Bydrage edder vörschenen in Tydschrift Groniek övergesettet in idt Nedderdůdisch tor Vormake eft Leringe. Oirspronckelicke Uthgave. ‘De Hollandse heremiet: De melancholiehouding in de Nederlandse kunst van de 16e en 17e eeuw’, in: Groniek 40, nr. 176: Melancholie: modeziekte in de middeleeuwen en vroeg-moderne tijd (Nov. 2007), ISSN 0169-2801, pp. 289-304.
Desse Bydrage richtet sick up een Höft-Kenmerck der Wemödicheitsvörbelding in der nedderlandschen Kunst: de Holding van idt Lychame waerby idt Hoft dorch een Arm understönet werdt. Desse kenmerckende Gestalte is seddert dem Uthgave van Dürers Melencolia I. stedes met Wemödt in Vorband gebracht.[2] De möglicke religiösen Byklangken van Vorstellingen met Figuren in dem Gestaltenisse des Melancholici werden hyrinne wyder uthgesocht. Hyrby staen Vorstellingen van Gelerden unde Studenten in demsulven Lychames-Stand thom Middelpunckte. Besydes sölen oick anderssörtige Afbeldingswysen dessulven Temperaments an Bodt komen. Innet sestende unde seventende Jaerhondert bestunde een seckere Unklarheit thom Upsichte desses Gemödes-Thostandes, de oick thor Uthdrucking kömpt in den Uthbelding daervanne. Melancholy werdt an enen Syde upgefattet als schöpendes Temperament unde geköppelt an Vörbeldingskraft unde Wysheit, an den anderen Syde werdt idt geseen als vördelgende Kraft vorthkomend uth Unvörschillicheit unde Ledicheit. Desse Tho-wedder-Stellinge manck gödt-günstige unde vormaledyde Upfattinge spelt oick een Rol by der Důdinge der Melancholy-Holding. De kenmerckende Denckers-Holding (eft Penseroso-Posus) kan up Ingevinge unde Beseelinge wysen, doch schynt gelyckwal up Unvörschillicheit unde Tracheit tho sinnespelen.
Vordath de Denckersholding dorch Dürers Druck als Melancholie-Motyf gecanoniseret werdt, quam desse beredes vör in vorscheiden christelicken Beldt-Överleveringen unde hadt sy oick een andersörtige Beteickenisse gehadt. Eft wal Dürers Druck ane henin gemensam unde wyd-vörbrydet is gewest unde tor Folge een Bronne vör velerleye Kunstwercken, werdt de sinnebeldige Dragwydte daervan överschattet. Idt schynt thoe als-eft-wal menn desse feststaende Vorstelling der melancholische Natůr anherkennen wolde in yedere (sittende) Figur, die idt Hoft met synem Arm understönet. So wolde Lütke Notarp een Teckeninge van Jacques de Gheyn II van Enem Man uthrustende in enem Feld um desser Holding willen als Melancholy-Uthbeldinge upfatten. Sy menede dath ‘a motif’s removal from an allegorical context and insertion in a work of genre in no way meant that its accepted meanings were completely abandoned.’[3] Sy leth even-wal bůten idt Seensfeld dath dessen Gestalte alredes hadt bestaen langk vör de Upnåme hyrvanne in enem sinnebeldigen Vorband tom Stande quam.
Den öldeste Beldt-Överlevering waerinne desse Standt des Lychames een vornåme Rol spelde, is sunder Twyfel de met dem Christ als Smertensman, waerby den Heylandt dorchgangks thom halven Lyvem met Synen Lydens-Wercktůgen werdt vörgestelt. In velen Vörbelden zynt Synen Hånden gecrůtzet by-ein-gebunden up Synem Börste, doch oick den Dernisse-vörweckende Penseroso-Posus gebrůckede man um synen Lyden tho vöranschůwelicken.[4] So vorwendede oick Dürer desse Holding beredes in 1493-94 vör syn Malery met idtsulvem Underwerp (Afbelding 2) unde vör idt Tittelbladt van de Kleine Passye in 1511.[5] Oick Jan Gossaert makede Gebrůcke van desser Holding vör synem Christ up den kolden Stene van um-unde-naerby 1520.[6]
Vornömpte Standt des Lychames quam alredes vör in alderhande Vorstellingen van Acedia; de Belychaminge der Ydelheit edder Ledicheit. Wowal vam Begin der Middelretyden is Melancholy im Vorband gebracht met dem Dödtsunde der Acedia unde daran somtydes gelyck gestellet.[7] In der nedderlandschen Konst werden beide Geistesholdingen up vörgelyckbaren Wyze afgebeldet, thom Vörbelde in de sinnebeldige Prent-Rekesen vörbeldende de Dödtsunden dorch Jerom Wiericx naer Philips Galle (umtrent 1600) unde de Jene van Henrick Goltzius (1576-86).[8]
Jodoch zynder upfallenden Underscheiden tho bespören tusschen den Figuren van Acedia by Goltzius unde Galle, unde den Figur van Melancolia by Dürer: den erst-genömpten twe hebben eren Ogen geschlothen unde betůgen gein enkelt Spör van Besicheit, idtzy nicht lychamelick noch geistlick, wyl Dürers Figur vörstocket vör sick uthkyket. Oick holdt sy een Cirkel-dreyer eft Passer fest, waer-henin-jegen de slåpende Personifikacye van Acedia nirgent tho im Standt lyket. Went ‘Ledicheit döt in dypen Slåpe fallen’ (Spröcken, 19:15).[9]
Överichens is Pieter de Jode’s Personificacye van idt miströstige eft trůwerige Temperament na Maerten de Vos van um-unde-naby 1590 tom 1600 wal slåpende weddergegeven.[10] Desse Vortröweling eft dorch Slåpericheit uperweckte Vörstocktheit des Gemödes heft daer-thoe geleidet dath men oick slåpenden nicht-sinnebeldigen Figuren in Vorband heft wöllen brengen mettem Melancholicus, thom Vorbelde sevententste-jaerhondertsten nedderlandschen Vorstellingen van sogenömpste Corde-gardekes met innegeslåpen Krygeslůden in Wacht-Plaetzen eft Lokalen. Oick werd de Holding die wy im Vorband syn gaen bringen met Melancholy van oldsher mannichmal gebrůcket vör Vorstellingen van Heremyten in der Wůsternie.
