Ερμούπολη

Οι μοναχοί της Αιγύπτου τον τέταρτο μετά Χριστόν αιώνα ακολούθησαν κατά γράμμα τη θεία διδασκαλία του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού στη μοναχική πολιτεία τους. Στην Αιγυπτιακή έρημο τα πρώτα Χριστιανικά χρόνια υπήρξαν πολλοί Πατέρες που έζησαν αγγελικό βίο, τηρώντας πιστά το παράδειγμα του Σωτήρος και Θεού μας. Εκεί υπήρξαν προφήτες που με την ένθεη και θαυμαστή πολιτεία τους, γεμάτη από αρετές, είχαν αποκτήσει θείες και θαυματουργικές ενέργειες, αληθινοί διάκονοι και υπηρέτες του Θεού, μην έχοντες στη σκέψη τους τίποτε το γήινο και μη φροντίζοντας για τίποτε από τα προσκαιρα του κόσμου τούτου, άνθρωποι που έζησαν πραγματικά με τέτοιο τρόπο στη γή, σαν να ήταν στην πολιτεία των ουρανών.

Στο σημείο αυτό ας ακούσουμε αυτόν που λέει: “Ευχηθείτε ο ένας για τον άλλον για να θεραπευθείτε”. Ας ακούσουμε τον Χριστό που λέει, ότι εάν συμφωνήσουν στην προσευχή δύο ή τρεις, για κάθε αίτημα που θα ζητήσουν, θα πραγματοποιηθεί. Μεγάλο όπλο, είναι η προσευχή της Εκκλησίας, μεγάλο τείχος, η σύμφωνη προσευχή όλων προς τον Θεό και μάλιστα του λαού που στην αιχμαλωσία έμεινε πιστός. Κανείς να μη τολμήσει να πει, ότι ο Θεός δεν ακούει τους αμαρτωλούς. Περισσότερο δέχεται τη δέηση των ταπεινών και μάλιστα εκείνων που υποφέρουν για το όνομα Του, που μαστιγώνονται, που φυλακίζονται, που θλίβονται, που οι εχθροί τους κοροϊδεύουν, κι' όμως δεν αρνήθηκαν την πίστη του Χρίστου. Υπάρχουν πολλοί και πολλές που έγιναν ομολογητές του Χριστού κι Εκείνος αμέσως τους ακούει. Μεγάλο όπλο η προσευχή τους. Διότι όλους αυτούς τους υπολογίζει ο Χριστός για χάρη του οποίου και κάθε μέρα κινδυνεύουν. Η άναχωρητική και ερημιτική μορφή του μοναχικού βίου αποτελεί το πρώτο είδος αυτού και επαρουσιάσθηκε στην Αίγυπτον κατά την περίοδον των διωγμών και μάλιστα των διωγμών του Δεκίου (249 - 251). Οι ερημίτες μοναχοί, οι οποίοι κατά την εποχήν του Μεγάλου Αντωνίου ανήρχοντο σε 5.000, καταφρονουντες την σκληρότητα της ερήμου ζούσαν επί της πυρακτωμένης άμμου και εβίουν απομεμονωμένοι. Αύτοι μόνον κατά τις Κυριακές και μεγάλες εορτές προσήρχονταν στον πλησιέστερον Ναόν, προκειμένου να συμπροσευχηθούν και να κοινωνήσουν των αχράντων Μυστηρίων.

Ο Άγιος Ονούφριος λέγει, στον Άγιο Παφνούτιο τον βιογράφο του, ότι παλαιότερα ακούοντας καθημερινά τους Πατέρες του Κοινοβίου στο οποίο βρισκόταν αρχικά, να φημίζουν τους Άγιους της Ερήμου ρώτησε: «'Ωστε oι αναχωρητές έχουν περισσότερη παρρησία στο Θεό;». Αυτοί του είπαν: «Ναί, παιδί μου, είναι μεγαλύτεροι από μας γιατί εμείς βλέπουμε καθημερινά ο ένας τον άλλο, διαβάζουμε μαζί την ακολουθία με πνευματική ευφροσύνη και αγαλλίαση. Οταν πεινάσουμε βρίσκουμε έτοιμο το τραπέζι. Αν αρρωστήσει κάποιος από μας σωματικά ή ψυχικά, τον βοηθούν και τον υπηρετούν oι άλλοι με πολλή φροντίδα. Οπωσδήποτε, ότι χρειαστούμε το βρίσκουμε. Αλλά εκείνοι oι ευλογημένοι ησυχαστές δεν έχουν ανθρώπινη παρηγοριά, αλλά ολόψυχα ελπίζουν μόνο στο Θεό. Αν τους έλθει πειρασμός από τον πονηρό δεν έχουν κανένα να τους συμβουλέψει.Εάν πεινάσουν ή γυμνητέψουν ή χρειαστούν οτιδήποτε άλλο, δεν έχουν τίποτα άπ' τα αναγκαία του σώματος. Στις ακολουθίες και τις προσευχές δίνονται περισσότερο. Οι Άγγελοι του Θεού τους διακονούν καθημερινά και όταν εξέρχεται η ψυχή τους από το σώμα την παίρνουν με πολλή φροντίδα και την φέρνουν μπροστά στην Παναγία Τριάδα ψάλλοντας με ευφροσύνη και αγαλλίαση.

Αν σήμερα εμπιστευόμασταν όσα μας αφορούν, στην ύπαρξη του Θεού - Πατέρα μας τότε τά πράγματα θά έπαιρναν τη μορφή ακριβώς που φανερώνεται στους βίους των Αγίων της Ερήμου και ιδιαίτερα σ' αυτόν του Οσιότατου Πατρός ημών Ονουφρίου του Αιγυπτίου, δηλ. δεν θ' αγωνιούσαμε για τις βιοτικές μας μέριμνες. Έχοντας όμως την πίστη που στη βαθειά μορφή της είναι γνώση της ύπαρξης του Θεου-Πατέρα μας και βλέποντας την αδυναμία μας να απαντήσουμε στα προβλήματα της ζωής που θέλουν μια απάντηση, θα αναφερόμασταν με απλότητα στον Πατέρα μας και θα του λέγαμε: «Τον άρτον ημών τον επιούσιον δος ημίν σήμερον...»

