Istorija

Gradsko poglavarstvo Ruma 1941–1944

Igor Mirosavljević*

Tema ovog istraživanja je rad Gradskog poglavarstva Ruma za vreme NDH, u periodu od aprila 1941. godine do oktobra 1944. godine. Za potrebe istraživanja korišćena je građa fonda „Gradsko poglavarstvo Ruma 1941–1944“ iz Istorijskog arhiva „Srem“ u Sremskoj Mitrovici. Jedan od ciljeva ovog rada je predstaviti način sprovođenja naredbi oko progona i hapšenja, njihov obim i zastupljenost u radu gradske uprave. Takođe, proučavani su i spisi gradske policijske kapetanije, koja je radila u okviru poglavarstva, i pokušalo se utvrditi stanje javne bezbednosti, postojanje i učestalost napada ili diverzija od strane partizanskih odreda, te rad na njihovom suzbijanju. Veoma važan aspekt rada poglavarstva je bio i snabdevanje grada i stanovnika u ratnom periodu. Konačno, kroz sve prethodno navedeno, težilo se dati i jednu širu, kompletniju sliku o upravljanju gradom u ovakvim vanrednim, ratom izazvanim okolnostima. Istraživanje je pokazalo da je grad imao ozbiljnih materijalnih problema, uslovljenih ratnim okolnostima, koje su takođe pratile teškoće i nedostaci u snabdevanju. Upravo su organizacija i poslovi oko snabdevanja imali najveću zastupljenost u radu Poglavarstva. Nadalje, pokazalo se da je uspostavljena opšta društvena kontrola, praćena vrlo jakom propagandnom delatnošću. Što se tiče aktivnosti uperenih prema Jevrejima, lokalne vlasti su u potpunosti sledile sva uputstva viših instanci i deportovali su i oduzeli svu imovinu Jevrejima koji su živeli u Rumi. U pogledu javne bezbednosti, važan je zaključak da do oslobođenja sam grad nije nijednom bio ugrožen dejstvovanjem partizanskih odreda, te policija nije uopšte imala potrebe za aktivnostima na suzbijanju. Kao važna specifičnost ove sredine, a što ide u prilog stvaranju kompletnije slike o upravljanju gradom, uočen je i konstantni sukob političkih vođa hrvatskog naroda i politički dominantne nemačke manjine tokom celokupnog perioda.

Javno zdravlje i stanje u zdravstvu na teritoriji Somborskog sreza 1944–1961

Branko Beronja*

Cilj rada je da ustanovi koji su faktori bili najvažniji za stanje u javnom zdravlju na teritoriji Somborskog sreza u datom periodu. Istraživanje se zasniva na građi Istorijskog arhiva grada Sombora, fondovi „Bolnički centar”, „Naučno društvo za istoriju zdravstvene kulture Vojvodine” i „Sreski odbor Crvenog krsta“. Istraživanjem se zaključilo da su najistaknutiji faktori bili političke i vojne prirode. Pokazalo se na koji način je organizovan umrežen, moderan i efikasan zdravstveni sistem koji se bavi preventivnim i kurativnim radom. Ispraćeno je na koji način Somborski srez uspeva da održava, u nekom periodu i premaši, savezni prosek u tehnološkom i kadrovskom smislu. Utvrđen je odnos Bolnice u svim svojim pojavnim oblicima, Zavoda i ostalih organizacija koje su delovale u oblasti zdravstva sa javnim zdravljem u Srezu. Bolnica je, kao glavni nosilac medicinskog delovanja, osnovana pre Batinske bitke, kasnije se razvijala u skladu sa saveznom politikom i lokalnim specifičnostima koje su se odnosile na epidemiološku situaciju u njenom delokrugu. Važno mesto u radu su bile preventivne akcije, organizovane od strane lekarskih podružnica, koje su bile nespecifične za ovaj period u Jugoslaviji. Higijenski zavodi, sanitarne i zdravstvene inspekcije su delovale isključivo u skladu sa nadređenim institucijama, pa se proučavanjem njihovog rada utvrdio odnos viših instanci sa lokalnim.

Uloga privrednih komora u ekonomiji Leskovačkog sreza 1945–1962

Milan Milenković*

Cilj rada je da prikaže delatnost privrednih komora koje su nakon Drugog svetskog rata formirane na području Leskovačkog sreza i da utvrdi koju su ulogu one imale u socijalističkom privređivanju. Istraživani period počinje 1945, kada je okončan Drugi svetski rat i započeto uvođenje socijalizma u zemlji, a završava se 1962, kada je odlučeno da se sve privredne komore ujedine u jednu zajedničku, sa nadležnošću na teritoriji celog sreza. Istraživanje se zasniva na građi fonda „Privredna komora sreza Leskovac 1945–1967“ iz Istorijskog arhiva Leskovac. Prvi deo rada posvećen je periodu do formiranja sreskih komora i odnosu novih vlasti prema ovim privrednim organizacijama. Nakon toga sledi deo o aktivnostima komora do 1957, u vreme kada se gradio samoupravni socijalizam. Treći deo rada obuhvata period Drugog petogodišnjeg plana, a poslednja tematska celina je posvećena privrednoj reformi i stvaranju jedinstvenih komora 1962. godine. Istraživanje je pokazalo da su komore bile značajne za razvoj privrede u srezu, budući da su one pomagale preduzećima u administrativnim poslovima, regulisale konkurenciju i sastavljale privredne planove, ali je finansijska pomoć bila skromna zbog slabog materijalnog stanja. One nisu bile samo posmatrač u sprovođenju reformi, ali je njihova mogućnost pružanja finansijske pomoći preduzećima bila ograničena nerazvijenošću privrede Leskovca, te je najčešći vid pomoći bio tehničke prirode. Najveći uticaj komore su ostvarile u vreme Drugog petogodišnjeg plana, kada su izrađivale i pravilnike o raspodeli dohotka, što je bilo važno pitanje u tom periodu. Primetno je da je ideologija igrala značajnu ulogu u radu Zanatsko-komunalne i Poljoprivredne komore, budući da je u okviru njih postojalo značajno privatno vlasništvo. Uprkos svim nastojanjima, Leskovači srez je sve do kraja istraživanog perioda i dalje spadao u slabije razvijene u zemlji.

