้ว รับลัทธิศาสนาพุทธหินยาน และพระพุทธสิหิงค์มาแผ่ขยายให้ทั่วราชอาณาจักร

2) การแผ่อาณาเขต และการสร้างบ้านแปลงเมือง นับตั้งแต่เริ่มอาณาจักรใหม่ของสุโขทัย ตามหลักศิลาจารึก หลักที่ 1 กล่าวไว้ว่า มีการรบราแย่งชิงผู้คน และอ านาจกัน ในสมัยนั้น มีการขยายอาณาเขตโดยรวมเมืองต่าง ๆ มาเข้ากับเมืองสุโขทัย ในสมัยขุนสามชน เจ้าเมืองฉอด ชนชาวไทยกลุ่มหนึ่งยกทัพมาตีเมืองตาก ซึ่งเป็นเมืองขึ้นของสุโขทัย พ่อขุนรามคำแหงพระราชโอรสของพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ได้ท า ยุทธหัตถีจนรบชนะ โดยมีหลักฐานน่าเชื่อถือว่าพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ทรงเริ่มสร้างกำแพงเมือง สุโขทัย ริมแม่น้ำลำพัน ปัจจุบันคือ ตำบลเมืองเก่า อ าเภอเมืองสุโขทัย จังหวัดสุโขทัย ห่างจาก ลำน้ำยม 12 กิโลเมตร

อาณาจักรสุโขทัย

ทิศเหนือ จรดเมืองแพร่

ทิศใต้ จรดเมืองนครสวรรค์

ทิศตะวันตก จรดเมืองตาก

ทิศตะวันออก จรดเมืองเพชรบูรณ์

พ่อขุนรามคำแหงมหาราช เป็นพระราชโอรสของพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ พระนาม เดิมว่า ขุนรามราช เมื่อมีพระชนมายุได้ 19 ปี ได้ช่วยพระราชบิดาออกสู้รบในการสงคราม กับขุนสามชน เจ้าเมืองฉอด จนรบชนะ จึงได้พระนามว่า “พระรามค าแหง” เสด็จขึ้น ครองราชสมบัติเป็นรัชกาลที่ 3 แห่งราชวงศ์พระร่วง ในปี พ.ศ. 1822 ในรัชสมัยของพระองค์ บ้านเมืองมีความเจริญรุ่งเรืองแผ่ขยายไปอย่างกว้างขวาง จนประชาชนได้รับความสุขที่เรียกว่า “ไพร่ฟ้าหน้าใส”

ในสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราช มีการปกครองแบบพ่อปกครองลูก (ราชาธิปไตย) พระองค์ใช้พระราชอ านาจด้วยความเป็นธรรม และให้เสรีภาพแก่ประชาชน แต่ก็ทรงสอดส่อง ความเป็นอยู่ของราษฎร ใครทุกข์ร้อนก็สามารถร้องทุกข์ได้ โดยได้โปรดให้แขวนกระดิ่งไว้ที่ ประตูพระราชวัง ดังหลักศิลาจารึก หลักที่ 1 ที่ว่า “…ในปากประตูมีกระดิ่งแขวนไว้หั้น ไพร่ฟ้า หน้าปก กลางบ้านกลางเมือง มีถ้อยมีความ เจ็บท้องข้องใจ มักจักกล่าวเถิงเจ้าเถิงขุนบ่ไร้ไปลั่น กระดิ่งอันท่านแขวนไว้ พ่อขุนรามค าแหงเจ้าเมืองได้ยินเรียกเมื่อถาม สวนความแก่มันด้วยซื่อ ไพร่ในเมืองสุโขทัยนี้จึงชม”

พระราชกรณียกิจด้านการเมืองการปกครอง

1. ทรงทำสงครามขยายอาณาเขตออกไปอย่างกว้างขวาง

ทิศเหนือ อาณาเขตถึงเมืองหลวงพระบาง เมืองแพร่ เมืองน่าน เมืองปัว

ทิศใต้ อาณาเขตถึงฝั่งทะเลสุดเขตมลายู โดยมีเมืองต่าง ๆ คือ เมืองคณฑีเมืองพระบาง เมืองแพรก เมืองสุพรรณบุรี (อู่ทอง) เมืองราชบุรีเมืองเพชรบุรี และเมืองนครศรีธรรมราช