Σήμερα ο βίος των ερημιτών της Θηβαϊδας, όπως του Αγίου Ονουφρίου του θαυματουργού ή γίνεται αποδεκτός καϊ συγκλονίζει ή απορρίπτεται σαν φανταστικός και εξωπραγματικός. Τούτο συμβαίνει γιατί παρουσιάζει τον γνήσιο άνθρωπο πού είναι αδειαλείπτως ενωμένος με το Θεό. Δυστυχώς πολλοί από μας τους Χριστιανούς, δε ζητούν «πρώτον την βασιλείαν του Θεού» αλλά ζητούν υλικά και πνευματικά αγαθά. Αρχή και τέλος είναι ο Χριστός, γιατί είναι πρώτος για τη θεότητα, και έσχατος για την ανθρωπότητα. Επίσης λέγεται καί αλλοιώς, είναι το Α και το Ω ο Χριστός, γιατί απλώνει την Πρόνοια Του από το πρώτο Του δημιούργημα, δηλαδή τους ασωμάτους αγγέλους, μέχρι τους τελευταίους, τους ανθρώπους. Σ' αυτόν που διψά τη δικαιοσύνη ο Χριστός, έδωσε την υπόσχεση να του δώσει τη χάρη του ζωοποιού Πνεύματος, την οποία στα Ευαγγέλια υποσχέθηκε νά δώσει σ' όσους πιστεύουν σ' Αυτόν (Ίωάν. δ' 14). Και αλλού ο Χριστός μακαρίζει όσους πεινούν καί διψούν τή δικαιοσύνη, όταν λέει: «Μακάριοι οι πεινώντες και διψώντες τήν δικαιοσύνην, ότι αυτοί χορτασθήσονται» (Ματθ. ε' 6). Θα ξεδιψάσουν πίνοντας από την πηγή που αναβλύζει ύδωρ ζωής και η πηγή αυτή «ούκ άλλη, ει μή ό Χριστός». Η χορήγηση αυτού του ύδατος της ζωής γίνεται δωρεάν, αν και άλλου λέει πώς η οδός που οδηγεί στη ζωή χρειάζεται κόπο καί πολλή βία (Ματθ. ζ' 14). Τότε, όμως, τί θέλει να πει το δωρεάν; Θέλει να πει πως δεν υπάρχει μέτρο για να συγκριθούν τα πρόσκαιρα με τα αιώνια, όπως είπε ο Παύλος: «Ού γαρ άξια τά παθήματα του νύν καιρού προς τήν μέλλουσαν δόξαν αποκαλυφθήναι εις ημάς» (Ρωμ. η' 18 — Πραγματικά, όσα υποφέρουμε τώρα, δέν ισοδυναμούν μέ τή δόξα πού μάς επιφυλάσσει ό Θεός οτό μέλλον —). Δωρεάν, όμως, σημαίνει και ότι η χάρη του ζωοποιού Πνεύματος δεν αποκτάται με χρήματα, αλλά με τα αγαθά έργα εκ μέρους των ανθρώπων και τη φιλανθρωπία του Χριστού που την χορηγεί.

Ακούγοντας λοιπόν αυτά, ας προφυλάσσωμεν τους εαυτούς μας από παντού, προσέχοντας είς τα λεγόμενα της Αγίας Γραφής, και αφήνοντας αυτά να ριζώνουν βαθειά και καθαρίζοντας τους εαυτούς μας από όλες τις βιωτικές φροντίδες. Αν δε πράττωμεν τα μεν και αδιαφορούμεν δια τα δέ, δεν θα έχωμεν κανένα επί πλέον όφελος. Διότι και αν ακόμη δεν χαθουμεν εξ αίτιας του ενός, οπωσδήποτε όμως θα χαθούμεν εξ αίτιας του άλλου. Διότι τι διαφέρει, αν δεν χαθούμεν εξ αίτιας του πλούτου, αλλά εξ αιτίας της ραθυμίας, ή αν όχι εξ αιτίας της ραθυμίας, αλλ' εξ αιτίας της ανανδρίας; Διότι και ο γεωργός, είτε με τον ένα τρόπο χάσει τον σπόρον, είτε με άλλον τρόπο, στεναχωρίεται ομοίως. Επομένως ας μη μας παρήγορη το γεγονός οτι δεν χανόμαστε με όλους τους τρόπους, αλλα να πονούμε με οποιονδήποτε τρόπον και αν χανώμεθα. Και ας κατακαίωμεν τα αγκάθια, διότι καταπνίγουν τον λόγον. Και αυτό το γνωρίζουν oι πλούσιοι, οι όποιοι όχι μόνον δεν είναι χρήσιμοι δι' αυτά, άλλα ούτε και για άλλα. Διότι με το να γίνωνται αιχμάλωτοι των ηδονών, καθίστανται άχρηστοι και δια τα πολιτικά πράγματα. Εάν είναι άχρηστοι δι' αυτά θα είναι πολύ περισσότερον άχρηστοι και δια τα ουράνια πράγματα. Καθόσον είναι διπλή ή καταστροφή της διανοίας ή προερχομένη από τον πλούτον, και από την τρυφήν και από τις φροντίδες. Διότι το καθένα από αυτά τα πάθη είναι ικανόν να καταποντίσει το σκάφος. Όταν όμως και τα δύο ενεργήσουν από κοινού, ας αναλογίστουμε πόσον μεγάλον θα αποβεί το ναυάγιον.

Ας θυμηθούμε, στο σημείο αυτό, πως ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός επιτίμησε την ολιγοπιστίας των μαθητών του (Κατά Ματθαίον Κεφ. ΙΣΤ, στιχ. 5-11). Καὶ ἐλθόντες οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ εἰς τὸ πέραν ἐπελάθοντο ἄρτους λαβεῖν. ὁ δὲ ᾿Ιησοῦς εἶπεν αὐτοῖς· ὁρᾶτε καὶ προσέχετε ἀπὸ τῆς ζύμης τῶν Φαρισαίων καὶ Σαδδουκαίων. οἱ δὲ διελογίζοντο ἐν ἑαυτοῖς λέγοντες ὅτι ἄρτους οὐκ ἐλάβομεν. γνοὺς δὲ ὁ ᾿Ιησοῦς εἶπεν αὐτοῖς· τί διαλογίζεσθε ἐν ἑαυτοῖς, ὀλιγόπιστοι, ὅτι ἄρτους οὐκ ἐλάβατε; οὔπω νοεῖτε, οὐδὲ μνημονεύετε τοὺς πέντε ἄρτους τῶν πεντακισχιλίων καὶ πόσους κοφίνους ἐλάβετε; οὐδὲ τοὺς ἑπτὰ ἄρτους τῶν τετρακισχιλίων καὶ πόσας σπυρίδας ἐλάβετε;

Τι λοιπόν εσκέπτονταν οι μαθητές; «Ότι δεν επήραμεν μαζί μας», όπως επισημαίνει και ο Θείος Χρυσόστομος, «άρτους». Διότι ήσαν ακόμη προσκολλημένοι είς τους ιουδαϊκούς καθαρμούς και τις διακρίσεις των φαγητών. Έξ αιτίας δλων αυτών λοιπόν τους επιτίθεται με μεγαλυτέρη ορμήν και τους λέγει· «Ολιγόπιστοι, διατί σκέπτεσθε μέοα σας, ότι δεν επήρατε μαζί σας άρτους; Ακόμη δεν εννοείτε και δεν καταλαβαίνετε; Ακόμη η καρδία σας εξακολουθεί να είναι πωρωμένη; και μολονότι έχετε μάτια, δεν βλέπετε, και αν και έχετε αυτιά, δεν ακούετε; «Δεν ενθυμείσθε τις πέντε χιλιάδες των ανθρώπων που εχορτάσθησαν με πέντε άρτους και πόσα κοφίνια περισσεύματα ελάβατε; ούτε και τους επτά άρτους ενθυμείσθε με τους οποίους εχόρτασαν τέσσαρες χιλιάδες και πόσα κοφίνια περισσεύματα ελάβατε;» Βλέπουμε σε πόσον μεγάλον βαθμόν έφθασε η αγανάκτηση του; Πουθενά αλλού δεν φαίνεται νά τους επίτιμα κατ' αυτόν τον τρόπον. Τί είναι λοιπόν αυτό πού τον αναγκάζει νά το κάνει αυτό; Επειδή θέλει και πάλιν να τους απαλλάξει από την πρόληψη δια τα φαγητά. Εξ αιτίας αυτού, τότε μεν τούς είπε μόνον, «δέν εννοείτε και δέν καταλαβαίνετε», ενώ είς την περίπτωσιν αυτήν μαζί με την αυστηράν επίπληξιν τους ονομάζει, «ολιγόπιστοι».

