Różanystok

Jest to miejscowość położona w województwie podlaskim, w powiecie sokólskim, w gminie Dąbrowa Białostocka, dawniej zwana Krzywym Stokiem.

Trochę historii:

W latach 80. XVI wieku został tutaj założony folwark dworsko-ogrodowy przez spadkobierców Zygmunta Augusta Scipiona del Campo. W połowie XVII wieku Krzywy Stok stał się własnością Szczęsnego Tyszkiewicza, stolnika derpskiego i powiatowego rotmistrza grodzieńskiego pospolitego ruszenia. Szczęsny i jego żona Eufrozyna byli kolatorami w roku 1661 drewnianego kościoła w ich posiadłościach. W 1663 roku do wsi przybyli z Sejn dominikanie i na prośbę rodziny Tyszkiewiczów stali się opiekunami cudownego obrazu. Kult Matki Bożej oraz otrzymywane przez wiernych łaski spowodowały zmianę nazwy miejscowości w roku 1663 z Krzywego Stoku na Różanystok.

Różanystok był pierwotnie nazywany Tabenszczyzną lub Krzywostokiem i było to centrum niewielkich dóbr powstałych przed 1582 r. (powstał tu folwark założony przez spadkobierców Scypiona del Campo, kawalkatora Zygmunta Augusta).

W latach 1659-1665 wzniesiono tam drewniany kościół, w którym ówcześni właściciele majątku Tabenszczyzna – Szczęsny Tyszkiewicz, syn Krzysztofa, stolnik dorpacki i jego żona Eufrozyna, stolnikowa słonimska – umieścili namalowany w 1652 r. obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, powszechnie uznawany za słynący łaskami. Od 1659 r. przybywali więc do Tabenszczyzny liczni pątnicy, co zaważyło na późniejszym rozwoju tej siedziby.

W 1661 r. Szczęsny i Eufrozyna Tyszkiewiczowie ofiarowali tę siedzibę wraz z niewielką oprawą ziemską dominikanom sejneńskim. Do tego czasu kompozycja przestrzenna Tebenszczyzny została ukształtowana w sposób charakterystyczny dla barokowych siedzib dworskich tych terenów.

Zajmowała ona prostokątny teren ograniczony z trzech stron drogami dojazdowymi, a z czwartej sadzawkami. W centrum tego prostokąta stał dwór (prawdopodobnie obecne skrzydło wzniesionego w 1794 r. klasztoru dominikanów). Dwór ustawiono na osi drogi dojazdowej ze wsi Stock (niegdyś Stoczno), biegnącej między dwiema sadzawkami, a następnie przecinającej teren ogrodów i obsadzonej w obrębie ogrodów aleją. Stanowiła ona jedną z osi kompozycyjnych założenia, a po jej obu stronach znajdowało się 6 kwater ogrodowych opadających tarasowo ku północy (w stronę sadzawek i leżącej za nimi doliny strumienia). Inna droga, biegnąca przed dworem, dzieliła ogród na część północną i południową. W części północnej, oprócz wspomnianych 6 kwater sąsiadujących a aleją usytuowaną na osi dworu, znajdowało się 6 innych kwater ogrodu, przez które wiodła droga do kościoła, równoległa do drogi prowadzącej do dworu. Cała ta szachownicowa północna część ogrodu składająca się z 12 kwadratowych kwater otoczona była murem, w którym znajdowały się dwie ozdobne bramy. Część południowa również podzielona była na 12 analogicznych kwater i pełniła funkcje rekreacyjne oraz użytkowe. Część gospodarczą założenia zlokalizowano na południowy-wschód od dworu w dwóch skrajnych kwaterach części południowej, przy czym zabudowania wykraczały poza wytyczoną wschodnią granicę układu, co pozwala przypuszczać, że być może przeniesiono je tu z innego miejsca (może z osi głównej po zniszczeniu dawnego folwarku podczas najazdu Chowańskiego, gdy Tyszkiewicz z cudownym obrazem zbiegł na Podlasie).

Aczkolwiek wygląd kwater ogrodowych w XVII w. nie jest bliżej znany, jednak tak klarowny szachownicowy układ przestrzenny założenia składający się z 24 kwater pozwala mniemać, że musiała to być przynajmniej w części kompozycja ozdobna o typowym dla ogrodów barokowych wystroju. Natomiast dewocyjny charakter obiektu skłania do wniosku, że po 1659 r. były tam zapewne rozaria symbolizujące Marię i różaniec propagowany przez dominikanów (od czego zapewne wywodzi się nowa nazwa obiektu – Różanystok).

W trzecim dziesięcioleciu XVIII w. kompozycję różanostocką rozbudowano. Wzniesiony został wtedy czworoboczny, murowany budynek klasztorny wykorzystujący wzniesiony w 1728 r. budynek mieszczący cele. Klasztor ten został ukończony w 1731 r., a w roku 1794 zastąpiono go nowym.

W 1759 r. rozpoczęto budowę nowego murowanego kościoła, który został konsekrowany w 1785 r., chociaż nigdy go nie ukończono. Była to monumentalna, trójnawowa, barokowa budowla z transeptem i dwiema wieżami, rozplanowana na rzucie kwadratu, a usytuowana na zachód od klasztoru i starego kościoła. Stała się ona dominantą widokową okolicy widoczną od wschodu, zachodu i południa z odległości nieraz kilkunastu kilometrów.

Za przyczyną zaangażowania dominikanów w ruch niepodległościowy klasztor uległ w 1846 r. kasacie, a zabudowania przekazano duchowieństwu świeckiemu. W 1865 r. w ramach represji popowstaniowych władze carskie zamknęły kościół różanostocki, a w 1866 r. zamieniono go na cerkiew. W latach 1865-1901 kompozycja Różanegostoku uległa wielkiemu wyniszczeniu. Z zabudowań ocalały tylko kościół, klasztor wraz z przybudowanym do niego dawnym dworem Tyszkiewiczów i stajnia przy klasztorze.