Een bekent vroch-nedderlandsch Vörbeld is Johannes de Döper in der Wůsternie (1480-1485) vam Handt van Geertgen tot Sint Jans (Afbelding 3). Jegenstaende de důdelicke Över-einkůmpsten in Form, staet in dem Beldt-Överdracht van Heremyten-Hilligen spirituelle Meditacie (edder geistige Överdencking) in ener natůrlicken Ummegeving in idt Middelpunckt unde nicht racionele Kontemplacie (edder redelicke Överpeinsing) in ener kunstmåthigen Sfere: Seel jegen Geiste tho-wedder. Oick Dürer vörwendede höchest warschynlick desse Beldt-Tradicie van Heremyten vör synem Druck Melencolia I. umme alsus een nye tho schöppen, doch de Underscheide manck dessulven zynt anmerckelick.
De Överdenking unde Gedechtenisse by den Heremyten is een boethferdiche, Godt-selige unde up Erlössing gerichtete Meditatio unde geine endlose Bespegeling eft lydt-wesich Gejåmmer als by Melancholici. Wowal Heremyten sich voll Övergave uth eren Gelöve van all idt Erdtsche afwenden, trachten de Melancholici jodoch dorch eren Ratio eft Rede festicheit up den Werlt tho krygen. By beiden is wal swar Rede van de Vörwarlosing van idt Lychamelicke, doch de Melancholicus pleget gein upsettelicke Ascesis: dit is allent idt Gefolg van thoe-vele racionele Bespegeling unde Stoltheit synes Hochmödtes. Heremyten können nicht idt Vörworp van Ledicheit thom-dele-fallen. Ere Ledicheit is gein Sunde, doch een Dögedt.
Sodanen Underscheyden werden sich oick uthgedrucket in dem Beldt-Överdracht. Anders als den Blick van bekůmmerden Melancholici is de Jene van Heremyten mest upwerts gerichtet, sulvest als se idt Hoft lychamelick hangen lathen. Melancholy is daer-jegen ytlicks Werrelts. Nicht-vör-nichts beldede Abraham Bloemaert in synem Reeches met den Elementen de fraulicke Figuere van Terra (Aerde) thoe-sampt aff als Belychaeming van Wemödt, met de an Dürers Druck untleenden Wercktůgen: den Globus unde den Passer ofte Cirkel-draeyer.[11]
De Umstandicheit dath tallose desser Melancholy-Personificaticyen nedder-gesettet zynt up enem Globo met måthkunstige Wercktůgen, alsoick de mannelicken Figuren in den Temperament-Reckse van Jacques de Gheyn II uth um-unde-naby 1596-1598, is na mynen Insicht kenmerckend vör ere melancholischer Inspanninge idt erdischen tho bedwingen dorch den Geiste.[12] Jodoch bekompt so wal idt Erdische als idt Hemmelsche hyr even ser Andachticheit. De sterrenkunstige Andacht vör idt Firmament unde Hemmel is even wal gein religiöse “Andacht” vör idt Bovenerdsche.
Jegenstaende sodane Underscheydelichedes tusschen Vorstellingen met Gelerden an enen Syde unde met Heremyten an anderen Syde zynt beide Typen beredes in dem sesthenden Jaerhundert mannichmal met malkanderen vorbunden unde also tho-samen-gefattet. Dit is thom Vorbeld idt Gefal in Jan Cornelisz. Vermeyens synem St. Jherominus in Meditacye in idt Louvre. Wowal idt eigentlick gaet umme een Gelerde in syn Studer-Kammer is de Börste van den Hilligen untblothet als by enem Heremyt. St. Jherom söl sich vaker met enem Stene up de Börste geslagen hebben umme syne Begerlickhedes dorch Sulve-Castydinge uth-tho-bannen. De Schedel welcke de Hilger festholdt, maket důdelick dath syn demödichen Holding Vorband holdt met Gedanckenisse över idt annegende Endt. Een solckes Werck is een Vörlöper van Vorstellingen met melancholyschen Gelerden unde Studenten in dersulven Holding, de hyrnae noch thor Sprake söllen komen.