Ο Άγιος Χρυσόστομος μας συνιστά στο σημείο αυτό να πρόσεξουμε ότι και η επιτίμηση ήταν μεγάλη και η επιείκεια του. Ωσάν δηλαδή να απολογήται προς αυτούς δια τις αυστηρές επιτιμήσεις του, τους λέγει· «Δεν ενθυμείσθε τους πέντε άρτους και πόσα κοφίνια περισσεύματα ελάβατε; ούτε και τους επτά άρτους και πόσα κοφίνια περισσεύματα ελάβατε;». Και ακριβώς δια τούτο αναφέρει τον αριθμόν και των χορτασθέντων και των περισσευμάτων, ώστε και να τους κάνει να ενθυμηθούν τα περασμένα και να τους κάνη περισσότερον προσεκτικούς προς τα όσα θα συμβούν μελλοντικώς. Και δια να μάθουμε πόσον σπουδαία αποτελέσματα είχεν η επιτίμηση του και πόσον αφύπνισε την διάνοιάν των, ας δούμε τί λέγει ό ευαγγελιστής. Χωρίς δηλαδή ο Ιησούς να τους ειπεί τίποτε επί πλέον, απλώς αφού μόνον τους επετίμησε και πρόσθεσε εις την επιτίμησιν τους λόγους· «Πώς δεν καταλαβαίνετε, οτι δεν σας είπα να προσέχετε από τον άρτον, αλλά από την ζύμην των Φαρισαίων και των Σαδδουκαίων;», πρόσθεσε τα έξης· «Τότε αντελήφθησαν, ότι δεν τους είπε να προσέχουν από την ζύμην του άρτου, αλλά από την διδασκαλίαν των Φαρισαίων και των Σαδδουκαίων», παρά το γεγονός ότι δεν τους έξήγησεν αυτά που τους είπεν. Ας σημειώσουμε πόσα καλά προήλθαν από την επιτίμηση του αυτήν. Καθ' όσον τους απήλλαξεν από τις ιουδαϊκές προλήψεις περί διακρίσεως φαγητών και από ράθυμους πού ήσαν τους έκανε προσεκτικωτέρους. Ακόμη τους άπήλλαξεν από την φιλοδοξίαν και την ολιγοπιστίαν, ώστε να μη φοβούνται ούτε να τρέμουν, εάν συνέβαινε κάποτε να έχουν ολίγους άρτους, ούτε να φροντίζουν διά τήν πείναν, άλλα νά αδιαφορούν δι' όλα αυτά.

Αναλογιζόμενοι τα παραπάνω ας μην γινόμαστε με την συμπεριφορά μας ολιγόπιστοι αλλά ας έχουμε στο νου μας τους αναχωρητές της Θηβαϊδος και όλους τους Αγίους και τους Αναχωρητές της Εκκλησίας μας. Ας παραδειγματιστούμε από τον βίο τους και ας τους μιμηθούμε. Όταν συνάντησε ο Αγιος Παφνούτιος τον Άγιο Ονούφριο, λίγο πριν αναχωρήσει ο τελευταίος από τον κόσμο τούτο, είπε στον Άγιο Ονούφριο:

«Γνωρίζω, αγιότατε Πάτερ, δτι πολύ κόπο δοκίμασες σ' αυτή την έρημο». Τότε ο Άγιος Ονούφριος συμπλήρωσε: «Πίστεψε με, αγαπητέ, ότι υπέμεινα πολλά βάσανα απ' τον πολύ καύσωνα του καλοκαιριού και την παγωνιά του χειμώνα, τήν πείνα και άλλες κακουχίες του σώματος. Τα ρούχα μου έλυωσαν κι' έμεινα ολόγυμνος. Όλα τα υπέμεινα καρτερικά, στοχαζόμενος, όπως πρέπει να κάμνει ο καθένας, τα ανείπωτα αγαθά που ετοίμασε ο Θεός γι'αυτούς που τον αγαπούν. Βλέποντας ο Κύριος την πολλή μου στενοχώρια ευδόκησε και φύτρωσαν τρίχες σ' όλο τό σώμα μου και σκεπασμένος απ' αυτές δεν αίσθανόμουν πια την παγωνιά ή άλλο βάσανο. Εκτός απ' αυτό καθημερινά Αγγελος μου έφερνε ψωμί για να στηρίζομαι και να υπηρετώ το Θεό με περισσότερη θερμότητα».

Ας διδαχθούμε από τους βίους των Αγίων της Εκκλησίας μας, όπως του Αγίου Ονουφρίου του θαυματουργού, και ας δούμε ότι οι άνθρωποι αυτοί είχαν δώσει όλο τους το είναι στον Κύριο χωρίς δεύτερη σκέψη. Ας δούμε ότι οι άνθρωποι του Θεού, την ήμερα που κοινωνούν πλημμυρίζουν από πνευματική παρηγοριά. Ούτε πεινούν, ούτε διψούν, ούτε αισθανόνται πόνο ή άλλη θλίψη. Οι Άγιοι του Χριστού που δεν λογαριάζουν τις θλίψεις και τις κακουχίες του κόσμου τουτου για χάρη του Θεού, αναλαμβάνονται από τους Αγγέλους στον Παράδεισο και βλέποντας την τόση λαμπρότητα και ωραιότητα των ουρανίων ταγμάτων θαμπώνονται. Γίνονται ένα με το θείο φώς, χαίρονται το Πνεύμα του. Ευφραίνονται και αγάλλονται περίσσια, αξιωνόμενοι τόσων αγαθών. Λησμονούν πέρα για πέρα όλους τους προηγούμενους κόπους και τις στενοχώριες που υπέμειναν.

