Oorzaak & Mechanisme

Klimaatsysteem

Wat het verschil is tussen het broeikaseffect en het versterkte broeikaseffect? ★★★

Licht in je antwoord toe of de energiebalans van de aarde in evenwicht is of niet, wat de rol van broeikasgassen daarin zijn en geef voorbeelden van tenminste drie broeikasgassen.

Bronnen:

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/hoe-komt-het-dat-de-temperatuur-stijgt-door-broeikasgassen/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/hoe-belangrijk-is-water-als-broeikasgas-en-waarom-krijgt-dit-broeikasgas-zo-weinig-aandacht/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/waarom-zit-al-de-politieke-aandacht-op-co2-uitstoot-en-niet-op-andere-sterkere-broeikasgassen-ch4-of-n2o/

Waar komt de koolstof uit CO2 vandaan en waar gaat het naartoe? ★★★

Licht in je antwoord toe waar de grootste hoeveelheden koolstof zijn opgeslagen, wat de grote stromen zijn en in hoeverre er sprake is van evenwicht.

Bronnen:

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/de-menselijke-uitstoot-van-co2-is-toch-maar-een-fractie-van-de-natuurlijke-uitstoot/

·        https://www.knmi.nl/over-het-knmi/nieuws/het-klimaat-en-de-koolstofcyclus

·        https://climate.nasa.gov/climate_resources/217/coloring-page-the-carbon-dioxide-cycle/

Kunnen we de opwarming niet gewoon terugdraaien? ★★★

Leg in je antwoord uit hoe kantelpunten, terugkoppeling en vertraagde effecten ervoor zorgen dat het terugdraaien van de opwarming niet eenvoudig is. Geef van alle drie een voorbeeld in de context van klimaatverandering.

Bronnen:

·        https://www.tippingpointahead.nl/tippingpoint/wat-is-een-tipping-point/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/kan-het-zo-zijn-dat-er-meer-co2-in-de-atmosfeer-zit-omdat-de-aarde-opwarmt-en-niet-andersom/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/als-eind-2022-%C3%A1lle-uitstoot-van-broeikasgassen-zou-stoppen-blijft-de-temperatuur-van-de-aarde-dan-nog-onder-de-15-graden-opwarming/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/kan-de-gemiddelde-temperatuur-dalen-door-een-verlaging-in-co2-uitstoot/

Hoe weten we dat er een verband is tussen CO2 en temperatuur? ★★★

Licht in je antwoord toe hoe er direct gemeten is aan CO2 in de recente geschiedenis en op welke manier(en) er indirect gemeten wordt aan CO2 en temperatuur in de laatste miljoen jaar.

Bronnen:

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/hoe-ver-kan-er-in-de-tijd-terug-gekeken-worden-naar-de-hoeveelheid-co2-in-de-lucht/

·        https://nl.wikipedia.org/wiki/Zuurstofisotopenanalyse

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/klimaatverandering-niet-een-natuurlijk-fenomeen-van-alle-tijden/

·        https://climate.nasa.gov/faq/34/what-kinds-of-data-do-scientists-use-to-study-climate/

·        https://climate.nasa.gov/news/2616/core-questions-an-introduction-to-ice-cores/

·        https://klimaatveranda.nl/wat-weten-we/

Rol van de mens

Wanneer en waarom is de mens begonnen met grootschalige CO2-uitstoot en hoeveel is dat geweest? ★★

Leg uit wanneer de in de geschiedenis de industriële revolutie plaatsvond en hoe deze de vraag naar energie beïnvloedde. Leg uit wat de belangrijkste fossiele brandstoffen zijn en laat met een voorbeeld van een verbrandingsreactie zien uit hoe er bij verbranding koolstofdioxide ontstaat. Laat zien hoe de uitstoot van CO2 de laatste ca. 150 jaar is verlopen en vergelijk dit met de toename van koolstofdioxide in de atmosfeer (en eventueel ook in land, vegetatie en oceanen). Verwerk in je antwoord het concept koolstofbudget.

Bronnen:

·        https://www.knmi.nl/over-het-knmi/nieuws/steeds-verder-uit-evenwicht

·        https://ourworldindata.org/global-energy-200-years

·        https://www.milieucentraal.nl/klimaat-en-aarde/energiebronnen/kolen-olie-en-gas/

·        https://klimaatveranda.nl/wat-weten-we/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/wat-is-het-koolstofbudget-waarbij-de-opwarming-van-de-aarde-onder-de-15-graad-blijft/

·        https://climateclock.world/

Hoe weten we dat de extra CO2 in de atmosfeer door menselijke activiteit komt? ★★★

Er zijn meerdere bewijzen dat de toename van koolstofdioxide in de atmosfeer toe te schrijven is aan menselijke activiteit. Licht tenminste toe hoe een afname van een concentratie koolstof-13 in de atmosfeer bewijs is voor deze menselijke activiteit en welke rol verbranding en fotosynthese hebben op deze veranderende concentratie.