Daerby seen wy de Penseroso-Posus ettelicke Malen tho-růgge by böthferdigen Hilligen, soals Maria Magdalena, alsoick in Vorstellingen met Evangelisten unde Apostelen. Hyrby steit de Holding boven-al vör Berůwe (by Petrus) ofte Dernisse ofte Trůwer (by Johannes d’Evangelist).[13] Oick konde de Holding staen vör idt contemplative Leven tom Upsichte des wercksaemen Levens, soals in Johannes Vermeer synem Christus tom Hůse van Martha unde Maria van umtrent 1655.[14]
Benevens bestund dahr een Vörlöper efte Vöraff-Schadůwinge van de Melancholy-Holding tho bespören binnen enem Thema der christelicken Ikonographie dath hyr under geiner Bedinge unvermeldet blyven sol: Den mörreden HJob up de Mistvaelt of Scheiderhopen.[15] Idt was wedder-umme Dürer sulvest die desse Holding schoin in 1503-1504 gebrůckede vör synem Weddergåve van HJob unde syne Fraue up enem der Sydesvlögels des berůhmden Jabach-Altares (Afbelding 4).[16]
Anders als den Smertensman, eft de Minschen-Wordinge van Acedia, Heremyten unde böthferdigen Hilligen besit de tobbige efte carmejackerende Gestalte des HJobs een Geistesgesteltheit die noch tom aldermesten över-ein-kompt met Wemödt; de Nodtrůft. Des tho upmerckelicker mach idt wesen, dath Schuster in syner uthförigen Undersöckinge över Dürers Melencolia I. nirgents waer innegaet up dessen beldsprakichen Övereinkůmpste tusschen HJob unde Personifikacyen van Mistrůwer, wyl oick desse sich binnenhalf idt Repertorium van Dürer sulven openbaret. De upperste Vortwyfling efte Nodtrůft unde Unvörschillicheit al idt Werltse tho-wedder, so kenmerckend vör Melancholy, werdt in Dürers Schildery sichtbar gemaket dorch idt uthblyven van HJobs Andtwort up dem Emmer voller Wateren welcken syne Frow över em uthkypert.
Idt is bemerckenswert, dath de Herförmer Martin Luther regelmåthig de schriftůrlicke Geschedenisse van HJob erwenede in synen Berichtingen över de Anfechting van Swarmödt unde Selens-Beswaertheit.[17] Waerschynlick was dit noch een wydere Grundt vör Dürer um desse Holding vör syne Melencolia I.-Figur tho bestemmen. Luther warschůldede uthgereckent jegen de Bespegeling över de eigenen Erlössing unde Selicheit tho-wedder, övermedes he solckes sagh als eene Sunde.[18] Ofte derglycken religiösen Beteickenissen oick dorch-klingken in de Melancholy-Vorstellingen is swaerlick naer-tho-wysen. Edoch wysen mannigerleye desser Vorstellingen dorch Middel van Vanitas-Teickens up den Dödt voruth, waer-dorch oick algemeine Vanitas-Vorstellingen met Melancholy in desulvem Sammen-Hangk gebracht können werden.
Idt Protestantismus des sestenden Jaerhonderts sagh de wemödige Geistesgesteldheit nicht allent als een Dödtsunde welcke vormeden werden sol, jodoch wal oick unde vör-allem als Vörsökinge dorch dem Důvel welcke de Gelövigen up dem Pröve stellede. Idt můthmåthige Angaen van een derglicke Strydt wedder Övel-daders hengkt unjegensechelick sampt metten Beprövingen in dem Wůsternie, welckere de Heremyten uth eigenem Willen vördrågen unde wedder-streven. Oick kan sy vorknöpet werden an der demödige Holding van böthferdigen Hilligen die gerae in idt Römschen Catholicismus bysundere Vöreringe kenden. De Melancholy-Holdinge kan deshalf unmöglick in Vörband gebracht werden met ener bestembden Christen-gemeinte.
Luther unde synen recht-herförmpden Anhangeren hebben de Geistesgesteltheit unde erer geistlicken Evenknee efte Porture, Tristitia (Drövicheit, Vordryth, Trůwer), manges behandelt in eren Trostschriften, nicht in dem mindesten umme dath sy daersulven an lededen.[19] Unde derhalven werdt in den Uphets-Geschriften der Conter-Reformatorische Drövenisse edder Herten-Kummer als eigenerdige Protestantsche Kranckheit bestempelt. Eft Vorstellingen van Melancholy werckelick insetbar waren als Exempelen eft Dragers van religiösen Polemyk falt wal tho betwyfelen. Een Dingk is secker unde ane Twyfel: innet Catholische Italien was idt Thema even gemensam unde daer werd oick de Wemödicheitsholding månnichs angewendet, jodoch erwelede menn hyr mestens klassiken Uthbeldingen. Salvator Rosa syn Prent vorstellende Democryt in Meditacie (1662) is hyr een Vörbeld van.[20] De Römsch-Catholycke Hendrick Terbrugghen begrundet sick up sodane Italjånsche Vörbelden als he de bedrövede Heraclitus afbelde up ener Wyze de van oldsher Vorband hadt geholden met dem Weddergave des hilligen Jheronimi; in den Penseroso-Poso met enem Schedel unde enem Böckwerck.[21]
Dirck Volckertsz. Coornhert hadt Swaermödt (‘zwaarmoedicheyd’) in syner Zedekunst dat is wellevenskunste (1586) ummeschreven als ‘een zwackheyd des ghemoed’ van unwysen Luden die ‘Voorspoet noch teghenspoet draghen. Dit comt om dat zy ’t eynde niet en weten, waar toe zulx den mensche van Gode werdt toeghestiert.’[22] Vör-upsettelick werdt Melancholy in Vörbindinge gebracht met dem Angste uth dem Tyde tho fallen, unde met der Erlössing unde Vörsenicheitsleer. Joan Calvyn underwizet in syner Institutionis (1536) dath Sulve-Betrachting vör Godes Spegel der Wet ‘Wantrůwe der eigenen Krafts alsoick een Angst unde Vrese des Gemöthes inbösemt’, doch dit sol Otmödt unde Underdanicheit vorth-bringen. ‘So geschach idt endelick, dat den Minsch, erschrecket dorch idt Besef des ewichlicken Dödes […] sich allent Godes Bermherticheit thoe-wendede, als thom enigen Haven der Selicheit.’[23] In dit Lichte is idt vel-sechend dath de Wemödicheitsholding oick gebrůcket werd vör een Gelerde uppet Tittelbladt van ’t Geopende en Bereidwilligen Herte (1693), een herförmpt Geschrift dat dorch Joannes Boekholt is uthgegeven. Darenboven werdt daer-up de Wet des Heren in ener Thoe-sammen-hangk gestelt met dem Vorstande unde idt Hert dorch Middels van Psalm 119:34.[24]