Η φύσις των πειρασμών είναι διπλή. Διότι οι θλίψεις βασανίζουν τις καρδιές, όπως τον χρυσόν εις την κάμινον, με το να δοκιμάζουν διά της υπομονής την ακεραιότητα των, ή πολλές φορές και οι ίδιες οι αφθονίες της ζωής γίνονται το δοκιμαστήριον δια τους περισσοτέρους. Διότι εξ ίσου είναι δύσκολο και να διαφυλαχθεί αταπείνωτος η ψυχή στις δυσκολίες τών πραγμάτων και να μη αλαζονευθεί και εκτραπεί προς αδικίαν στις ευτυχείς περιστάσεις. Παράδειγμα δε από τό πρώτον είδος των πειρασμών είναι ο μεγάλος προφήτης Ιώβ. Τέτοιο παράδειγμα υπήρξε και ο Άγιος Ονούφριος. Ακαταμάχητοι αθλητές. Και οι δύο με το να υποδεχθούν με ακλόνητον καρδίαν και αμετάβλητον φρόνημα ολόκληρη την ωσάν ορμήν χειμάρρου σφοδρότητα του διαβόλου, απεδείχθηκαν τόσον ανώτεροι από τους πειρασμούς, όσον πιο μεγάλα και ανυπέρβλητα τους εφάνησαν ότι είχαν προβληθεί από τον εχθρόν τα αγωνίσματα.

Αν κρατήσουμε την πίστη, δεν θα κατακριθούμε και θα στολιστούμε με κάθε είδους αρετή. Γιατί τόση δύναμη έχει η πίστη, ώστε να δίνει τη δυνατότητα να περπατάνε οι άνθρωποι και πάνω στη θάλασσα. Άνθρωπος ίδιος μ' εμάς ήταν ο Άγιος Πέτρος, που είχε σάρκα και αίμα και μεγάλωσε και ανδρώθηκε, τρώγοντας τις ιδιες μ' εμάς τροφές. Αλλά όταν ο Ιησούς του είπε «έλα», επειδή πίστεψε, περπάτησε πάνω στα νερά (Κατά Ματθ. 14, 29), έχοντας την πίστη πιο σίγουρο θεμέλιο και από την προκυμαία και κινώντας ανάλαφρα το βαρύ σώμα του, χάρη στην ελαφρότητα που του χάριζε η πίστη. Όσο βέβαια είχε την πίστη, πατούσε γερά πάνω στό νερό. Όταν όμως δίστασε, τότε άρχισε να καταποντίζεται (Κατά Ματθ. 14, 30). Γιατί όσο έχανε λίγο-λίγο την πίστη, τόσο βούλιαζε και το σώμα. Γνωρίζοντας όμως το πάθημα του, του είπε ο Ιησούς που γιατρεύει τα πάθη των ψυχών μας: «Ολιγόπιστε, γιατί δίστασες;» (Κατά Ματθ. 14, 31). Και πάλι, παίρνοντας δύναμη από τον Χριστό, που τόν κράτησε από το δεξί χέρι, αφού πάλι πίστεψε με τη χειραγωγία του Δεσπότου Χριστού, έκανε την ίδια και πάλι διαδρομή, περπατώντας στη θάλασσα. Αυτό το γεγονός, ότι δηλαδή περπάτησε πάλι, το αναφέρει έμμεσα το Ευαγγέλιο που λέει- «αφού ανέβηκαν πάλι στο πλοίο...» (Κατά Ματθ. 14, 32). Διότι δεν είπε ότι κολυμπώντας ο Πέτρος ανέβηκε, αλλά αφήνει να εννοηθεί ότι όσο διάστημα έκανε, περπατώντας στά κύματα προς τον Ιησού, τόσο περπάτησε και επιστρέφοντας μαζί Του, για να ανέβει πάλι στο πλοίο.

Πάντοτε να χαίρετε, λέγει ο Απόστολος, αδιακόπως να προσεύχεσθε, δι' όλα να ευχαριστείτε» Ας αναλογιστούμε τι σημαίνει αυτό το «χαίρειν» και ποία είναι η ωφέλεια από αυτό και πώς μπορεί να κατορθωθεί η αδιάλειπτος προσευχή και να αποδίδεται δια το κάθε τι ευχαριστία εις τον Θεόν. Εκτενέστερο σχόλιο επί τούτου, με πρακτική προέκταση για τον καθένα μας, θά μπορούσε νά θεωρηθεί το έξης απόσπασμα του αγίου Μακαρίου του Αιγυπτίου, σε απλή μετάφραση: «Η φρόνιμη ψυχή, όταν βρεθεί μέσα στα κακά και τη θλίψη, δεν απελπίζεται, αλλά κρατά αυτό πού έχει αποκτήσει, καί όσα κι αν της προκαλέσει ο σατανάς με αμέτρητους πειρασμούς, τά υπομένει καί λέει: Κι αν ακόμη είναι να πεθάνω εγώ, τον Θεό δεν τον εγκαταλείπω. Και τότε, εάν ο άνθρωπος υπομείνει τους πειρασμούς, αρχίζει ο Κύριος και λέει στον σατανά: Βλέπεις πόσα κακά καί θλίψεις έφερες εναντίον του, και δεν σε υπάκουσε, αλλά υπηρετεί και φοβάται εμένα. Τότε ντροπιάζεται ο διάβολος και δεν έχει να πει τίποτε. Διότι, και στην περίπτωση του Ιώβ, αν γνώριζε ο διάβολος, ότι πέφτοντας αυτός (ο Ίώβ) στους πειρασμούς, επρόκειτο νσ τους υπομείνει και να μη νικηθεί, δεν θα το ζητούσε από τον Θεό για να μη ντροπιαστεί. Έτσι και τώρα, μ' αυτούς που υπομένουν τις θλίψεις και τους πειρασμούς ντροπιάζεται ο σατανάς και μετανιώνει — πού τους έβαλε σε θλίψεις— γιατί δεν μπόρεσε να πετύχει τίποτε. Διότι αρχίζει και του λέει ο Κύριος: Στον παραχώρησα, σου επέτρεψα να τον υποβάλλεις σε πειρασμό. Μήπως πέτυχες τίποτε; Μήπως σέ υπάκουσε;».

Πόλλα φανερώνονται μέσα στους βίους των ερημιτών της Θηβαϊδος. Διαβάζοντας το βίο του Αγίου Ονουφρίου ας σκεφτούμε πόσο πραγματικά υστερούμε και απέχουμε απ' τη θειοειδή αυτή ζωή εμείς οι σύγχρονοι Χριστιανοί. Κέντρο και γνώμονας της ζωής του Οσίου Ονουφρίου υπήρξε το Ευαγγελικό: «Ζητείτε πρώτον την βασιλείαν του Θεού και την δικαιοσύνην Αυτού και πάντα ταύτα προστεθήσεται υμίν». Δύσκολη η εφαρμογή της εντολής αυτής και πίστη πολλή χρειάζεται.