Bronnen:

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/de-menselijke-uitstoot-van-co2-is-toch-maar-een-fractie-van-de-natuurlijke-uitstoot/

·        https://www.radiocarbon.com/the-suess-effect-why-is-it-important/ (commerciële bron)

·        https://en.wikipedia.org/wiki/Suess_effect

·        https://www.newscientist.nl/nieuws/snuffelen-naar-broeikasgassen/

·        https://skepticalscience.com/its-not-us.htm

·        https://klimaatveranda.nl/wat-weten-we/

Wicked Problems

Er is toch veel twijfel over klimaatverandering? ★★★

Er wordt vanuit verschillende perspectieven geschreven over klimaatverandering. Zoek twee contrasterende bronnen en beoordeel de betrouwbaarheid van deze bronnen. Suggesties voor bronnen zijn De Groene Rekenkamer en ClimateGate.nl enerzijds en KlimaatVeranda.nl en SkepticalScience.com anderzijds. Bespreek een veel voorkomend misconcept (overzicht) en de weerlegging daarvan vanuit klimaatwetenschap.

Bronnen:

·        https://bibliotheek.hu.nl/hulp-en-ondersteuning/zoeken-en-beoordelen/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/waarom-twijfelen-mensen-aan-klimaatverandering/

·        https://pointer.kro-ncrv.nl/klimaattwijfel-zaaien-met-hulp-van-oliegeld-en-populistisch-rechts-netwerk

·        https://klimaatveranda.nl/wie-heeft-gelijk/ (skeptisch tav skepsis)

·        https://skepticalscience.com/ (skeptisch tav skepsis)

·        https://groene-rekenkamer.nl/ (klimaatskepsis)

·        https://www.climategate.nl/ (klimaatskepsis)

·        https://www.klimaatfeiten.nl/ (klimaatskepsis)

·        https://clintel.org (klimaatskepsis)

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/hoe-overtuig-ik-klimaatontkenners/

·        https://www.bbc.co.uk/programmes/m000l7q0 (podcast in 10 delen van 15 minuten)

Waarom hebben we het probleem nog niet opgelost? ★★

Bespreek in je antwoord enkele psychologische mechanismen (cognitieve biases) belemmeringen zijn bij het komen tot oplossingen. Leg daarnaast uit wat er bedoeld wordt met klimaatrechtvaardigheid, illustreer dit met een voorbeeld en licht toe hoe dit samenhangt met deze belemmeringen.

Bronnen:

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/wat-is-nodig-zodat-mensen-daadwerkelijk-in-beweging-komen-om-de-klimaatcrisis-tegen-te-gaan/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/hoe-overtuig-ik-klimaatontkenners/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/als-het-nederlandse-budget-voor-klimaat-ontwikkelingslanden-besteed-wordt-resulteert-dat-dan-een-hoger-rendement/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/wat-voor-nut-hebben-de-nederlandse-klimaatmaatregelen-op-het-wereldwijde-toneel/

·        https://ourworldindata.org/contributed-most-global-co2

Gevolgen, Impacts en Risico’s

Modellen en scenario’s

Weten we zeker dat het klimaat verandert? ★★★★

Leg uit wat KNMI en IPCC zijn en hoe zij modellen gebruiken om voorspellingen te doen. Leg uit waarom er met meerdere modellen gewerkt wordt en geef een beschrijving van wat een geavanceerd model allemaal meeneemt in de berekeningen (hoeft niet uitputtend). Leg uit wat wordt bedoeld met onzekerheid in een voorspelling. Leg uit wat scenario’s zijn en geef een beknopte beschrijving van twee uiteenlopende scenario's: beschrijf enkele markante verschillen en onder welke voorwaarden we in het ene of het andere scenario terecht kunnen komen.

