Vishal Vijay Pandhare, Jalgaon

Mob Number: 9665735024 (Get Connect with me Click on Name or Number )

कोष्टी लोकांचा असा विश्वास आहे की ते मार्कंडेयऋषीचे वंशज आहेत, किंवा देवगिरी (बेरार) याचा राजा राजहंस, ज्यास इ.स. ११११ मध्ये कोष्टी ('पुण्यपुरुष') ही पदवी दिली गेली. पेशवा, बुंदेलखंड, राणी लक्ष्मीबाई आणि टीपू सुलतान यांच्या सैन्यात कोष्टीने वेगवेगळ्या रियासतमध्ये सैनिक म्हणून नोकरी घेतली. कोष्टे (कोष्टी) क्षत्रिय आहेत आणि ते पौराणिक सूर्यवंश (सौर) वंशातील कुशामार्गे वंशावळीचा दावा करतात. राम आणि सीतेच्या जुळ्या मुलांपैकी एक होता. हा समुदाय स्वतःला वैष्णव पंथातील असल्याचे ओळखतो.

कोष्टी पारंपारिकपणे रॉयल विणकर म्हणून काम करत असत, जरी औद्योगिकीकरण आणि शक्तीच्या अस्तित्वामुळे 1800 च्या दशकाच्या उत्तरार्धात पारंपारिक हातमाग समुदायावर मोठा परिणाम झाला. आज कोष्टी बहुतांश कापूस आणि रेशीम गिरण्यांमध्ये कार्यरत आहेत. सार्वजनिक आणि खाजगी दोन्ही क्षेत्र. जसजशी वेळ निघत गेली तसतसे त्यांनी लघु उद्योग सुरू केले आणि इतरांनी विविध क्षेत्रात नोकर्‍या मिळवल्या.

मराठा आणि कानडा कोष्टी या दोन मुख्य विभागातील आहेत. कानडा-कोष्टी घरी व परदेशात मराठी बोलतात. ते मराठा-कुणबिस आणि त्याहून अधिक सॅलिस सह क्रमांकावर आहेत. एक वर्ग म्हणून कोष्टी धार्मिक आहेत, सर्व हिंदू देवतांची उपासना करतात आणि सर्व मेजवानी आणि उपवास ठेवतात. मराठा-कोष्ट्या दररोज कोल्हापूरच्या किंवा विजापूरमधील बदामीच्या कुटूंब देवीची पूजा करतात आणि त्यांच्यासमोर फुले व चप्पल घालतात. ते ब्राह्मणांना मोठ्या श्रद्धेने मानतात आणि लग्न आणि मृत्यू सोहळे आयोजित करण्यास सांगतात. कानडा-कोष्ट्या सातार्‍यात शिंगणापूरच्या महादेवाची पूजा करतात आणि जंगम पुजार्‍यांना त्यांचा जन्म, विवाह आणि मृत्यू समारंभ आयोजित करण्यास सांगतात. ते पूर्वी लिंगायत होते पण आता त्यांचे कठोर निरीक्षक नाहीत.

कानडा-कोष्टिस

कानडा-कोष्टी कर्णावळ आणि पाटणवळ उपविभागात विभागल्या आहेत. कुणावळ आणि पाटणवळ हे दोघेही कानारा येथून आले आहेत. त्यांचे सामान्य नाव आकाडे, बदादे, बहिरट, बावड, भाकरे, भागवत, भालेसिंग, भंडारे, बिबवे, बिडे, बोमदारडे, बोत्रे, चक्रे, चिपडे, चोरडे, दहोरे, दंडवते, ढगे, ढवळशंख, धुमणे, धीमे, ढोले, दिंगे, दिवटे, डोईफोडे, दुगम, गलांडे, घोडके, घाटे, गोदासे, गुलावणे, गुरसाळे, हमाडे, हर्के, हुले, जावारे, झाडे, काळसे, काळतावणे, कांबळे, खडगे, खणे, खार्वे, कुडाळ, कुरकुटे, कुसुरकर, लाड, लकरे, माहूरे, मकवते, माळगे, मालवंडे, मंतरकर, मान्याल, मुखवते, नेमाने, पडोळे, पांडकर, पांदरे, पारखे, रहाताडे, फाळके, फलटणे रंगरे, रशीणकर, शेवाळे, सिलवंत, सोनदे, सोपटे, तांबे, तारके, तराळकर, तावरे , तारावडे, तत्परुक, थोंबरे टिपरे, उकराडे, उपरे, वरडे, वाहल आणि वेदोर्डे. समान आडनाव असलेले लोक आंतर-विवाह करू शकत नाहीत. त्यांची गृहभाषा मराठी आहे.

खालील उपसमिती कोष्टी समाजात अस्तित्वात आहेत. कंसातील नावे या जातींसाठी वैकल्पिक नावे दर्शवितात. उदाहरणार्थ, देवानंग कोष्टी (ज्या महाराष्ट्राच्या पश्चिम भागात प्रसिध्द आहेत) आंध्र प्रदेशातील देउलवाडा आणि महाराष्ट्रातील नांदेड जिल्ह्यातील लिंगायत कोष्टी म्हणून ओळखले जातात.