Ο σύγχρονος άνθρωπος, καθηλωμένος μπροστά στην τηλεόραση του, όπως έχει λεχθεί, για να δεί και να ακούσει το καινούργιο, πατάει όλα τα κουμπιά του τηλεχειριστηρίου και πέφτει συνέχεια στα ίδια και στα ίδια και στα ολόιδια... Έτσι, κι η τελευταία του ελπίδα για το καινούργιο σβήνει και μένει στα ίδια..., στη ρουτίνα του..., στο τέλμα του..., στο θάνατο του... Χορταίνει από πλήξη... Γι' αυτό καί χρειάζεται εγρήγορση πνευματική καί διαρκής προετοιμασία. «Γρηγορείτε», είπε ο Κύριος, και «γίνεσθε έτοιμοι, ότι η ώρα ού δοκείτε ο υιός του άνθρωπου έρχεται» (Κατά Ματθ. κδ' 42, 44, κε' 13). Ο υιός του άνθρωπου, ο αδέκαστος Κριτής, έρχεται για τον καθένα με τόν θάνατο του και για όλους κατά τή δευτέρα παρουσία σε ώρα που δεν την περιμένουμε.

Οι άγιοι μας διδάσκουν προπαντός καί μας εμπνέουν με την αγία ζωή τους. Γι' αυτό καί εκείνοι πού πορεύονται με συνέπεια την οδό της αρετής και της τελειότητος, πρέπει να αποβλέπουν προς τους βίους των αγίων ως «προς αγάλματα τίνα κινούμενα και έμπρακτα». Οι εκπληκτικοί βίοι των αγίων μας είναι αγάλματα ζωντανά, έμπρακτα μνημεία τής αρετής, πού μας διδάσκουν καί μας καλούν «το εκείνων αγαθόν οικείον ποιείσθαι δια μιμήσεως», να τους μιμηθούμε, για να οικειοποιηθούμε την αρετή τους. Οι Ασκητές της Ερήμου,είναι άνθρωποι που εβίασαν τη φύση τους για να φτάσουν στο υπέρ φύσιν, που για τον προπτωτικό άνθρωπο θεωρούνταν φυσικό. Άνθρωποι με στερεή πίστη, δεν δυσπιστούν εμπρός στο θαύμα, το οποίο, σύμφωνα με το Ευαγγέλιο, μπορούν να κάμουν και οι ιδιοι, με τη χάρη και τη δύναμη που τους δίνει ο Θεός, Οι ίδιοι ζουν μόνοι, με το Γέροντα τους, τη συνοδεία τους ή το μοναστήρι τους (κοινόβιο συνήθως), μελετώντας το λόγο του Θεού και τρεφόμενοι με τη θεία Κοινωνία.

Στο σημείο αυτό ας δούμε ότι στον Άγιο Ονούφριο, μετά τα όσα του διηγήθηκαν, σχετικά με τους αναχωρητές, οι υπόλοιποι μοναχοί του κοινόβιου, στο οποίο βρισκόταν αρχικά, καθημερινά αύξανε ο πόθος και έλυωνε η ψυχή του για την αγάπη της ησυχίας. Μια νύχτα πήρε μαζί του λίγα ψωμιά και βγήκε από το Μοναστήρι, παρακαλώντας το Θεό να τον οδηγήσει όπου είναι ευάρεστο σ' Αυτόν για να κατοικήσει. Όταν έφτασε στην έρημο έβαλε στο μυαλό του να κατοικήσει κάπου σ' ένα βουνό και τοτε είδε μπροστά του ένα υπέρλαμπρο φως. Γεμάτος από φόβο θέλησε να επιστρέψει ξανά στο Κοινόβιο.

Άλλ' αμέσως φάνηκε σε κείνο το φως ένας ωραιότατος άνθρωπος, θαυμάσιος στη θέα και ένδοξος, που του είπε: Μή φοβηθείς, Ονούφριε. Έγώ είμαι ο Άγγελος του Θεού που μέ πρόσταξε να σε φυλάω άπ' την ώρα που γεννήθηκες, ως την ώρα που θα πεθάνεις. Προχώρα, λοιπόν, και μη φοβηθείς του διαβόλου τις πονηρίες, ή τους πειρασμούς ή οτιδήποτε σου συμβεί. Γιατί εγώ είμαι μαζί σου για να σε προσέχω ώσπου να παραδώσω την ψυχή σου στα χέρια του Θεού. Λέγοντας του αυτά ο Άγγελος τον συνόδεψε για αρκετή απόσταση όπου ήταν μιά σπηλιά. Τότε αυτός έγινε άφαντος. Ο Άγιος Ονούφριος κτύπησε την πόρτα της σπηλιάς και είδε να βγαίνει ένας γέροντας χαριτωμένος και ενάρετος. Αφού, τον προσκύνησε αυτός τον ασπάστηκε λέγοντας: «Καλωσόρισες, αδελφέ μου, Ονούφριε. Ο Κύριος να σε σκέπει και να σε φυλάει». Μπήκαν στη σπηλιά και έμεινε κοντά του λίγες μέρες διδασκόμενος διάφορα πράγματα. Αφού τον νουθέτησε αρκετά για όσα είναι αναγκαία για την άσκηση, του είπε: «Σήκω παιδί μου για να σε οδηγήσω σε μια σπηλιά ησυχαστική, στην εσωτερική έρημο στην οποία θέλει ο Κύριος να κατοικήσεις μόνος σου και να πολεμήσεις ενάντια στο δαίμονα για να πάρεις τα τρόπαια της νίκης. «Περπατώντας τέσσερα μερόνυχτα εφτάσαν σε μια καλύβα μικρή πού είχε φοινικιά και βρύση ωραία και του λέγει: «Αυτός είναι ο τόπος που σου ετοίμασε ο Κύριος για να κατοικήσεις». Έμεινε μαζί του τριάντα μέρες διδάσκοντας τον κάθε λεπτομέρεια της μοναχικής παλαίστρας. Υστερα πήγε στη σπηλιά του και ερχόταν και επισκεφτόταν τον Αγιο μέχρι που πέθανε εδώ και τον έθαψε. Το όνομα του ήταν Ερμείας απ' τη φυλή του Ισάχαρ.

