คือ เสียงที่เปล่งออกมาครั้งหนึ่งๆ จะมีความหมายหรือไม่มีความหมายก็ได้ การนับพยางค์ขึ้นกับลักษณะบังคับของบทร้อยกรอง

คือ ข้อกำหนดของบทร้อยกรองแต่ละประเภทว่าจะต้องมีจำนวนคำ จำนวนวรรค จำนวนบาท และจำนวนบทเท่าหมด เช่น

กลอนแปด

๑ บท มี ๒ บาท

๑ บาท มี ๒ วรรค

๑ วรรค มี ๘ คำ (อาจมี ๗-๙ คำก็ได้)

กาพย์ยานี

๑ บท มี ๒ บาท

๑ บาท มี ๒ วรรค

วรรคหน้ามี ๕ คำ วรรคหลังมี ๖ คำ

ตัวอย่าง กลอนเเปด

ถึงบางพูดพูดดีเป็นศรีศักดิ์ มีคนรักรสถ้อยอร่อยจิต

เเม้พูดชั่วตัวตายทำลายมิตร จะชอบผิดในมนุษย์เพราะพูดจา

คือ ลักษณะบังคับให้ใช้คำคล้องจองกันมี ๔ ชนิด ได้แก่

๑. สัมผัสสระ คือ คำที่ใช้สระคล้องจองเป็ฯเสียงเดียวกัน และถ้ามีตัวสะกดมาตราเดียวกัน เช่น

สระอา มา-จา-ฝา-หา-ป่า

สระโอะ สะกดแม่กน จน-คน-ฝน-หน-ป่น

สระอา สะกดเเม่เกย

๒. สัมผัสพยัญชนะหรือสัมผัสอักษร คือ คำที่ใช้พยัญชนะต้นตัวเดียวหรือเสียงเดียวกัน โดยไม่คำนึงถึงตัวสะกด

เช่น จ - จิต ใจ จด จอด แจ๋ว

ด - เด็ก ดื่น ดึก ดื่ม ดาว

น - นก นอน แนบ น้ำ นิ่ง

๓. สัมผัสนอก คือ สัมผัสบังคับของร้อยกรองทุกประเภท เป็นคำที่มีเสียงคล้องจองจากวรรคหนึ่ง ใช้เเต่สัมผัสสระไม่ใช้สัมผัสอักษร

เช่น มาถึงบางธรณีทวีโศก ยามวิโยคยากใจให้สะอื้น

โอ้สุธาหนาเเน่นเป็นแผ่นพื้น ถึงสี่หมื่นสองเเสนทั้งเเดนไตร

เมื่อเคราะห์ร้ายกายเราก็เท่านี้ ไม่มีที่พสุธาจะอาศัย

ล้วนหนามเหน็บเจ็บเเสบคับเเคบใจ เหมือนนกไร้รังเร่อยู่เอกา ฯ

๔. สัมผัสใน คือ คำที่มีเสียงสระหรือเสียงพยัญชนะคล้องจองในวรรคเดียวกัน ทำให้บทร้อยกรองไพเราะ เช่น

จักจั่นเเจ้วเเว่วหวีดจังหรีดหริ่ง ปี่แก้วตริ่งตรบเสียงสำเนียงหนาว

ยิ่งเย็นฉ่ำน้ำค้างลงพร่าวพราว พระพายผ่าวพัดไหวทุกใบโพธิ์

สัมผัสสระ เเจ้ว-แว่ว, หวีด-หรีด, เสียง-เนียง, ฉ่ำ-น้ำ, ไหว-ใบ

สัมผัสอักษร จัก-จั่น-เเจ้ว, หวีด-หริ่ง, ยิ่ง-เย็น, พร่าว-พราว

คือ คำที่ที่เสียงหนักและเสียงเบา บังคับใช้ในบทร้อยกรองประเภทฉันท์

คำครุ มี ๓ ลักษณะ ดังนี้

๑. คำที่ประสมด้วยสระเสียงยาวในเเม่ ก กา เช่น เเม่จ๋า ฟ้าใส

๒. คำที่มีตัวสะกด เช่น เด็กน้อย เขียนอ่าน

๓. คำที่ประสมด้วย อำ ไอ ใอ เอา เช่น ขำ ได้ ให้ เขา

คำลหุ คือ คำที่ประสมด้วยสระเสียงสั้นในเเม่ ก กา

เช่น กระทะ กะทิ ปะทุ สติ อริ กระบะ ขยะ

ตัวอย่าง คำประพันธ์ที่บังคับครุ ลหุ

เเสงสูรย์สาดส่องเเสง จรัสเเจ้งจรูญตา

เทียนทองส่องทาบฟ้า ประโลมหล้าภิรมย์ชม

ชวนคิดให้ไตร่ตรอง นราผอง ณ ยามตรม

ตกอับทุกข์ทับถม บ ฝังจมเสมอไป

คือ คำหรือพยางค์ที่มีรูปวรรณยุกต์เอกและโท ในตำแหน่งที่กำหนดไว้ในบทร้อยกรองประเภทโคลง และร่าย

- คำเอก คือ คำหรือพยางค์ที่มีรูปวรรณยุกต์เอก

- คำโท คือ คำหรือพยางค์ที่มีรูปวรรณยุกต์โท

เป็นลักษณะบังคับที่ใช้ในการเเต่งโคลง และร่าย โดยเฉพาะโคลงสี่สุภาพ

คำเป็น มี ๓ ลักษณะ คือ

๑. คำหรือพยางค์ที่ประสมสระเสียงยาวในเเม่ ก กา

๒. คำที่มีตัวสะกดในมาตราเเม่ กง กน กม เกย เกอว

๓. คำที่ประสมด้วยสระ อำ ไอ ใอ เอา

คำตาย มี ๒ ลักษณะ คือ

๑. คำที่ประสมสระเสียงสั้นในเเม่ ก กา

๒. คำที่มีตัวสะกดในมาตราแม่ กก กด กบ

คือ เสียงสามัญ เสียงเอก เสียงโท เสียงตรี และเสียงจัตวา ในการเขียนกลอนต้องรู้ว่าคำท้ายวรรคใดนิยมใช้หรือไม่นิยมใช้เสียงวรรณยุกต์ ใด สำหรับโคลงสี่สุภาพมีการบังคับเอกโทด้วย เช่น

เดินไพรชมหมู่ไม้ มากมี

พักผ่อนอารมณ์ดี ใช่น้อย

บุฟผากลิ่มรมณีย์ เเสนชื่น

ยามบ่ายตะวันคล้อย ร่มแท้ราวไพร

คือ คำขึ้นต้นสำหรับร้อยกรองบางประเภท เช่น

กลอนบทละคร คำว่า เมื่อนั้น บัดนั้น

ตัวอย่าง บัดนั้นพระยาเภกพิยักษี เห็นพระองค์ทรงโศกโศกี

กลอนดอกสร้อย คำว่าเอ๋ย (เป็นคำที่ ๒ ของวรรคเเรก)

ตัวอย่าง เด็กเอ๋ยเด็กน้อย ความรู้เรายังด้อยเร่งศึกษา

กลอนเสภา คำว่า ครานั้น

ตัวอย่าง ครานั้นท่านยายทองประศร กับยายปลียายเปลอยู่เคหา