* अहिर - पूर्वीचे कळप

* औकुले (विदर्स) - ते कोष्टिस व इतर जातीतील मिश्र वंशाचे आहेत.

* भोयर

* बुराड - बांबूचे माजी कामगार.

* देशकर - म्हणजे 'देशातील एक' असे सांगण्यासाठी की ते दुसर्‍या प्रदेशातून गेले नाहीत तर काही काळासाठी स्वदेशी आहेत.

* देवांग (लिंगायत)

* गाढेवाल / गाडेवाल (गडढे) - पूर्वीचे गाढवपालक (गोखा, घोके, घोखले, बर्वे, कोल्हटकर, शेंद्रे, सौनसरकर, राऊत, बांगडे)

* गारहवाला (गढेवार) - जबलपूर जवळील गारहा हे जुने शहर

* गुजर

* हातघर

* जैन कोष्टी - माजी जैन

* कोसकटी (काचीबांधे)

* लाड - गुजरातच्या लाड प्रांतातील. (शिर्षके- धोंगाडे, परांडे, वरडे)

* लारिया (बेलदार) - छत्तीसगडचे माजी रहिवासी.

* लिखर - माजी राजपूत.

* मालवी

* मराठा (मठा) - माजी मराठे.

* मॅथे - माजी राजपूत.

* ओंकुले

* पद्मासले

* पवार - माजी राजपूत कुळ.

* पाटवीस - पाटव्यातून उतरणे - विणकर त्यांच्या कापसाच्या कपड्यांना सीमा लावण्यासाठी रेशमी धागा रंगविणारा डायर.

* साडे

* सगुनसाळे - बेकायदेशीर वंशाचा गट.

* सालेवार - विणकर. या सबकास्टचे लोक बर्‍याच दिवसांपासून विणकर होते.

* सुतसळे

* स्वकुल साळी

* रावत

भाषा: कोष्टी लोक कोशती भाषा बोलतात, ती वेगळी इंडो-आर्यन भाषा असून ती संस्कृतमधून काढलेल्या शब्दात त्यांच्या तत्सम किंवा तद्भव भाषेत आढळतात. मराठी, खारी-बोळी, बुंदेली, छत्तीसगढी आणि हिंदीच्या रूपांसारख्या भाषांमध्येून घेतले गेलेले शब्द देखील कोष्टीमध्ये आहेत. कोष्टी येथे स्थानिक पोटभाषा आहेत ज्या प्रदेशापेक्षा बर्‍याच भिन्न आहेत. अलीकडे, कोष्टी लोक त्यांच्या स्वतंत्र राज्यांच्या प्रमुख भाषा बोलू लागले आहेत, म्हणजे महाराष्ट्रात स्थायिक झालेल्या कोष्टी.

Vishal Vijay Pandhare, Jalgaon

Mob Number: 9665735024 (Get Connect with me Click on Name or Number )

आज भारतानं वस्त्रोद्योगात प्रचंड प्रगती केली आहे. पण या उद्योगाचा भारतातला इतिहास फार रंजक आहे. राष्ट्रीय हातमाग दिनानिमित्त घेतलेला हा आढावा.

Vishal Vijay Pandhare, Jalgaon

Mob Number: 9665735024 (Get Connect with me Click on Name or Number )

7 ऑगस्ट हा दिवस देशात राष्ट्रीय हातमाग दिवस (National Handloom Day) म्हणून साजरा केला जातो. केंद्र सरकारनं 2015 मध्ये हा दिवस सुरू केला. आज भारतानं वस्त्रोद्योगात (Indian Textile Industry) प्रचंड प्रगती केली आहे. पण या उद्योगाचा भारतातला इतिहास फार रंजक आहे. राष्ट्रीय हातमाग दिनानिमित्त घेतलेला हा आढावा. (The history of handloom industry in the country on the occasion of ‘National Handloom Day’)

भारत विविधतेने नटलेला देश आहे. भारतातले भौगोलिक प्रदेश, प्रांत, संस्कृती जशा वेगवेगळ्या आहेत तसंच भारताच्या मातीत अनेक प्राचीन कला दडलेल्या आहेत. त्यापैकीच एक कला म्हणजे हातमाग (Handloom). जेव्हापासून भारतात देश ही संकल्पना अस्तित्वात नव्हती तेव्हापासून या मातीतले कारागिर आपल्या कौशल्यानं हातमागावर विविध भरजरी वस्त्र विणत होती. ज्यांना परदेशात मोठी मागणी होती.

भारतातला महत्वाचा व्यापार

मध्ययुगीन इतिहासाच्या उत्तरार्धाच्या काळात आणि आधुनिक इतिहासाच्या कालखंडात भारताचे जगभरातल्या अनेक देशांशी व्यापारी संबंध होते. याकाळात मसाल्यांसोबत भारतातून सर्वाधिक निर्यात होणारी वस्तू म्हणजे रेशमी आणि सुती वस्त्र होते. विशेषतः युरोपात (Europe) भारतातल्या हातमागावर विणण्यात आलेल्या वस्त्रांनी मोठी बाजारपेठ निर्माण केली होती.