Μη ἔπεχε ἐπὶ τοῖς χρήμασί σου καὶ μὴ εἴπῃς· αὐτάρκη μοί ἐστι. μὴ ἐξακολούθει τῇ ψυχῇ σου καὶ τῇ ἰσχύϊ σου τοῦ πορεύεσθαι ἐν ἐπιθυμίαις καρδίας σου, καὶ μὴ εἴπῃς· τίς με δυναστεύσει; ὁ γὰρ Κύριος ἐκδικῶν ἐκδικήσει σε. μὴ εἴπῃς, ἥμαρτον, καὶ τί μοι ἐγένετο; ὁ γὰρ Κύριός ἐστι μακρόθυμος. περὶ ἐξιλασμοῦ μὴ ἄφοβος γίνου, προσθεῖναι ἁμαρτίαν ἐφ᾿ ἁμαρτίαις· καὶ μὴ εἴπῃς· ὁ οἰκτιρμὸς αὐτοῦ πολύς, τὸ πλῆθος τῶν ἁμαρτιῶν μου ἐξιλάσεται· ἔλεος γὰρ καὶ ὀργὴ παρ᾿ αὐτοῦ, καὶ ἐπὶ ἁμαρτωλοὺς καταπαύσει ὁ θυμὸς αὐτοῦ. μὴ ἀνάμενε ἐπιστρέψαι πρὸς Κύριον καὶ μὴ ὑπερβάλλου ἡμέραν ἐξ ἡμέρας· ἐξάπινα γὰρ ἐξελεύσεται ὀργὴ Κυρίου, καὶ ἐν καιρῷ ἐκδικήσεως ἐξολῇ. μὴ ἔπεχε ἐπὶ χρήμασιν ἀδίκοις· οὐδὲν γὰρ ὠφελήσει σε ἐν ἡμέρᾳ ἐπαγωγῆς. μὴ λίκμα ἐν παντὶ ἀνέμῳ καὶ μὴ πορεύου ἐν πάσῃ ἀτραπῷ· οὕτως ὁ ἁμαρτωλὸς ὁ δίγλωσσος. ἴσθι ἐστηριγμένος ἐν συνέσει σου, καὶ εἷς ἔστω σου ὁ λόγος. γίνου ταχὺς ἐν ἀκροάσει σου καὶ ἐν μακροθυμίᾳ φθέγγου ἀπόκρισιν. εἰ ἔστι σοι σύνεσις, ἀποκρίθητι τῷ πλησίον· εἰ δὲ μή, ἡ χείρ σου ἔστω ἐπὶ στόματί σου. δόξα καὶ ἀτιμία ἐν λαλιᾷ, καὶ γλῶσσα ἀνθρώπου πτῶσις αὐτῷ. μὴ κληθῇς ψίθυρος, καὶ τῇ γλώσσῃ σου μὴ ἐνέδρευε· ἐπὶ γὰρ τῷ κλέπτῃ ἐστὶν αἰσχύνη, καὶ κατάγνωσις πονηρὰ ἐπὶ διγλώσσου. ἐν μεγάλῳ καὶ ἐν μικρῷ μὴ ἀγνόει (Σοφία Σειράχ, Κεφ. 5). Τίποτε δεν μπορεί να προβάλλεται ως δικαιολογία, όταν λάβωμεν ύπ' όψιν το πυρ της γεέννης που θα μας κατατρώγη τον καιρόν εκείνον, κατά τον οποιον εξ αιτίας μικρας αποκλίσεως και ολίγου ιδρώτος θα εχωμεν χάσει τον ουρανόν και τα απερίγραπτα αγαθά. Διότι και ο χρόνος είναι σύντομος και ο κόπος ολίγος· και όμως εχομεν εξαχρειωθη και περιεπέσαμεν πάλιν σε ηθική κατάπτωση και μάλιστα χειρότερη από αυτή που χαρακτήριζε τους ανθρώπους των αρχαίων χρόνων. Εις την γη αγωνίζεσαι και εις τους ουρανούς στεφανώνεσαι· από ανθρώπους τιμωρείσαι και τιμασαι από τον θεόν δύο ημέρας τρέχεις και βραβεύεσαι αιωνίως· με το φθαρτόν σώμα αγωνίζεσαι και οι τιμές αποδίδονται εις το αφθαρτον.

Οι ερημίτες της Θηβαΐδας και της Νιτρίας μας φαίνονται, παρ' όλον οτι ζουν σε μία πυρίφλογη και άγονη έρημο, να ομοιάζουν μ' ευτυχισμένους και μακάριους ανθρώπους, μέσα σ' ενα εξαίσιο θερμοκήπιο γιγάντων της αρετής και του πνεύματος. Αναλογιζόμενος τους γιγαντες αυτούς της πίστεως μη στηρίζεσαι εις τα χρήματα σου και μη είπης «εχω αρκετά χρήματα». Μη ακολουθείς τις ορέξεις της ψυχής σου και την συναίσθησιν της σωματικής σου δυνάμεως, και της επί των άλλων εξουσίας σου, ώστε να πορεύεσαι με τις κακές επιθυμίες τής καρδίας σου. Η αιχμαλωσία αυτή άρχισε εν αυτή την πηγή του ανθρωπίνου γένους. Ο πρώτος άνθρωπος, πριν να αποκτήσει απόγονον, εγένετο δούλος και αιχμάλωτος της αμαρτίας. Ο μέγας αιχμαλωτιστής είναι ο σατανάς, ο εχθρός του Θεού και του ανθρώπου. Χρησιμοποιεί τον κόσμον και την σάρκα και σύρει τους αιχμαλώτους του δια του βορβόρου. «Εκήρυξε δε και αιχμαλώτοις αφεσιν, ην καί ενήργησε, δήσας τόν ισχυρόν, τόν τυραννικώς και αδυναστεύσαντα του γένους ημών Σαταναν και τα σκεύη αυτού διαρπάσας ημάς».

Το ευαγγέλιον του Μεσσίου είναι μήνυμα και Διακήρυξις ελευθερίας, ως το προς τον Ισραήλ εν Αιγύπτω και εν Βαβυλώνι. Δια της αξιομισθίας του Χριστού οι αμαρτωλοί ελευθερουνται από τους δεσμούς της ενοχής και δια του Πνεύματος και της χάριτος από τις αλυσίδες της διαφθοράς.

Είναι άπελευθέρωσις - από την χειροτἐραν δουλείαν, την οποίαν απολαμβάνουν πάντες όσοι καθιστούν τον Ιησούν κεφαλήν των και θέλουν να κυβερνώνται από Αυτόν. Ο Μεσσίας ακόμη ήλθεν ου μόνον δια του λόγου του ευαγγελίου τον να κομίσει τό φώς είς τους καθημένους εν τώ σκότει, αλλα και δια της δυνάμεως της χάριτος του να δώσει την όρασιν είς όσους ήταν τυφλοί. Ο χρόνος της ζωής μας είναι λίγος, σύντομη η ευκαιρία για σωτηρία. Όταν λοιπόν σπαταλήσουμε αυτόν τον σύντομο χρόνο που μας δόθηκε για να μάθουμε κάτι χρήσιμο, στο να ακούμε περιττά κι ανώφελα και βλαβερά λόγια, πότε θα βρούμε τον άλλο χρόνο για να μάθουμε τα αναγκαία και κατεπείγοντα; Γιατί, κι αν ακόμα ήταν μεγάλος ο χρόνος της ζωής μας, πάλι έπρεπε να τον αφιερώνουμε στα χρήσιμα. Τώρα όμως που είναι και λίγος και σύντομος, πως δεν θα είναι πράξη της μεγαλύτερης ανοησίας και αυτόν το λίγο χρόνο να τον σπαταλούμε σε διδασκαλίες που διαφθείρουν την ψυχή μας; Τί ανάγκη έχεις για φάρμακο; Μή δεχτείς την πληγή για να μην ξοδέψεις τον χρόνο σου να θεραπεύεις αυτά που παίρνεις απο άλλους. Εξασφάλισε την υγεία σου από τις θείες Γραφές, κι αν έλθει κανείς που σου λέει κάτι άλλο, κλείσε τα αυτιά σου, απομακρύνσου γρήγορα από κοντά του και μην καθυστερήσεις καθόλου.