Gelertheit de stölede uppet Gelöve in Godt golt ane-henin als nafolgenswerdich. Afbeldingen van Gelerden unde Pseudo-Wethenschoppers soals Alchemisten holden oick englick Vorband metter Melancholy-Vörbelding.[25] Idt is geinsins thoefallich dath de Gelerden-Beldsprake vorth-kompt uth de Weddergave van Jheronimus in syner Studerkammer; dessulve Hyllige de oick als sulve-castydende Heremyt in dem Wemödicheitsholding is vörgestellet.[26] Panofsky syner Meining dath Dürer synem Druck “Jheronimus in synem Studervertreck” upsettelick glycktydig met syner Melencolia I. uthgebracht sal hebben, wegents idt ikonografisch Vorband, heft evenwal swaere Anmerkinge hyr-up möthen vördragen.[27] Jodoch is idt seer bedůdelick dath Dürer in 1521 den Hilligen Jheronimum dessen Holding met-gegeven hadt.[28]
De melancholische Posus met dem Arme under idt Hoft seen wy mannichföldich tho-rücke in Schilderyen van Gelerden in eren Studioli uth idt seventenste Jaerhondert. Jacob van Spreeuwen syn Philosophe in synen Studervörtreck (Rijksmuseum) stönet up synem Arm, doch den anderen steckt hy under synem eigense Kleed; een Lychaemsholding welckere dorch Caesar Ripa in syner Iconologia (ed. 1603ff.) wal vörbunden werdt met idt phlegmatischem Temperament.[29] Een dergelycke merdůdige Holding seen wy oick in Heijmen Dullaert synem Jungen Gelerde in syn Studervertreck waerby de Jöngeman edder wegents idt velen Lesen in synen Ogen schynet tho wryven.[30] Somtyds bestuderen de Gelerden nerstichlick een Böck, wath eren vorövergebogen, stönende Holding einfoldich vörklaret.
Månnichfödich zyntse överpeinsent affgebeldet, als in enem anonymen Druck De Gelerde in syner Kammer uth umstrekes 1640, uthgegeven dorch Ioost Hargters (Afbelding 5).[31] Idt Underschrift ligt inderdade een melancholyke Gemödes-Thoestand an dem Dage: ‘Hier sit ick, in’t kleyn besloten, / Van ’t gewoel gantsch afgeschoten: / Hier bepeyns’ ick, wat ick ben: / Hier beproef ick, wat ick kenn’ // Hier door-reys’ ick Aerd’ en Hemel, / Hier door-grond ick al ’t gewemel, / Van de Menschen en het Vee; en verset nicht eenen treê. […] Nochtans sit ick hier alleen. // Wech den weerelt, laet my rusten, / Hier kann sich mijn ziel verlusten.’ Idt End-Oirdel över desse Geistesholding is gůdt-dunckend, wyl ‘Wijsheid is de beste schadt’.[32]
Hendrick Dagen makede in den Jaren Sestich oick een Kopperplaet van Een Student in syner Kammer, vorseen van nedderlandsche unde latynschen Dichtregelen met een minder gödt-dunckende Strecking (Afbelding 6). De Student heft sick alderminst van den Werlt unde al idt Erdsche af-gewendet, dahr he is ‘een Heremyt en altyd in’t gewoel.’[33] De student gaet, jegenstaende de characteristyke Holding, gar nicht gebůckt under Wemödt. Hy nempt idt daervanne, wath oick her-vörn kömpt uth de Paraphenalien up der Tafel: ettelicke Pypen unde een Bierkrůse. De Henin-wysinge up den Heremyt bewyzet andermale al-wo-ser uth-einlöpende Themas met malckanderen tho-sammen-hingen. Daerinne lyckt oick Spot gedreven tho werden mettem Armödes-Streven welckes idt Gebreck edder Mangel an Arbeitslust möth vörhůlen. Undanckes de ‘armoe vol van streken’ van de Student is syn ‘leven vol geneugt’, dorch-dath hy ‘de wijngaard God’ erwelet.
Möthen we desse Bodeschop ernstelick upfatten? Efte werdt hyr van-uth een Godtsdenstich Oogepunckt den Spotte gedreven met geveinsede Melancholy unde de sogenömpste sulve-upgelegte Untberinge? Is dit möglickerwize sulves een protestantische Steck under Water naert Catholischer Gelove waerbinnen de Heremyten-hilligen solcke groten Voreringe kennen? In Gerbrandt Adriaensz. Bredero’s Schauspel Idt daget uyt den Oosten (1638) werd idt Personagie Heremyt upgeföret die sick afvraget ‘wat mach ’t gepeyns bedelven’ [r. 1472] unde beweret dath ‘Een Vroome Soldenier syn Vaendel nicht verlaet’ [r. 1528].[34] Idt an den Mann bringen van religiöse Strydtbarheit schynt vör dessen Heremyt nödtsakelick. Idt is denkbar dat Dagens Prent oick hyran referert.
Eft is daer Rede van enem andere, lůchtigere Důdinge? So kan idt Pypke van de Student an volcksdommelicke Vorstellingen untlenet syn waerinne Röckers de Höftrolle spelen. Över solcke Wercken van Adriaen Brouwers schreve Cornelis de Bie dath ‘onder den deckmantel van spots-ghewijse, redenen unde manieren, de sotte dulheyd des wereldts […] aan ieder te ondecken’ falt.[35] Sowal by Dagens Student die behöftet dath ‘de werelt mijn sot is’, werden de Unvolkomenheden van Brouwers Landtbůwer gemaket tor gůden Sedden. Doch wyl desse drolligen Figuren unverholen thom Teicken staen vör ridendo dicere vero (lachend de Waerheit sechen) gelyket de Student de Werlt alsbehalven met enem Körreltken Solts tho nemmen, of syne wemödige Holding nu geveinset is eft nicht.