Radničko samoupravljanje u Valjevskoj pivari 1950–1971

Pavle Ignjatović*

Cilj rada je da pokaže na koji način je samoupravljanje funkcionisalo u Valjevskoj pivari i da li je bilo odstupanja u odnosu na zakonski okvir i na teoriju samoupravljanja. Istraživanje se zasniva na građi fonda Valjevske pivare iz Međuopštinskog istorijskog arhiva Valjevo. Ono je obuhvatilo delovanje radničkog saveta, upravnog odbora i društveno-političkih organizacija u preduzeću. U hronološkom pogledu, ograničeno je na period od 1950. godine, kada je samoupravljanje zvanično uvedeno u Jugoslaviji, do 1971. godine, kada je „radničkim“ ustavnim amandmanima XX–XLII preko pojma udruženog rada redefinisan okvir samoupravljanja. Centralni događaj u ovom periodu je bila privredna reforma iz 1965. godine, koju je trebalo temeljno pripremiti i sveobuhvatno sprovesti na nivou celokupnog preduzeća. Istraživanje je pokazalo da je u Valjevskoj pivari bio ispoštovan zakonski okvir samoupravljanja – bile su obrazovane odgovarajuće organizacije (Osnovna organizacija Saveza komunista, Sindikalna podružnica, Omladinska organizacija itd.) i organi upravljanja (radnički savet, upravni odbor i drugi). S druge strane, u celokupnom istraživanom periodu generalni direktor preduzeća se nije menjao. Isti čovek je bio predsednik Osnovne organizacije Saveza komunista, uvek prisutan na sednicama radničkog saveta, upravnog i poslovnog odbora. Na sednicama radničkog saveta glavnu reč vodio je direktor preduzeća, diskutovali su uglavnom visokokvalifikovani i obrazovani članovi, dok je većina neposrednih proizvođača u radničkom savetu ćutala, nije iznosila svoje predloge i mišljenja, često odsustvujući sa sednica. To sve govori o nedovoljnoj razvijenosti socijalističke svesti, koju su teoretičari smatrali presudnom za ostvarivanje samoupravljanja. Takođe, građa sadrži brojne primere prestupa i drugih oblika nediscipline zaposlenih. Ipak, preduzeće je u celokupnom istraživanom periodu beležilo pozitivne rezultate u radu.

Slika SSSR-a u propagandi zaraćenih strana na prostoru Podgoričkog sreza 1941–1945

Marko Vukčević*

Rad se bavi poređenjem okupatorske i partizanske propagande u Podgoričkom srezu od 1941. do 1945. godine, na primeru odnosa prema Sovjetskom Savezu i prema Staljinu lično. Istraživanje je vršeno u Državnom arhivu Crne Gore – Arhivski ogranak za istoriju radničkog pokreta Podgorica, primarno na osnovu štampe koju su objavljivali partizani i okupacione vlasti Italije i kolaboracionista. Korišćena je i arhivska građa u vidu partizanskih pisama, depeša, biltena, proglasa, upustava, kao i zapisnici sa sreskih konferencija iz fonda o NOB-u. Ovo istraživanje je pokazalo da je još od prvih dana ustanka vođstvo Komunističke partije Jugoslavije u Crnoj Gori smatralo da je ostvarivanje dobrih odnosa sa SSSR-om i mitsko vjerovanje u njegovu moć ključno za uspijeh revolucije. Iz tog razloga, sa prvim novinama i proglasima koje je KPJ štampala u Crnoj Gori, javlja se karakteristična propaganda kojom se veliča „velika zemlja socijalizma SSSR“ i „mudro rukovodstvo velikog Lenjinovog učenika Staljina“ kao i obilježava svaki datum bitan za SSSR. Okupatorova propaganda je djelovala na drugi način, kroz priče o sovjetskim zločinima i silnim robovima koji prelaze na stranu sila Osovine, kao i o teroru boljševika i o prevrtljivosti i nepouzdanosti Sovjetskog Saveza. Ovaj dio istorije je do sada bio netaknut jer su istoričari istražili ruski, odnosno sovjetski, kult u Crnoj Gori u svim perioda sem u toku Drugog svetskog rata.

Rukovodioci programa: Dušan Marković, Vukašin Zorić