สถาปัตยกรรมพุทธศิลป์ถือเป็นภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่สำคัญของชุมชนในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ โดยเฉพาะในพื้นที่ที่ได้รับอิทธิพลพุทธศาสนา การศึกษาเอกลักษณ์ทางสถาปัตยกรรมของกลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ช่วยให้เข้าใจถึงรากเหง้าทางวัฒนธรรมและความสัมพันธ์ระหว่างกลุ่มชนในภูมิภาค บทความนี้มุ่งศึกษาเอกลักษณ์พุทธศิลป์ของชาวไทใหญ่ในจังหวัดแม่ฮ่องสอน โดยเฉพาะองค์ประกอบทางสถาปัตยกรรมที่เรียกว่า "ปานถ่อง" และ "ปานซอย" ซึ่งเป็นเอกลักษณ์โดดเด่นและสะท้อนภูมิปัญญาของช่างฝีมือพื้นถิ่น
ความเป็นมาของชาวไทใหญ่แม่ฮ่องสอน
ในแง่ชาติพันธุ์วิทยา ไทใหญ่จัดอยู่ในกลุ่มชาติพันธุ์ไท หรือ ไต (Tai/Dai) เช่นเดียวกับชาวไทขึนเชียงตุง ชาวไทลื้อสิบสองปันนา และไทดำเมืองแถน ชาวไทใหญ่ในแม่ฮ่องสอนมีถิ่นกำเนิดดั้งเดิมจากแคว้นฉาน ซึ่งปัจจุบันมีสถานะเป็นรัฐฉาน (Shan State) ในประเทศเมียนมา โดยถือเป็นพื้นที่ที่มีประชากรไทใหญ่อาศัยอยู่อย่างหนาแน่นที่สุด และเป็นต้นตระกูลของชาวไทใหญ่ที่อพยพมาตั้งถิ่นฐานในจังหวัดแม่ฮ่องสอนของประเทศไทย
นิยามและลักษณะของปานถ่อง-ปานซอย
"ปานซอย" และ "ปานถ่อง" คือองค์ประกอบทางสถาปัตยกรรมที่เป็นโลหะตอกลายประดับชายคาอาคารทางศาสนา ซึ่งชาวล้านนาในจังหวัดอื่น ๆ นิยมเรียกว่า "แป้นน้ำย้อย" โดยมีการจำแนกตามลักษณะการติดตั้งดังนี้:
ปานซอย คือโลหะตอกลายที่ห้อยลงตรงชายคาโบสถ์หรือวิหาร
ปานถ่อง คือโลหะตอกลายที่มีปลายชี้ขึ้นด้านบน
ลวดลายที่ปรากฏมักเป็นลายดอกไม้ ลายพรรณพฤกษา และลายเครือเถา นับเป็นความเชี่ยวชาญพิเศษของ "สล่า" หรือช่างฝีมือชาวไทใหญ่ที่สามารถตอกลวดลายให้มีมิติ มีความนูน แม้จะใช้วัสดุแข็งอย่างโลหะ ทำให้ชิ้นงานมีลักษณะพลิ้วไหวคล้ายมีชีวิต คล้ายกับศิลปะการแกะสลักหินแบบนูนสูงของศิลปะเขมรแบบ "บันทายสรี"