Waerschynlicker is dath een warhaftige Melancholicus, innesampt anders als in Dagens synem Prent, sick van den Böcken affwendet unde geistelicke Unvörschillicheit hyr-thoe-wedder betůget, soals de Student uppet Schilderye van Jan Davidsz. de Heem uth 1628 (Afbelding 7). Doch oick dit Werck is een Spott-Beldt beöget thor Beschömpingk.[36] Daerinne is alderminst sprake van Sulve-Bespegeling, övermits de Jungeman sit met den Růcken naer een Spegel thoe-gewendet: Idt gelyket hyr uppet ersten Gesichte tho gaen um een Döre-Poste of Spönnige met enem Dorchgesicht naer een anderer Kammer thoe. Doch dan sol de sichtköndige Vorth-settinge van de Růmte gants errenlick syn wedder-gegeven.
Oick de schragen Wedder-Glants unde de vlacke Spönning wizet up enem Spegel. Wendet de Student sick vyl-licht van Godes Geset af? Na de Mening van Calvyn ‘is den Wet als ene Spegel, warinne wy unse Unmacht, unde uth welcke wy vorth unse Ungerechticheit unde thom Slůthe uth Beide unse Vorflöckinge anschůwen.’[37] De kleine Damens-Schychens up den Spegel zynt unmiskenbar döppeltsinnich unde vorwysen möglick naer Liefftens-smert eft een lösbandigem Leven.
Vorth seen wy hyr geine důdelicken Teckenen van Genöchte, doch twe Steckwapenen up den Achtergrundt: een Rapyre unde een Hůwdeggen. Als Sinnebelden der uitæ activæ (eft wal des wercksamen Levens) tom Upsicht uitæ contemplativæ (eft wal des bedachtsamen Leven), können se thom Tecken staen vör dem Strydt dewelcke de Student met syner Ledicheit anbinden möth. De Upnåme van desse Wåpens is möglickerwyse oick up een anderer Wize religiös angespöret: An den Wand seen we nömplick een Koppersteck van de herförmpte förste Heyrman Christian van Brunswick dorch Willem Jacobsz. Delff na Michiel van Mierevelt. Christian stund an idt Höft vannet geseculariserden Bisdom Halberstadt unde werd inne dem Volksmunde “Toller Halberstädter” genömpt um syne Klouckheit unde vyendische Holding jegen Catholycken thoe-wedder. Hy wierdt vol-licht als idt sanguinische (warmblůdige) Alternative vör de wemödige Jungeman vorgestelt.
De Heems syns Schildery genaket, wath Schickinge angaet, eng-löpich an by enem thoe-vorn an Pieter Codde thoegeschreven Beld, getittelt Jungeman metter Pype (Afbelding 8). Oick hyr seet menn dessulve Holdinge unde Bouckwercken up ener Betaeltaefel, soals Bernhard Schnackenburg alrets festgestelt hadt.[38] Een sampt-hangkelicke Ummegevinge is gants afwesich. Syne Holding her-schen vör velerley kunsthistorischen Důdingen befattelick: Vörbeldingskraft, Drömerie, Överdenckinge, Ledicheit, Erfindericheit, Vermödtheit, Liefftes-We. Peter Sutton hadt in de Jungeman metter Pype een langk-wylende Wittenschapper anherkendt die gerae genoch hadt van synem erdische Ghepeins; een Vorpersönlickinge der Wemödicheit.[39] Als dit stemmet kan de hollandsche Uthdrucking ‘irgents Toback van hebben’ hyr böckstavelick werden upgefattet. De Vorstelling werdt oick vorknöpet an Jacob Cats syner Emblemata (1618) worin een vorgelyckbaer under-uth-gesackte Jungeman is afgebeldt met enem undergeschreven Stelregel welck, uth idt Latinisch övergesettet, lůdet: Den Lieffhebbers verlöstigen sich an den Röck.[40] De wemödige Understöning des Hoftes untbrecket in de Druck unde möth derhalven een Erfindinge van de Schilder syn. Unde als dit Emblema werckelick als Uthgangkspunckt hadt gedent vör de Jungeman met pype, so möth De Heems Werck, worin de Vorwysing na idt Röcken gants uth-gelaten is, steckholdenerwyse na-dem entstanden wesen.
Dath wemödige Jungemannen tzy röckend ofwal met ener Pype werden afgebeldt, kan menn unmiddelbar vörknöppen an Sulves-Bespegeling in Vorband met der annegende Dödt.[41] Een betrecklick laet Bewys hyrvör treffet menn an in der Afrikaense Thalia (1678) van Willem Godschalck van Focquenbroch: ‘WYlick hier dus aen den haert/ Met de oogen na de aerd,/ En ’t gemoedt, en ’t hoofdt beswaert,/ Sit een pijp te dampen,/ Denck ick aen de rampen,/ Die mijn ziel onschuldigh draeght,/ En daer my 't geval meê plaeght.’[42] Er werdt nicht allent up de Erfsunde gesinnespölet, doch oick unde vör-al up de Hope up Erlössing de vörspreckt dath den Hövetrollespöler syne Elendt ‘Wel haest sal sien enden’. Doch bykanse is de ‘Pijp tot asch, Of ick vind my alsoo ras. Die geen, die ’k voor desen was: ’k Voel weer d’ oude pijnen.’ In dit Upsicht is idt vel-sechend dath de Pype uppet Gemaelde thoe Ryssel smoickt noch smuölt ofte is uthgegaen. Möglick seet de Student sich hyrdorch wedder jegenövergestelt met der bitteren Waerheit, evenals als idt Ick-Personaegie in Focquenbrochs Poëm.