ทิศตะวันออก อาณาเขตถึงเมืองเวียงจันทน์ และเมืองเวียงคำ

ทิศตะวันตก อาณาเขตถึงเมืองฉอด และเมืองหงสาวดี

2. ทรงโปรดให้สร้างพระแท่นศิลาขึ้น เรียกว่า “พระแท่นมนังศิลาบาตร” ตั้งไว้ กลางดงตาล เพื่อให้พระภิกษุสงฆ์แสดงธรรมในวันธรรมสวนะ และทรงใช้ประทับว่าราชการ และอบรมสั่งสอนประชาราษฎร์ในวันธรรมดา พระแท่นที่ถูกทิ้งร้างอยู่หลายร้อยปี ในสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้า เจ้าอยู่หัว เมื่อวันที่ 17 มกราคม ปี พ.ศ. 2376 สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอเจ้าฟ้ามงกุฎทรงผนวช ได้เสด็จธุดงค์ไปนมัสการเจดีย์สถานต่าง ๆ แล้วตรัสสั่งให้ชะลอพระแท่นมนังศิลาบาตรไปก่อ เป็นแท่นไว้ที่วัดราชาธิราช ซึ่งต่อมาพระองค์ทรงลาผนวช จึงโปรดให้ชะลอไปไว้ที่วัดพระศรีรัตน ศาสดารามในปัจจุบัน

3. ทรงโปรดให้สร้างท านบกักเก็บน้ าที่เรียกว่า “สรีดภงส์” โดยก่อสร้างทำนบ เพื่อเก็บกักน้ำโดยมีลำรางระบายน้ำส่งเข้าตัวเมือง เพื่อเก็บกักน้ าไว้ในสระน้ าใหญ่และเล็ก หลายสระ โดยเฉพาะสระน้ าตามวัดวาอารามต่าง ๆ ซึ่งมีสระใหญ่หรือตระพังแทบทุกวัด

4. ทรงส่งเสริมการค้าขายด้วยการไม่เก็บภาษี ที่เรียกว่า “จกอบ” (อ่านว่า จัก – กอบ) จากหลักศิลาจารึก หลักที่ 1 ที่ว่า "..เมื่อชั่วพ่อขุนรามค าแหง เมืองสุโขทัยนี้ดีในน้ ามีปลา ในนามีข้าว เจ้าเมืองบ่เอาจกอบ ในไพร่ ลูท่างเพื่อนจูงวัวไปค้าขี่ม้าไปขาย ใครจักใคร่ค้าช้าง ค้า ใครจักใคร่ค้าม้า ค้า ใครจักใคร่ค้าเงินค้าทอง ค้า…" จากข้อความนี้แสดงถึงความอุดม สมบูรณ์ของอาณาจักรสุโขทัยในด้านการเกษตร ด้านการค้า

5. ทรงประดิษฐ์อักษรไทย เรียกว่า “ลายสือไทย” ทรงประดิษฐ์อักษรไทยไว้ใน ศิลาจารึก เมื่อปี พ.ศ. 1826 ซึ่งแต่ก่อนนั้น ชนชาติไทยเอาแบบของอักษรคฤณภ์ของอินเดีย มาใช้ ต่อมาได้รับอิทธิพลมาจากอักษรมอญและขอม จึงประดิษฐ์ลายสือไทยขึ้น เพื่อก าจัด อิทธิพลวัฒนธรรมของขอม และสร้างสรรค์ลักษณะเอกลักษณ์ความเป็นภาษาไทยให้โดดเด่นขึ้น

