ประวัติความเป็นมา

ชาวบ้าน ตำบลเมืองมาย อำเภอแจ้ห่ม จังหวัดลำปาง นิยมประดิษฐ์เครื่องมือเครื่องใช้ในครัวเรือนด้วยตนเอง ตั้งแต่ครกกระเดื่องสำหรับตำข้าว กระบอกน้ำสำหรับการเดินทางเข้าไปทำงานในป่า โดยเฉพาะที่ได้รับความสนใจจากคนภายนอก คือ ก่องข้าว สำหรับใส่ข้าวเหนียว หลายๆ บ้านใช้ก่องข้าวอย่างคุ้มค่า แม้จะหาไม้ไผ่ได้ง่ายภายในพื้นที่ แต่ชาวบ้านไม่นิยมที่จะทำขึ้นใหม่บ่อยๆ เพราะเสียเวลาและไม่มีความจำเป็นต้องทำมากเกินไป จึงไม่แปลกที่หลายคนในหมู่บ้านใช้ก่องข้าวกันจนบางใบขาดวิ่นมีผู้ผลิตก่องข้าวกันหลายครัวเรือน ซึ่งคนในหมู่บ้านใกล้เคียง จะเรียกก่องข้าวของชาวเมืองมายว่า

กระบวนการผลิต

>วัสดุ/อุปกรณ์

วัสดุ: ไม้ไผ่ เป็นวัสดุจากธรรมชาติที่มีคุณสมบัติเหมาะสม ที่จะนำมาแปรรูป สำหรับ ทำเครื่องจักสานมากที่สุด มีหลายพันธุ์ ได้แก่ ไผ่สีสุก ไผ่รวก ไผ่เฮี๊ยะ ไผ่ข้าวหลาม เป็นต้น

หวาย

อุปกรณ์:มีด สำหรับผ่าและตัด และมีดตอกเหล็กหมาด เป็นเหล็กปลายแหลม ใช้สำหรับเจาะ ไช งัด แงะ คีมไม้ รูปร่างคล้ายคีมทั่วไปแต่มีขนาดใหญ่และทำด้วยไม้เนื้อแข็ง ใช้ปากภาชนะจักสานเพื่อเข้าขอบได้สะดวก

ขั้นตอนการผลิต

1) การสานก่องข้าว จะเริ่มสานชั้นในด้านล่างไปก่อน การสานชั้นในจะใช้ตอกไม้ไผ่ทั้งหมด 16 คู่ หรือ 32 เส้น ทุกเส้นจะต้องมีขนาดเท่ากันทั้งหมด

2) การสานด้านนอกนั้นต้องใช้ตอกไม้ไผ่ 12 คู่ หรือ 24 เส้น จะเริ่มสานจากด้านล่าง จากนั้นก็จะเอาชั้นในที่สานเสร็จแล้วไปต่อจนถึงปากก่องข้าว แล้วตัดตอกส่วนที่เหลือทิ้งให้หมดจนเหลือเป็นเพียงรูปร่างของก่องข้าว

3) การสานฝา จะใช้ตอก 10 คู่ หรือ 20 เส้น การสานฝาเป็นการสานธรรมดา คือใช้สานชั้นเดียว ต่อจากนั้นก็จะสานตาดใส่ลงไปชั้นในของฝาแล้วพับครึ่ง ให้ปากฝาเข้าไปข้างใน

4) การทำตีนก่องข้าว ส่วนมากจะใช้เศษไม้สักทำ ก่องข้าว 1 อัน จะใช้ตีน 1 คู่ ความยาวเท่ากับก้นก่องข้าว พอเหลาไม้สักได้ขนาดแล้ว นำมาเจาะรูตามมุมของก่องข้าว

5) การเย็บ จะใช้หวายเย็บ หวายเป็นวัตถุดิบที่สำคัญในการเย็บ จะเย็บฝา เย็บตัวก่องข้าว เย็บตีนก่องข้าว และทำสายร้อย (สายร้อยทำงานปอสา)

เทคนิค/เคล็ดลับในการผลิต

การจักสานก่องข้าวเป็นงานประดิษฐ์ที่ทำด้วยมือ ต้องอาศัยความละเอียดใน การทำ ต้องอาศัยการฝึกฝน จึงจะทำให้เกิดทักษะในการจะทำให้ก่องข้าวออกมาสวยงาม