Bronnen:

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/hoe-werkt-een-klimaatmodel/

·        https://www.tippingpointahead.nl/tippingpoint/hoe-maak-je-een-klimaatmodel/

·        https://www.knmi.nl/over-het-knmi/over en https://www.knmi.nl/over-het-knmi/kerntaken

·        https://www.knmi.nl/kennis-en-datacentrum/achtergrond/knmi-klimaatsignaal-21

·        https://www.carbonbrief.org/qa-how-do-climate-models-work/ en https://www.carbonbrief.org/explainer-how-shared-socioeconomic-pathways-explore-future-climate-change/

·        Figuur verwachte opwarming afhankelijk van SSP's (IPCC AR6 WG1, 2021)

Ecosystemen, Voedselveiligheid

Wat voor gevolgen zijn er voor de natuur? ★★

Beschrijf enkele gevolgen van klimaatverandering voor ecosystemen en voedselveiligheid. Maak (voor enkele voorbeelden) onderscheid tussen 1,5 graden en 2,0 graden opwarming.

Bronnen:

·        https://www.knmi.nl/over-het-knmi/nieuws/wat-als-de-aarde-meer-dan-2-graden-opwarmt

·        https://nos.nl/collectie/13871/artikel/2393291-conclusies-reacties-de-achtergrond-het-ipcc-rapport-in-een-notendop

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/leidt-klimaatverandering-tot-meer-stormen-in-nederland/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/wordt-het-weer-wisselvalliger-door-klimaatverandering/

·        https://www.wur.nl/nl/dossiers/dossier/droogte-1.htm en https://www.wur.nl/nl/artikel/aanhoudende-droogte.htm

·        https://www.nrc.nl/nieuws/2022/07/22/klimaatverschuiving-die-lange-hete-franse-zomers-uit-de-jaren-70-vind-je-nu-in-nederland-2-a4137119

·        …

Figuur 2 verandering in globale temperatuur Aardoppervlak (IPCC AR6 WG1, 2021)

Gezondheid, Gebouwde Omgeving

Wat voor gevolgen zijn er in steden? ★★

Beschrijf enkele gevolgen van klimaatverandering voor gezondheid en het leven in de stad. Maak (voor enkele voorbeelden) onderscheid tussen 1,5  °C en 2,0  °C opwarming.

Bronnen:

·        https://www.knmi.nl/kennis-en-datacentrum/achtergrond/warmte-eilandeffect-van-de-stad-utrecht

·        https://www.theguardian.com/environment/2021/sep/06/more-than-200-health-journals-call-for-urgent-action-on-climate-crisis   

·        https://klimaatveranda.nl/2022/06/01/klimaatverandering-maakte-extreme-hittegolf-in-india-pakistan-30-keer-waarschijnlijker/   

·        https://www.newscientist.nl/nieuws/waarom-zijn-hittegolven-gevaarlijk-en-wat-voor-effect-heeft-extreme-hitte-op-het-lichaam  

·        https://www.provincie-utrecht.nl/onderwerpen/energie-en-klimaat/klimaatadaptatie (youtube filmpje provincie)

·        Ruimtelijke verdeling en mogelijke oorzaken van het hitte-eiland effect: http://resolver.tudelft.nl/uuid:8a261bcf-8590-4e7f-80a9-086fe6fa4e0f

·        De stedelijke hitte-eilanden van Nederland in kaart gebracht met satellietbeelden: https://www.wur.nl/en/Publication-details.htm?publicationId=publication-way-343238353638

·        Climate proof cities : eindrapport 2010-2014 https://research.wur.nl/en/publications/climate-proof-cities-eindrapport-2010-2014

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/leidt-klimaatverandering-tot-meer-stormen-in-nederland/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/wordt-het-weer-wisselvalliger-door-klimaatverandering/

Oplossingen

Adaptatie

Hoe kunnen we ons aanpassen? ★★

Leg uit wat er met adaptatie bedoeld wordt (in tegenstelling tot mitigatie) en geef enkele voorbeelden van adaptatie in de stad enerzijds en in landelijk gebied anderzijds. Geef daarbij ook aan welke actoren daar een rol in kunnen spelen.

Bronnen:

·        Climate proof cities : eindrapport 2010-2014 https://research.wur.nl/en/publications/climate-proof-cities-eindrapport-2010-2014

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/wat-zijn-op-dit-moment-de-beste-manieren-om-ons-op-klimaatverandering-aan-te-passen/  

·        https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/ en https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/figures/summary-for-policymakers

·        https://www.utrecht.nl/wonen-en-leven/duurzame-stad/voorbereiden-op-klimaatverandering/

·        https://www.provincie-utrecht.nl/onderwerpen/energie-en-klimaat/klimaatadaptatie

·        https://www.hdsr.nl/werk/info-op-maat/gemeenten/klimaatadaptatie/

·        https://www.rijkswaterstaat.nl/zakelijk/duurzame-leefomgeving/energie-en-klimaat/impact-klimaatverandering-op-wegen-en-rivieren

Mitigatie

Welke vormen van duurzame energievoorziening zijn er? ★★

Bespreek de vormen van hernieuwbare energievoorzieningen die een grote bijdrage leveren in Nederland en geef voor- en nadelen. Licht toe wat enkele argumenten zijn van voor- en tegenstanders bij het bestempelen van aardgas en kernenergie als duurzame energievoorziening.