Το πνεύμα του Χριστού υπερβαίνει την κοινή λογική. Καταργεί και τα μαθηματικά των ανθρώπων. Όταν ο Χριστός στάθηκε και παρατηρούσε τι έριχνε ο καθένας στο «γαζοφυλάκιον», στο θησαυροφυλάκιο του ναού, και είδε μία χήρα φτωχή που έρριξε δύο λεπτά, είπε πως αυτή «πλείον πάντων έβαλε», έδωσε τα πιο πολλά, διότι έδωσε όλη την περιουσία της, «πάντα όσα είχε» (Κατά Μάρκ. ιβ' 41-44). Τα αληθινά ανώτερα είναι τα μαθηματικά του Θεού. Η ελπίδα της απολαύσεως των αιωνίων αγαθών, της άφθαρτης δόξας και της ανέκφραστης χαράς της ουρανίου βασιλείας, μάς στηρίζει στις δοκιμασίες μας και μας εμπνέει στους αγώνες αυτής της μικρής και πρόσκαιρης ζωής μας, που δεν είναι παρά μια ασήμαντη στιγμή μπροστά στην ατελεύτητη αιωνιότητα.

Ο άνθρωπος είναι απαύγασμα της φύσης. Φύση και άνθρωπος πρέπει να συνυπάρχουν αρμονικά, ν' αγιάζονται συνεχώς υπό Πνεύματος Αγίου. Ποτέ το ένα δεν πρέπει να λειτουργεί σε βάρος του άλλου... Αν γίνεται αυτό, τότε έχουμε μονομέρεια, αίρεση, παρέκκλιση, ανισορροπία, καταστροφή. Χωρίς φύση και κτίση δεν νοείται άνθρωπος. Και χωρίς τον άνθρωπο δεν αξιοποιείται, δεν αγιάζεται η φύση... Εδώ αποδεικνύεται η αλληλοπεριχώρηση, έλλογης και άλογης φύσης. Οι Ερημίτες στα δυσπρόσιτα κελλιά τους, "εν σπηλαίοις και ὀρεσι και ταις οπαίς της γης", προσπαθούν να ξαναζήσουν την Καινή Κτίση της προπτωτικής καταστάσεως, και να φτάσουν αρκετοί από τους γεροντες απο το κατ' εικόνα στο καθ' ομοιωσιν. Οι πραγματικές διαστάσεις του ανθρώπου είναι οι διαστάσεις ενός παιδιού προς τον Πατέρα του. Όπως τα παιδιά θέλουν μόνο ν' αγαπούν τον πατέρα τους και τη μητέρα τους, και ν' αγαπιούνται απ' αυτούς και δε σκοτίζονται για τα προβλήματα τους έχοντας την πίστη πως θα φροντίσουν γι' αυτά οι γονείς τους, έτσι ακριβώς θέλει ο Θεός να διαμορφωθούν οι σχέσεις μας μαζί Του. Γιαυτό όταν οι μαθητές ρώτησαν τον Χριστό πως θα προσεύχονται, πως δηλαδή θα επικοινωνούν με το Θεό, ο Χριστός τους υπέδειξε την πατρική - υιϊκή προσευχή: Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς ἁγιασθήτω τὸ ὄνομά σου ἐλθέτω ἡ βασιλεία σου γενηθήτω τὸ θέλημά σου, ὡς ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ τῆς γῆς τὸν ἄρτον ἡμῶν τὸν ἐπιούσιον δὸς ἡμῖν σήμερον καὶ ἄφες ἡμῖν τὰ ὀφειλήματα ἡμῶν, ὡς καὶ ἡμεῖς ἀφίεμεν τοῖς ὀφειλέταις ἡμῶν καὶ μὴ εἰσενέγκῃς ἡμᾶς εἰς πειρασμόν,ἀλλὰ ῥῦσαι ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ πονηροῦ. ἀμήν.