Wowal desse Volksche Vorstellingen van Jungemannen de idt Hoft understönen een kenmerckende nordt-nedderlandsch Phönomen schynt, zynder oick Vlåmsche Vörbelden de ertydes tho-hůse hören binnen der Gadinge der Beldenisse-Kunste, soals Joos van Craesbeeckes syn Conterfeictsel van Paulus Pontius als melancholycke “Penseroso”[43] unde Peeter Franchoys syner Mannen-Conterfeictsels (Frankfort an den Mein, Städelsches Kunstinstitut; Londen, National Gallery). Oick Michaël Sweerts syn Jungeman uth 1656, vormödelick entstanden tho Brůssel, passet stefestelick in desser Sůd-Nedderlandschen Beldenisse-Geplögenheit (Afbelding 9). In idt Schildery bespören wy een Briefcken gespelt an enem Tafelkleedt met daerup dem Latynschen Kernregel ‘Ratio Quique Reddenda', wath sovele wil sechen als ‘een yeder möth Reckenschop [van sicksulven] geven.’ Oick den Geldbůdel heft hyrinne vormůdelick dessulve Beteickenisse als de Börse up Dürers Print unde möth geseen worden als een Teicken van Måthicheit unde Lon.[44]
De Handtwysinge up den eigener Vorandtwördelickheit vorwyset na Pauli Briefe an den Romeinen (14:12): ‘So denn een ygelick van uns sal vör sicksulven Gode Reckenschop geven.’[45] Een sörtige Paulus-Vorwysinge sal men kreck uth ener protestantischen Höck vörwachten. Doch oick de Jesuwytische Parhere Franciscus Suarez nömpte ratio reddenda idt Feyct dath de Godtlicke Vorsenicheit een Vorwaerde a posteriori wesen sol vör idt Bestaen van ewichlicke Waerhedes.[46] Unde by der Leiptsicker Disputacye (1519) vörwese Luther met den Wörden ‘ratio reddenda’ hen up 1 Petrum 5:13.[47] Daerinne spreckt desse Apostel van gedöllig Lyden: ‘Doch hilliget Godt, den Heren, in Dynen Herten; unde weset immer Bereit tor Vorandtwördinge an een Ygelick, die Dych Reckenschop aff-eiset van dem Hope, die in Dy is, met Saftmödicheit unde Vrese. Unde heft een gödt Gewethen, updath in idtgeine sy quaelick van Dy sprecken, lyckewal van Övel-daden, sy beschamet moghen werden, die Dyne Godens Wandel in Christo lasteren unde vorsmaden.’ Also falt oick de Uthbeldinge van desse wemödige Jungeman tho vörbinden an ingewickelde Godtgelerde Upfattingen.
Idt al so nicht falschelick angetegen efte betichtet werden van enem sundigen Levenswandel behöret oick thom Thematyk van Dagens Druck. Idt ja eft ne geven van Reckenschop kömpt mynes Inseenes oick tor Uthdruckinge in De Heems synem Schildery, waerby de Spegel upgefattet denet tho werden als Vorwizinge naer der wemödichen Bespegeling över idt thoe-nakenden End. Idt Feict dath de Jungeman met ener Pype an ener Betaeltaefel sit, sol sulves vorwisen können naer een boeckstaeflicke Forme van Reecken-schop. Naer myner eigenen Meninge zynt de melancholycke Jungemannen Uthbeldingen van Reckenschop in mest-böckstaeflicke Sinne. Vorstellingen van Wittenschoppers unde Lerlinge in de Wemödicheitsholding heft ogenschynlick uppet erste Gesicht geine důdelicken religiöse Inhold tho-besitten. Gewönlick wil menn de Melancholyholding einfoldich oft simpelwech formlickerwys dorch Dürers Melencolia I. herleiden unde nempt men zo un-upsettelick de werltlicke Důdinge, de thom Grundslåg ligt an Dürers Druck, över. Nicht allent um der Holdinge willen desulve thoe-rugge gaet up religiösen Vörbelden, soals under anderen der Christ als Smertensman, Heremyten-Hilligen unde HJob up den Mesthopen, is een religiösen Beteickenisse anwesich. Sowal up Grundt der Byschriften by Genre-Druecke unde symbolischer Beld-Delekens in Maleryen kömpt her-vören dath dessen Vorstellingen met wemödichen Holdingen mestens religiös gedůdet können werden.
[1] See: Peter-Klaus Schuster, Melencolia I. Dürers Denkbeld, Berlyn 1991; Wojciech Bałus, ‘Dürer’s Melencholia I: Melancholy and the Undecidable’, in: Artibus et Historiae 15 (1994), S. 9-21. See vör een Översicht van oldere Litteratur: Rainer Schoch, Matthias Mende unde Anna Scherbaum, Albrecht Dürer: Das druckgraphische Werk, Muenchen, Londen unde New York 2001, Dl. I, Nr. 71, S. 178-185.
[2] See vör desse Holding oick: Erwin Panofsky, Fritz Saxl, Raymond Klibansky, Saturn und Melancholie: Studien zur Geschichte der Naturphilosophie unde Medizin, der Religion und der Kunst, Frankfort an den Main 1964, S. 241-274.
[3] Gerlinde Lütke Notarp, ‘Jacques de Gheyn II’s Man resting in a field: an essay on the iconography of melancholy’, in: Simiolus 24, Nr. 4 (1996), S. 311-319.