6. ทรงเลื่อมใสและส่งเสริมพระพุทธศาสนา นิกายเถรวาท ลัทธิลังกาวงศ์ และ ทรงสถาปนาพระพุทธศาสนาลังกาวงศ์เป็นศาสนาประจ าบ้านเมือง ทรงโปรดให้นิมนต์พระสงฆ์ ลังกาวงศ์ที่รอบรู้พระไตรปิฏกมาจากเมืองนครศรีธรรมราช ตั้งเป็นสังฆราช เพื่อสั่งสอนความรู้ ทางธรรมแก่ประชาชนสุโขทัย ดังจารึกที่ว่า “คนในเมืองสุโขทัยนี้ มักทาน มักทรงศีล มักโอยทาน พ่อขุนรามค าแหง เจ้าเมืองสุโขทัยนี้ทั้งชาวแม่ชาวเจ้า ท่วยปั่วท่วยนาง ลูกเจ้าลูกขุน ทั้งหลาย ทั้งผู้ชายผู้หญิง ฝูงท่วยมีศรัทธาในพระพุทธศาสนา ทรงศีลเมื่อพรรษาทุกคน เมื่อออก พรรษากรานกฐิน เดือนหนึ่งจึงแล้ว เมื่อกรานกฐิน มีพนมเบี้ย มีพนมหมาก มีพนมดอกไม้ มีหมอนนั่งหมอนนอน บริพารกฐิน โอยทานแล่ปีแล้ญิบล้านไปสูดญัติกฐิน เถิงอรัญญิกพู้น...”

7. ทรงโปรดให้จารึกเรื่องราวที่เกิดขึ้นในสมัยของพระองค์ในศิลาจารึกสุโขทัย หลักที่ 1 ระบุถึงอาณาเขตของบ้านเมือง ได้แก่ “...มีเมืองกว้างช้างหลาย ปราบเบื้องตะวันออก รอดสรลวง สองแคว ลุมบาจาย สคา เท้าฝั่งของเถิงเวียงจันทน์ เวียงค าเป็นที่แล้วเบื้องหัวนอน รอดคนทีพระบาง แพรก สุพรรณภูมิ ราชบุรี เพชรบุรี ศรีธรรมราช ฝั่งทะเลเป็นที่แล้วเบื้อง ตะวันตกรอดเมืองฉอด เมืองหงสาวดี สมุทรหาเป็น แดนเบื้องตีนนอน รอดเมืองแพร่ เมืองมาน เมืองน่าน เมืองพลัว พ้นฝั่งของเมืองชวา...”

8. ทรงเจริญสัมพันธไมตรีกับต่างประเทศในด้านการเมือง ศาสนา และการค้า ดังนี้

ลังกา มีความสัมพันธ์ในเรื่องศาสนา โดยรับเอาพระพุทธศาสนานิกายเถรวาท แบบลังกาวงศ์มาถือปฏิบัติ หลังจากได้ส่งทูตไปพร้อมกับทูตของนครศรีธรรมราช เพื่อขอ พระศรีหลปฏิมาหรือพระพุทธสิหิงค์จากลังกามาสักการะบูชาที่กรุงสุโขทัย

มอญ ในสมัยพ่อขุนรามคำแหงนี้ มีพระเจ้าฟ้ารั่ว (มะกะโท) กษัตริย์มอญได้เข้า มาสวามิภักดิ์ และยอมเป็นประเทศราช

จีน ในสมัยพ่อขุนรามคำแห่งมหาราชนั้น ตรงกับรัชสมัยของพระเจ้ากุบไลข่าน หรือหงวนสีโจ๊วฮ่องเต้ ได้ส่งทูตไปจีนเพื่อเจริญสัมพันธไมตรีกับจีน ถึง 2 ครั้ง และได้ทำถ้วยชาม ที่เรียกว่า “เครื่องสังคโลก” จำหน่ายในสุโขทัย โดยตั้งเตาทำที่เมืองสุโขทัย และเมืองศรีสัชนาลัย เตาที่ท าเครื่องสังคโลก เรียกว่า “เตาทุเรียง” นับได้ว่าเป็นอุตสาหกรรมที่สำคัญในสมัยกรุง สุโขทัย และสินค้าที่ซื้อมาขายจากจีน ได้แก่ ผ้าไหมแพรพรรณ เครื่องถ้วยชาม นอกจากนี้ยังมี การหล่อปั้นพระพุทธรูป เทวรูป การทำเครื่องทอง เครื่องเงิน เป็นต้น