Πηγές - Βιβλιογραφία

Αντώνιος Ρωμαίος. Κατηχήσεις Αγίου Κυρίλλου Ιεροσολύμων. Δευτέρα. Καρέας: "ΕΤΟΙΜΑΣΙΑ" Ιεράς Μονής Αγίου Ιωάννου Προδρόμου Καρέα, 1999.
Αρχιμ. Λυράκη Ν. Καλλιστράτου, Ο Νόμος του Θεού και ο Άνθρωπος, Εκδ. 5η, Αθήνα, 2003.
Αρχιμανδ. Τίτου Κ. Χορτάτου. Ιερά Μονή Οσίου Ονουφρίου εν Ιερουσαλήμ, Έκδοσις Δευτέρα, Αθήνα 2006.
Αρχιμανδρίτης Ιωήλ Γιαννακόπουλος. Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους Ο - Κείμενο - Ερμηνευτική Παράφραση - Σχόλια Προβλήματα - Χάρται. Τετάρτη. Vol. 1ος έως 9ος. Αθήνα: ΛΥΔΙΑ, 1986.
Γερασίμου Μοναχού Μικραγιαννανίτου. Ο ενιαύσιος Στέφανος της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, Αθήνα 1976.
Διμηνιαίον Περιοδικό Αναγέννησις, Ι. Ησυχαστήριο Αγία Φωτεινή, Ελληνοπεράματα Ηρακλείου Κρήτης, Τεύχος Μαρτίου - Απριλίου 2003, σελίδες 3698-3699, "Από Ομιλίαν του Καθηγουμένου και Πατριαρχικού Εξάρχου Πάτμου Πανοσ. Αρχιμ. κ. Αντίπα εις το Πνευματικό Κέντρο της Ι. Αρχιεπ. Κρήτης (23/2/2003)
Επισκ. Διονυσίου Δ. Ψαριανού, Ο Λογος του Θεού, Αποστ. Διακονια, Τομοι Α, Β, Έκδοση Α, 2007
Η Αγία Γραφή, Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, http://www.apostoliki-diakonia.gr/bible/bible.asp
Κείμενα. Μηνιαία. Vol. Ιανουαρίου έως Δεκεμβρίου. Αθήνα Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1988.
Νικολάου Βούλγαρη Ιατροδιδασκάλου, Κατήχησις Ιερά τουτέστιν Εξήγησις Λεπτομερής της Θείας και Ιεράς Λειτουργίας εν ειδει ερωταποκρίσεων μετά και πολλών ψυχοφελών εξετάσεων, Ακριβής επανέκδοση της α εκδόσεως του 1651. Ιερόν ησυχαστήριον Αξιον Εστίν Κατουνάκια Αγίου Όρους. 2007
Ο Άγιος Ονούφριος, Έκδοσις "Απόστολος Βαρνάβας". Οχτώηχος. Αθήνα , 1962.
Π. Ευδοκίμωφ, Η προσευχή της Ανατολικής Εκκλησίας-Η Λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αποστ. Διακονία, Έκδοση Γ, 1997
Πεντηκοστάριον. Αθήνα , 1986.
Πρωτοπ. π. Παπαβαρνάβας, Γεώργιος. ΟΣΙΟΣ ΟΝΟΥΦΡΙΟΣ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ Εφημερίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Ναυπάκτου. [Online] Φεβρουάριος 2, 2005. http://www.parembasis.gr/2006/06_06_06.htm.
Πρωτοπρ. Αναγνωστοπούλου Στεφάνου. Εμπειρίες κατά την Θεία Λειτουργία,2008
Τρεμπέλας, Π. (2003). Η Καινή Διαθήκη μετά συντόμου ερμηνείας (Τεσσαρακοστή όγδοη εκδ.). Αθήνα, Αττική, Ελλάδα: Αδελφότης Θεολόγων ο ΣΩΤΗΡ. Τριώδιον. Αθήνα, 1978. Ωρολόγιον. Αθήνα, 2006
Παναγιώτης, Τρεμπέλας. Η Καινή Διαθήκη μετά συντόμου ερμηνείας. Έκδοση τεσσαρακοστηόγδοη (48). Αθήνα : Αδελφότης Θεολόγων ο "ΣΩΤΗΡ", 2003.
Αρχιμανδρίτης Ιωήλ, Γιαννακόπουλος. Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους Ο' Κείμενον - Ερμηνευτική Παράφρασις - Σχολια - Προβλήματα - Χάρται. Θεσσαλονίκη : Ορθόδοξη Χριστιανική Αδελφότητα "ΛΥΔΙΑ", 1986.
Μέγας, Αθανάσιος. Μεγάλου Αθανασίου ΕΠΕ Ι 244. Ελληνες Πατέρες της Εκκλησίας (ΕΠΕ Ι). Θεσσαλονίκη : s.n., 1972.
Άγιος Ιωάννης, Δαμασκηνός. Λόγος εις το Γενέσιο. [συγγρ. βιβλίου] Ιερομόναχος Αθανάσιος Γιεβτιτς Επίσκοπος Ζαχουμίου και Ερζεγοβίνης. Η Θεοτόκος Τέσσερις Θεομητορικές ομιλίες του Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού. Αθήνα : Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1995.
—. PG Ελληνική Πατρολογία Migne 94, 1332.
Π.Β. Πάσχου, Εξήνθησε η Έρημος, Θαυμαστές Ιστορίες των Μεγάλων Ασκητών της Αιγύπτου, Αποστολική Διακονία, Έκδοση Α, Αθήνα 2004.
Π.Β. Πάσχου, Το γεράκι του προφήτου - διηγήματα, Εκδόσεις Αρμός, Α' Έκδοση, Αθήνα, 1993.
Γεώργιος, Παπαδημητρόπουλος. Εισαγωγή - Η εποχή των Μαρτύρων. [συγγρ. βιβλίου] Συμεών Μεταφραστής. Η άθληση και το μαρτύριο των Αγίων Αγαθής - Βαρβάρας - Ευφημίας - Θεκλας - Ιουλιανής - Σοφίας και των θυγατέρων της. Αθήνα : Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 2002.
Υιοί Β.Ν., Πάσχα. Ακολουθία και Βίος της Αγίας Ενδόξου Μεγαλομάρτυρος και Αθλοφόρου του Χριστού. Έκδοση Πρώτη (Α) Πάτρα : Υιών Β.Ν. Πάσχα, 1886.
—. Ακολουθία και Βίος της Αγίας Ενδόξου Μεγαλομάρτυρος και Αθλοφόρου του Χριστού. Έκδοση Δευτέρα (Β) Αθήνα : Ανδρέας Β. Πάσχας, 1914.
Πρωτοπρεσβύτερος Κωνσταντίνος, Παπαγιάννης. Σύστημα Τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου ενιαυτού καταρτισθέν επί τη βάσει της τυπικής παραδόσεως της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας. Έκδοση Πρώτη (Α). Αθήνα : Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 2006. σσ. 545-547. Κ.Α. 99.04.055, ISBN 960-315-554-3.
Άγιος, Μάξιμος. PG Ελληνική Πατρολογία Migne 90,157. 11. —. PG Ελληνική Πατρολογία Migne 90, 321.
Νικόλαος, Καβάσιλας. Ομιλία Νικολάου Καβάσιλα είς την γέννησιν. [συγγρ. βιβλίου] Νικόλαος Καβάσιλας. [μεταφρ.] Παναγιώτης Νέλλας. Η Θεομήτωρ Τρείς Θεομητορικές Ομιλιες Κείμενο Μετάφραση Εισαγωγή Σχόλια Παναγιώτης Νέλλας. Έκδοση Δ. Αθήνα : Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1995.
Ζήσης, Θωμάς. Ορθοδοξίας Θησαύρισμα. Απολυτίκια και Κοντάκια Εορτολογίου. Αθήνα : Εκδόσεις ΑΣΤΗΡ, 1998, Τόμ. Ε.
Μαυρομάτης, Γεώργιος. Η Αποκάλυψη του Ιωάννου - Ερμηνευτικά. Αθήνα : Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1999.
Αγιορείτης, Άγιος Νικόδημος. Ερμηνεία εις την Ζ και Η Ωδή και Προσευχή των Αγίων τριών παίδων. Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις Ορθόδοξη Κυψέλη, 1992.
Άγιος Κύριλλος, Ιεροσολύμων. Κατηχήσεις Αγίου Κυρίλου Ιεροσολύμων. Καρέας Αθήνα : Εκδόσεις ΕΤΟΙΜΑΣΙΑ Ιεράς Μονής Αγίου Ιωάννου Προδρόμου Καρέα., 1999.
Διονύσιος, Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης. Εις την Αγία Κυριακή 1979-1986. Ο Λογος του Θεού. Αθήνα : Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 2002.
Συμεών, Μητροπολίτης Νέας Σμύρνης. Κηρύξατε - Ομιλίες στά Ευαγγέλια των Κυριακών. Έκδοση Δευτέρα. Αθήνα : Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 2004.
Χατζηνικολάου, Αρχιμανδρίτης Αστέριος. Μέλλουσα Κρίση και αιωνιότητα. Αθήνα : Αδελφότης Θεολόγων Ο ΣΩΤΗΡ, 2009.
Π., Πάσχος. Εν ασκήσει και μαρτυρίω των Αγίων Νικοδήμου Αγιορείτου και Αθανασίου Παρίου. Αθήνα : Εκδόσεις Αρμός, 1996. 21. Χατζηνικολάου, Αρχιμανδρίτης Αστέριος. Η οδός του Κυρίου στενή και ευρύχωρος και παράδοξος. Έκδοση δευτέρα. Αθήνα : Αδελφότης Θεολόγων Ο ΣΩΤΗΡ, 2007.
Ιωάννου Χρυσοστόμου Αρχ. Κωνσταντινουπόλεως, Σειρά Ελληνες Πατέρες της Εκκλησίας, Υπόμνημα εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον.
Αρχ. Τιμοθέου Κιλίφη, Σκέψεις και Εμβανθύσεις, Έκδοση Β., Αθήνα, 1994
Εις τον Οικουμενικόν Διδάσκαλον και Φωστήρα της Εκκλησίας Άγιον Ιωάννην τον Χρυσόστομο, Εκδόσεις Ορθόδοξος Κυψέλη