[4] Een froch Vorbeldt uth den Elsas (um 1450) findet men in idt Museum of Fine Arts thoe Boston. See hyrvör: Spätmittelalter am Oberrhein, Uthstell.-Kat. Karlsruhe (Staatliche Kunsthalle, Badisches Landesmuseum), Stuttgart 2001, Nr. 34.
[5] Fedja Anzelewsky, Albrecht Dürer: Das Malerische Werk, Berlyn 1991, S. 222-223, Nr. 9.
[6] Valencia, Colegio del Patriarca: Corpus Christi. See: G. von der Osten, ‘Studien zu Jan Gossaert’, in: Millard Meiss (Uthg.), Essays in honor of Erwin Panofsky, New York 1961, S. 445-475, innet besunder: S. 456, 466, 467 met Afb. 9; Max J. Friedländer, Early Netherlandish painting, Leyden unde Bruessel 1967-1976, Dl. VIII, Nr. 20; Ariane Mensger, Jan Gossaert: Die niederländische Kunst zu Beginn der Neuzeit, Berlyn 2002, S. 149-153.
[7] Vör veddere Litteratur hyröver: Angus Gowland, ‘The Problem of Early Modern Melancholy’, in: Past and Present 191 (2006), S. 77-120 innet besunder S. 99, Noit 84.
[8] See vör idt Vorband tusschen Acedia- unde Wemödicheitsvörbelding oick: I.Q. van Regteren Altena, Jacques de Gheyn, three generations, Den Hage 1983, Dl. 1, S. 93.
[9] Vorgelyck oick: Cornelisz. Teunissen, Acedia, umtrent 1530, British Museum, Londen. See: Melancholie: Genie und Wahnsinn in der Kunst, Uthstell.-Kat. Parys (Galeries Nationales du Grand Palais) unde Berlyn (Neue Nationalgalerie) 2005-2006, Berlyn 2005, S. 99, Afb. 11.
[10] Gerlinde Lütke Notarp, Von Heiterkeit, Zorn, Schwermut unde Lethargie: Studien zur Ikonographie der vier Temperamente in der niederländischen Serien- unde Genrgraphik des 16. unde 17. Jahrhunderts, Munster, New York, Mönnichen unde Berlyn 1998 (Niederlande-Studiën, 19), S. 184-185 met Afb. 111.
[11] F.H.W. Hollstein, Dutch and Flemish etchings, engravings and woodcuts ca. 1450-1700, Amsterdam u.s.w. 1949ff, Dl. II (1950), S. 89, Nr. 239.
[12] Koppergravuere 23 x 17,2 cm. Hollstein, Dl. VII (1952), S. 134, Nr. 127 met Afb.
[13] See Lütke Notarp 1998, p. 220 vör veddere Litteratur; Uthstell.-Kat. Parys unde Berlyn 2005-2006, S. 76-77, Kat. Nr. 19 unde 20; S. 248, Kat. Nr. 127.
[14] Edinburgh, National Galleries of Scotland. See: Arthur K. Wheelock (uthg.), Johannes Vermeer, Uthstell.-Kat. Den Hage (Mauritshuis) unde Washington (National Gallery of Art) 1995-1996, Swolle 1996, S. 90-95, Nr. 2.
[15] Thom Vorbeld: Anonyme Mester uth idt Underweserrům, De plagen van Job, uth den frochen 16den Jaerhonderts, Holtsnidtwerck in Relievo, Eickenholt 49 x 41 cm Ev.-Luth. St. Nikolaikirche, Uthlede (Landkreis Cuxhaven)
[16] Anzelewsky 1991, Dl. I, S. 73-74, S. 178-179, Nr. 72.
[17] D. Martin Luthers Werke: Kritische Gesamtausgabe, Weimar 1912, Tischreden Bd. 1, S. 494-495, Nr. 977.
[18] Martin Luther, Tischrede Nr. 310; Schleiner 1991, S. 74-75.
[19] Schuster 1991, innet besunder Syde 270ff.
See oick: Moritz Deutschmann, “Fewrige Pfeile des Teufels”: Melancholie und religiöse Anfechtung im Luthertum des 16. Jahrhunderts, Hausarbeit Universität Freiburg 2004. http://www.grin.com/de/preview/33084.html
[20] R.W. Walace, ‘Salvator Rosages “Democritus” and “L’Umana Fragilitá”’, in: The Art Bulletin 50 (1968), S. 22-27; H. Hohl, Saturn, Melancholy, Genie, Hamburg 1992, S. 42-43; Th. Rütten, Demokrit – Lachender Philosoph unde sanguinischer Melancholiker: Een pseudo-hippokratrische Geschichte, Leyden u.s.w. 1992, S. 73-80.
[21] The Cleveland Museum of Art. Ann Tzeutschler Lurie, ‘The Weeping Heraclitus by Hendrick Terbrugghen in the Cleveland Museum of Art’, in: The Burlington Magazine 131 (1979), S. 279-287 innet besunder S. 280. Oick de Figur van Democryt werdt een christelicken Beteickenisse thoegekent: Edgar Wind, ‘The Christian Democritus’, in: Journal of the Warburg Institute I (1937), p. 181.
[22] Dirck Volkertsz. Coornhert, Zedekonst dat is Wellevenskonste, uthg. B. Becker, Leyden 1942, S. 358.
[23] Institutiones II, VIII:3. Vorgelyck: Gowland 2006, S. 104ff.
[24] Gerlinde Lütke Notarp 1998, S. 226.