เป็นพระโอรสของพญาเลอไทย ในสมัยพญางั่วน าถม ได้ขึ้นครองราชย์ เมื่อปี พ.ศ. 1882 ได้แต่งตั้งพญาลิไทไปปกครองเมืองศรีสัชนาลัย ซึ่งเป็นเมืองอุปราช ในปี พ.ศ. 1890 เกิดการจลาจลสู้รบแย่งชิงราชสมบัติพญาลิไทยกทัพจากเมืองศรีสัชนาลัยมายังเมืองสุโขทัย ปราบดาภิเษกขึ้นเป็นกษัตริย์ทรงพระนามว่า พระมหาธรรมราชาที่ 1 พระองค์นับเป็นกษัตริย์ที่ มีพระปรีชาสามารถอย่างมากเช่นเดียวกับพ่อขุนรามค าแหง พระอัยกา แต่เหตุการณ์บ้านเมือง ไม่เปิดโอกาสให้พระองค์สามารถจะขยับขยายอ านาจให้อาณาจักรสุโขทัยกลับมาแผ่ไพศาล ดังเช่นสมัยของพระอัยกาได้อีก พระองค์จึงเลือกสร้างความเจริญรุ่งเรืองทางด้านพระพุทธศาสนา นิกายเถรวาท ลัทธิลังกาวงศ์ แบบนครพัน (ใกล้เมืองเมาะตะมะ) ไปยังดินแดนต่าง ๆ

พระราชกรณียกิจที่สำคัญ มีดังนี้

1. ขยายอาณาเขต ทรงขยายอาณาเขตออกไปเกือบถึงครึ่งหนึ่ง ของสมัยพ่อขุนรามคำแหงไว้ดังนี้

ทิศเหนือ อาณาเขตถึง เมืองแพร่ เมืองน่าน เมืองปัว เมืองหลวงพระบาง

ทิศใต้ อาณาเขตถึง เมืองชากังราว เมืองนครชุม เมืองบางพาน เมืองพระบาง และเมืองปากยม

ทิศตะวันออก อาณาเขตถึง เมืองราด เมืองสรวงสองแคว เมืองลุมบาจาย และเมืองสะค้า

ทิศตะวันตก อาณาเขตถึง เมืองเชียงทอง

2. การปกครอง ทรงน าหลักทศพิธราชธรรมมาเป็นหลักในการปกครองประชาชน การเรียกพระนามของกษัตริย์สุโขทัยจึงเปลี่ยนเป็นมหาธรรมราชา

3. การทำนุบำรุงศาสนา ทรงออกผนวช 1 พรรษา ระหว่างครองราชย์และ อาราธนาพระสังฆราชจากเมืองนครพันของมอญมาเป็นอุปัชฌาย์ ทรงส่งพระสงฆ์ไปเผยแผ่ ในล้านนา ล้านช้าง น่าน อยุธยา และทรงสร้างพระพุทธรูปทองคำหนักที่สุดในโลก ปัจจุบันอยู่ วัดไตรมิตรวิทยาราม

4. การสร้างวรรณกรรม ทรงมีความรู้แตกฉานในพระไตรปิฎกเป็นอย่างดี ได้พระราชนิพนธ์เรื่องไตรภูมิพระร่วง ใน พ.ศ. 1888 เป็นวรรณกรรมเล่มแรกของไทย

5. ส่งเสริมเศรษฐกิจ ทรงให้สร้างทำนบกั้นน้ำตั้งแต่เมืองพิษณุโลกถึง เมืองสุโขทัย เพื่อนำน้ำไปใช้ในการเพาะปลูก

6. การปรับปรุงการเขียนหนังสือไทย ทรงปรับปรุงการเขียนสระจากที่วางสระ ไว้แนวเดียวกับพยัญชนะตามแบบพ่อขุนรามคำแหงมหาราช มาเป็นวางสระไว้ข้างหน้า ข้างหลัง ข้างบน และข้างล่างพยัญชนะ ลักษณะเดียวกับที่ใช้อยู่ในปัจจุบัน