Bronnen:

·        CBS Statline: hernieuwbare energie; verbruik https://opendata.cbs.nl/#/CBS/nl/dataset/84917NED/table?ts=1660821271494

·        https://www.cbs.nl/nl-nl/faq/specifiek/wat-is-hernieuwbare-energie-

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/waar-komt-over-tien-jaar-onze-stroom-vandaan/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/zijn-windmolens-%C3%A9cht-wel-zo-duurzaam/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/zijn-windmolens-slecht-voor-je-gezondheid/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/welke-rol-kan-biomassa-spelen-in-de-energietransitie/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/hoeveel-kunnen-zonnepanelen-op-daken-bijdragen-aan-de-vergroening-van-de-nederlandse-stroom/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/zijn-zonnepanelen-belastend-voor-het-milieu/

·        https://www.klimaathelpdesk.org/answers/kunnen-we-het-klimaatprobleem-oplossen-met-kernenergie/

·        https://europadecentraal.nl/groene-taxonomie-commissie-bestempelt-investeringen-in-gas-en-kernenergie-als-duurzaam/

·        https://ourworldindata.org/energy-mix en https://ourworldindata.org/cheap-renewables-growth

Figuur 4 potentie en kosten van opties voor emissiereductie (IPCC AR6 WG3, 2022)

Wat kunnen we doen om klimaatverandering af te remmen? ★★

Leg uit wat er met mitigatie bedoeld wordt (in tegenstelling tot adaptatie) en geef voorbeelden van hoe in gebouwde omgeving, transport, industrie, landbouw en bosbouw maatregelen genomen kunnen worden. Geef daarbij ook aan welke actoren daar een rol in kunnen spelen.

Bronnen:

·        https://ourworldindata.org/co2/country/netherlands

·        https://klimaathelpdesk.org/answers/wat-kan-ik-als-burger-doen-om-klimaatverandering-te-stoppen/

·        https://www.milieucentraal.nl/klimaat-en-aarde/klimaatverandering/klimaatklappers 

·        https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/klimaatverandering/klimaatbeleid en https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/klimaatverandering/klimaatakkoord/maatregelen-klimaatakkoord-per-sector

·        https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg3/

Kunnen we koolstof uit de atmosfeer halen? ★

Geef een voorbeeld van een project waarmee koolstof uit de atmosfeer wordt teruggewonnen en geef een beeld van de orde van grootte van deze terugwinning.

Bronnen:

·        https://www.carbonrecycling.is/news

·        https://www.wren.co/projects

·        https://www.businessinsider.nl/climeworks-ijsland-co2-lucht-orca/ (magazine over bedrijfsleven)

·        https://climeworks.com/ (Zwiters bedrijf, eigenaar van de CO2-afvanginstallatie)

·        https://www.carbonkiller.org/nl/i/wat-kost-een-co2-recht

Actoren

Bij wie begint een beter milieu? ★

Verschillende actoren kunnen bijdragen aan adaptatie en mitigatie. Bekijk de actoren in het rijtje: burger, consument, politiek, bedrijven, NGO’s en geef voor elke actor een voorbeeld van een maatregel die zij kunnen treffen.

Bronnen:

·        https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/klimaatverandering/klimaatbeleid en https://dashboardklimaatbeleid.nl/   

·        https://www.urgenda.nl/themas/klimaat-en-energie/40-puntenplan/

·        https://www.mijnverborgenimpact.nl/

·        https://10klimaatacties.be/

·        https://www.milieucentraal.nl/klimaat-en-aarde/klimaatverandering/klimaatklappers/

·        https://www.klimaatgesprekken.nl/

·        Boek: een beter milieu begint niet bij jezelf – Jaap Tielbeke (podcast van tijdschrift de Groene Amsterdammer over het boek: https://www.groene.nl/podcasts/de-groene-amsterdammer-podcast/afleveringen/een-beter-milieu-begint-niet-bij-jezelf)