व्यापाराची फारशी चलाखी नसली तरी भारतातला कारागिर आपल्या कलेत पारंगत होता. कोणत्याही यंत्रांशिवाय केवळ हातमागावर सुंदर वस्त्र विणण्याची कला त्याला अवगत होती. कुठलीही शिकवण नसताना सुबक कलाकृती, आकर्षक रंगसंगती आणि दर्जेदार आणि गुणवत्तापूर्ण वस्त्र ही भारतीय हातमागाची वैशिष्ठ्ये होती. एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे ही कला हस्तांतरित होत गेली आणि भारतातला कापड व्यवसाय बहरत गेला.

इंग्रजांच्या काळात भारतीय कापड उद्योगाला घरघर

भारतातील इतर उद्योगांच्या तुलनेत कापड उद्योग चांगल्या स्थितीत होता. त्याकाळी काही लाख लोक या उद्योगाशी निगडित होते. भारतातून सुती आणि लोकरीचे कपडे, शाली, मलमल आणि कशीदाकामाची निर्यात होत होती. 1600 नंतर भारतात ईस्ट इंडिया कंपनीने (East India Compony) पाय पसरायला सुरूवात केली. भारतातल्या महत्वाच्या उद्योगांमध्ये कापड उद्योगाची जगभरात चलती आहे हे इंग्रजांच्या लक्षात आलं. त्यानंतर ब्रिटनमध्ये (Briton) उत्पादित झालेल्या कापडाला लोकप्रिय करण्यासाठी भारतात अनेक वर्षांचा इतिहास असलेल्या कापड उद्योगाला इंग्रजांकडून उद्ध्वस्थ करण्यात आलं. (The history of handloom industry in the country on the occasion of ‘National Handloom Day’)

भारतातला ‘सोने की चिड़िया’ बनवणारा उद्योग

1800 च्या शतकात बंगाल केवळ भारतातच नाही तर जगात कापडउद्योगाचं महत्वाचं केंद्र बनलं होतं. इथले लोक जगभरात समुद्रामार्गे कापड पोहोचवून चांगलं उत्पन्न मिळवत होते. रेशीम उत्पादन आणि रेशमावर सोन्या-चांदीने केल्या जाणाऱ्या नक्षीकामाबद्दल अहमदाबाद जगभर प्रसिद्ध होतं. अठराव्या शतकात इंग्लंडमध्ये या कपड्यांना इतकी जास्त मागणी होती की ही मागणी थोपवण्यासाठी सरकारला त्यावर कर लावावा लागला होता.

1813 साली गव्हर्नरला ब्रिटन संसदेत एक प्रश्न विचारण्यात आला, की औद्योगिक क्रांती झाल्यानंतरही ब्रिटनमध्ये तयार झालेलं कापड भारतात विकले का जात नाही? त्यावर त्या गव्हर्नरने उत्तर दिलं होतं की, भारतातल्या कापडाची गुणवत्ता ब्रिटनच्या कापडापेक्षा जास्त आहे.

स्वातंत्र्य चळवळीत हातमाग उद्योगाचं योगदान

या सगळ्या इतिहासानंतर स्वातंत्र्य चळवळीत (Indian Independence Movement) पडलेल्या स्वदेशीच्या ठिणगीनं देशातल्या हातमाग उद्योगाला पुन्हा नव्याने चालना मिळाली. विदेशी वस्तुंची होळी करून 7 ऑगस्ट 1905 रोजी ‘स्वदेशी’चा नारा देण्यात आला. यामध्ये विदेशी वस्तुंचा वापर सोडून देशात तयार होत असलेल्या वस्तुंचा पुरस्कार करण्यात आला. यानंतरच स्वातंत्र चळवळींतल्या अनेक दिग्गज पुढाऱ्यांनी खादी (Khadi) वापरण्यास सुरूवात केली जी परंपरा आजही कायम आहे. याच स्वदेशी आंदोलनाचं स्मरण म्हणून आणि या क्षेत्रात काम करणाऱ्यांप्रति कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी राष्ट्रीय हातमाग दिवस साजरा करण्यात येतो.

एवढा प्रचंड इतिहास असलेला आणि अनेक स्थित्यंतरं पाहिलेला भारतातला कापड उद्योग आजही आपली वेगळी ओळख टिकवून आहे. जगभरातल्या बदलत्या ट्रेन्डप्रमाणं भारतातल्या कापड उद्योगानंही स्वतःला काळानुरूप धाग्यात गुंफून घेतलंय. कापड विणता विणता भारत नावाच्या संकल्पनेची अर्थव्यवस्था विणणाऱ्या आणि कित्येक शतकं जगाच्या पाठीवर भारताची कलात्मक ओळख टिकवून ठेवणाऱ्या असंख्य कारागिरांचं आज राष्ट्रीय हातमाग दिवशी स्मरण.

Vishal Vijay Pandhare, Jalgaon

Mob Number: 9665735024 (Get Connect with me Click on Name or Number )