Na mocy decyzji świętego synodu z 1900 r. przeniesiono w roku 1901 do Różanegostoku, który od 1866 r. do roku 1915 nazywany był Krasnym Stokiem, żeński klasztor z Grodna. Krasny Stok stać się miał bowiem ośrodkiem prawosławia o znaczeniu misyjnym, a przede wszystkim antypolskim, toteż ogłoszono w całej Rosji zbiórkę na ten monastyr.

Ze środków napływających ze składek zakonnice rozpoczęły liczne inwestycje, podczas których likwidacji uległa część barokowej kompozycji. Przebudowano wnętrze kościoła i wieże, które zwieńczono cebulastymi kopułami, zaś w ogrodzie (na południu od klasztoru dominikanów) wzniesiono nowy klasztor o agresywnej bryle i eklektycznej architekturze, zwany trafnie przez miejscową ludność „drapieżnikiem”, która to nazwa powstała z przeinaczenia nazwy „trapeznyj”, jaką nadały budynkowi mniszki. Na wschód od nowego klasztoru wzniesiono w ogrodzie, na osi starej alei, drewniany budynek zwany „daczą” lub „willą”, przeznaczony na siedzibę gościnną dla carskiej rodziny (gdyby ta zechciała tu przyjechać), a w praktyce zamieszkiwany przez przełożoną zgromadzenia. Nadana temu budynkowi nazwa wiązała się z tym, że skomplikowana architektura tego budynku przypominała wille stawiane w miejscowościach uzdrowiskowych.

W 1915 r. przed zajęciem terenu przez Niemców mniszki ewakuowały się w głąb Rosji wywożąc ze sobą cudowny obraz (a także podobno jego również cudowną kopię). W kościele Niemcy urządzili skład zboża, a w klasztorze umieścili urząd gospodarczy. Poza tym bardzo zdewastowali ogrody.

W 1918 r. kościół przejęła parafia rzymsko-katolicka, a pozostałe budynki i grunty oddane zostały w 1919 r. Salezjanom z Oświęcimia. W 1922 r. część założenia przejęły siostry salezjanki prowadzące tu sierociniec oraz (od 1931 r.) powszechną szkołę prywatną.

W 1929 r. umieszczono w kościele nowy obraz Matki Boskiej z dzieciątkiem, poświęcony w Rzymie przez Piusa XI. Obraz ten, podobnie jak poprzedni, ściągał liczne pielgrzymki toteż budynki zespołu zostały w okresie międzywojennym odrestaurowane, a nawet wybudowano tam kilka domów mieszkalnych w stylu nawiązującym do polskiego dworu szlacheckiego lub w stylu zakopiańskim. Przede wszystkim zaś przebudowano kościół usuwając kopuły wież i cerkiewny wystrój.

Po wkroczeniu wojsk radzieckich w 1939 r. siostry wraz z sierocińcem i zakonnicy zostali usunięci z Różanegostoku. Salezjanom pozostawiono do dyspozycji jedynie budynek „daczy”, natomiast inne budynki zajęły koszary. We wnętrzach ogrodu urządzono wtedy place apelowe i ćwiczebne oraz place postojowe dla wojsk zmechanizowanych. Podczas działań wojennych 1941 r. zniszczone zostały budynki seminarium nauczycielskiego, kilka modernistycznych budynków przy drodze do Stocka i kilka innych. Zdewastowana też została cerkiew. Dalszej dewastacji dokonały wojska niemieckie, które urządziły w Różanymstoku szpital i magazyny zbożowe.

Po II wojnie światowej do Różanegostoku powrócili salezjanie, którzy do 1954 r. wyremontowali większość zabudowań i uporządkowali ogrody, w których m.in. dosadzili szpalery drzew. Salezjanie prowadzili tu szkołę rolniczą o dość wysokim poziomie nauczania, ale w 1954 r. usunięto ich z Różanegostoku, a szkołę podporządkowano świeckim władzom oświatowym. Kościół wraz z cmentarzem i jeden drewniany budynek wzniesiony w okresie międzywojennym przejęła parafia rzymsko-katolicka.

Zespół Szkół Rolniczych będący w latach 80. XX w. użytkownikiem założenia dokonał w nim znacznych przekształceń. Przede wszystkim wzniósł wiele nowych zabudowań, w tym: salę gimnastyczną (łączącą dwa budynki klasztorne), budynek szkolny przy dawnym seminarium, bloki mieszkalne, kompleks budynków gospodarczych i warsztatów we wschodniej części założenia. Wnętrza tarasowych kwater północnej części dawnych ogrodów zajęły boiska i nowe nasadzenia ozdobne, natomiast wnętrza południowej części dawnego barokowego ogrodu kwaterowego zajęły pola uprawne, inspekty, szklarnie i kotłownia. We wnętrzu położonym między budynkami klasztornymi wybudowano duży, betonowy basen pływacki. Przy granicach wschodniej części założenia posadzono szpalery świerkowe, zaś w otoczeniu szpitala i budynków warsztatowych stawianych na początku XX w. ulokowano szereg szopek, ogórków warzywnych, sadków i niewielkich trawniczków. Natomiast sad założony przez mniszki usunięto. Teren szkolny został zaraz po 1954 r. oddzielony od kościelnego wysokim betonowym murem, co zlikwidowało powiązania widokowe ogrodu z kościołem.

Fotografie Krasnegostoku z około 1910 r. oraz aktualne zdjęcia Różanegostoku.