[25] See hyrvör: Gerlinde Lütke Notarp 1998, S. 217-238
[26] See: C. Wiebel, Askese unde Endlichkeitsdemut in der italienische Renaissance, Ikonologische Studien zum Bild des Hieronymus, Weinheim 1988, S. 5ff.; Bałus 1994; Görel Cavalli-Björkman, ‘Hieronymus in der Studierstube unde das Vanitas Stilleben’, in: Leselust: Niederländische Malerei von Rembrandt bis Vermeer, Uthstell.-Kat. Frankfurt am Main (Schirn Kunsthalle), Stuttgart 1993. Vorgelycke: D. de Witt, J. Russell-Corbett, S. Richards, ‘The Scholarship and Spirituality of Saints and Hermits’, in: V. Manuth (Uthg.), Wisdom, Knowledge and Magic: The Image of the Scholar in Seventeenth-Century Dutch Art, Uthstell.-Kat. Kingston, Ontario (Agnes Etherington Art Centre), Kingston 1996-1997, S. 11-18.
[27] Robert Grigg, ‘Studies on Dürer’s Diary of his Journey tho the Netherlands: The Distribution of Melencolia I’, in: Zeitschrift fur Kunstgeschichte 49 (1986), S. 398-409.
[28] Lissabon, Museu Nacional, Inv.-Nr. 828. See: Anzelewsky 1991, S. 263-265, Nr. 162.
[29] Susan Koslow, ‘Frans Hals’s Fisherboys: Exemplars of Idleness’, in: The Art Bulletin 57 (1975), S. 418-432.
[30] Milwaukee, Alfred Bader Collection. See: V. Manuth, in: Uthstell.-Kat. Kingston 1996-1997, p. 48, Nr. 12 met Afb.
[31] Vör beide Prenten: Spiegel van Alledag. Nederlandse genreprenten 1550-1700, Uthstell.-Kat. Amsterdam (Rijksprentenkabinet Rijksmuseum), Ghent 1997, p. 330, Afb. 2. Daer besteit oick een laetere Variante up dessen Print, uthgegeven dorch Isaac van Wesel, aldaer afgebeldet als Afb. 3.
[32] See oick: A. van der Heide, ‘"De geleerde in zijn kamer"’, in: Studia Rosenthaliana 14 (1980), S. 228-238.
[33] E. de Jongh, in: Uthstell.-Kat. Amsterdam 1997, S. 331-332.
[34] http://www.dbnl.org/tekst/bred001dage01_01/
[35] Cornelis de Bie, Idt gulden cabinet van de edel vrij schilder-const, Antwörpen 1661, p. 61.
[36] Vorgelyck: B. Schnackenburg, ‘Der lustlose Student’, in: Rembrandt: Genie auf der Suche, Uthstell.-Kat. Berlyn (Gemäldegalerie), Cöllen 2006, S. 198.
[37] Institutiones II, VII:7. See oick: 2 Korinthiërs 3: 15,17,18.
[38] Bernhard Schnackenburg, ‘Der lustlose Student’, in: Rembrandt: Genie auf der Suche, Uthstellings-Kat. Berlyn (Gemäldegalerie), Cöllen 2006, p. 195.
[39] Peter Sutton, in: Von Frans Hals bis Vermeer: Meisterwerke Holländischer Genremalerei, Uthstell.-Kat. Philadelphia (Museum of Art), Berlyn (Gemäldegalerie) unde Londen (Royal Academy), Berlyn 1984, Nr. 27, S. 136-138.
[40] FVMO PASCVNTVR AMANTES. Vör Afbelding see: Sutton 1984, S. 136.
[41] See oick: Eddy de Jongh, ‘Vluchtige rook vereeuwigd: Betekenissen van tabaksgebruik in zeventiende-eeuwse voorstellingen’, in: Benno Tempel (uthg.), Roken in de kunsten: van olieverf tot celluloid, Rotterdam unde Amsterdam 2003, S. 85-126, innet besunder S. 100-101.
[42] http://focquenbroch.apud.net/athalfrm.htm
52. Toon: Gavotte d’Anjou. …. Idt fervolg lůdet: ‘d’Hoop die my steets weer verblijdt, / (Schoon zy my van tijdt, tot tijdt, / Steets weer uytstelt) komt, en seyt / Dat ick mijn ellenden; / Wel haest sal sien enden, / en belooft my tot een loon, / Veel meer als een Kysers-Kroon. // Maer nauw is mijn Pijp tot asch, / Of ick vind my alsoo ras / Die geen, die ’k voor desen was: / ’k Voel weer d’oude pijnen: / ’k Sie mijn hoop verdwijnen / Als de Roick in d’ydle lught: / Mits ’t my allebey ontvlught. / Daerom heb ick vaeck geseyt, / Dat ick vindt geen onderscheyd / In die geen, die dgehoop verblyd, / en die t houwt met smoicken, / en als leeft van ’t roicken: / Want is ’t eene windt, unde roick, / ‘t Ander is maer Damp, en Smoick.’
[43] Bewaerplaets unbekent. See: Karolien de Clippel, ‘Adriaen Brouwer, Portrait Painter: New Identifications and an Iconographic Novelty’, in: Simiolus 30 (2003), S. 196-216, Afb. 16.
[44] See oick: Schuster 1991, Dl. I, p. 89, S. 277ff.
[45] Idt Motto unde idt Wördtgebrůcke in der Vulgaet zyndt vorgelyckbaer: ‘itaque unusquisque nostrum pro se rationem reddet Deo.’
[46] See: Jean-François Courtine, Suarez et le système de la métaphysique, Parys 1990, S. 315.
[47] Leipzig Disputatio, Conclusio Prima, 10, in: D. Martin Luthers Werke: Kritische Gesamtausgabe, Weymar 1884, Dl. II, p. 403: ‘Et ubi est quod Petro praecipiente ratio reddenda est omni poscenti? (1 Pet 3,15)’.