Κατασκευάζοντας γλώσσες

Πατήστε εδώ για να δείτε ένα δείγμα της Langstone, μίας γλώσσας κατασκευασμένης από τους φοιτητές του ΓΕΠ286 (2018)

Γλωσσικοί κώδικες, οδηγίες κατασκευής

Γιατί να δημιουργήσει κάποιος μία τεχνητή γλώσσα; Υπάρχουν πολλές απαντήσεις: μπορούμε να κατασκευάσουμε μία γλώσσα για να διασκεδάσουμε, για να κρατήσουμε μυστική την επικοινωνία σε μία ομάδα, για να δώσουμε εξωτικό τόνο σε ένα μυθιστόρημα ή επειδή αυτή είναι η δουλειά μας – ή η εργασία μας για το ΓΕΠ286 :)

Εκτός όμως από όλα τα πιο πάνω, το να δημιουργήσουμε μία γλώσσα είναι και ένας εξαιρετικός τρόπος για να καταλάβουμε πώς λειτουργούν γενικά οι γλώσσες ως κώδικες – με άλλα λόγια για να γνωρίσουμε ή να εμπεδώσουμε τις βασικές αρχές της γλωσσολογικής επιστήμης. Στο κείμενο αυτό θα σας δώσουμε μερικές βασικές οδηγίες για το πώς να κατασκευάσετε μία γλώσσα. Σημειώστε ότι οι οδηγίες γράφτηκαν αρχικά στο πλαίσιο μιας άσκησης για τους φοιτητές του μαθήματος ΓΕΠ286, πράγμα που σημαίνει ότι το ζητούμενο δεν είναι να φτάσουμε σε πολύ λεπτομερή ανάλυση, αλλά να ολοκληρώσουμε την εργασία σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Επί το έργον, λοιπόν!

1. Το περιβάλλον

Συζητήστε με την ομάδα σας ένα βασικό «σενάριο χρήσης» της γλώσσας που θα δημιουργήσετε: μπορεί να χρησιμοποιείται από φανταστικά όντα, από ανθρώπους του μέλλοντος, από φυλές νάνων ή ξωτικών – αλλά και από ζώα, από έπιπλα, ή και από παιδικά παιχνίδια. Ένα τέτοιο σενάριο θα σας βοηθήσει στη συνέχεια να κάνετε διάφορες επιλογές σημαντικές για την τελική μορφή της γλώσσας σας: αν πρόκειται για τη γλώσσα των χελιδονιών κανείς δεν θα περιμένει να ακούγεται το ίδιο με τη γλώσσα μίας φυλής ζόμπι ή να έχει τις ίδιες λέξεις και εκφράσεις με μία γλώσσα φιλοσόφων. Μπορείτε αν θέλετε να παραλείψετε το στάδιο αυτό, είναι όμως κάτι που θα κάνει την εργασία πιο διασκεδαστική και θα σας δώσει ιδέες για την παρουσίασή της.

2. Οι πρώτες λέξεις : ήχοι και σημασίες

Ο ήχος είναι ένα πρώτο στοιχείο που θα πρέπει να επεξεργαστείτε, επιλέγοντας τους φθόγγους που θα έχει η γλώσσα σας και τους κανόνες χρήσης των φθόγγων αυτών. Θα πρέπει λοιπόν να αποφασίσετε:

• Πόσα και ποια φωνήεντα και σύμφωνα θα έχει η γλώσσα σας. Χρησιμοποιήστε τον πίνακα του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου.

Δείτε το Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο στο σύνδεσμο https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8a/Ipa-chart-gr_%28rev.1993%29.svg

και ακούστε τους ήχους από τη σελίδα της Διεθνούς Φωνητικής Εταιρείας στο  http://www.internationalphoneticalphabet.org/ipa-sounds/ipa-chart-with-sounds-version-3/ 

• Ποιοι συνδυασμοί από φωνήεντα (Φ) και σύμφωνα (Σ) επιτρέπονται στην αρχή, στη μέση στο τέλος των λέξεων (πχ. υπάρχουν ακολουθίες φωνηέντων; συμπλέγματα συμφώνων; με τι ήχους τελειώνουν οι λέξεις;).

• Τι μορφή έχουν οι συλλαβές (π.χ. ΣΦ, ΣΣΦ, ΦΣ, ΦΦ…) και πόσες συλλαβές μπορεί ή πρέπει να έχει κάθε λέξη (π.χ. στα βιετναμέζικα οι λέξεις είναι μονοσύλλαβες).

• Υπάρχουν ειδικοί κανόνες προφοράς, όπως π.χ. στα ελληνικά όπου το /p/ γίνεται [mb] μετά από το /n/ (λέμε [iporta], αλλά [timborta], [pao], αλλά [ðembao]);

• Τι ρόλο παίζει ο τόνος: μπορεί να μετακινείται (όπως στα ελληνικά όπου άλλο /mónos/ και άλλο /monós/), μπορεί να είναι πάντα στην ίδια θέση (όπως στα ουγγρικά όπου τονίζεται πάντα η πρώτη συλλαβή), μπορεί να αλλάζει ανάλογα με τη θέση της λέξης στην πρόταση…

Αυτά και άλλα ερωτήματα αποτελούν το αντικείμενο της σειράς μαθημάτων με θέμα τη φωνητική και τη φωνολογία. Στόχος είναι, με την ολοκλήρωση του σταδίου αυτού, να έχετε ό,τι χρειάζεται για να μπορείτε να δημιουργήσετε και να προφέρετε όλες τις λέξεις της γλώσσας σας, τόσο μία-μία ξεχωριστά, όσο και μέσα σε προτάσεις. 

Και τώρα είστε σε θέση να δημιουργήσετε τις πρώτες λέξεις. Μερικές από αυτές ανήκουν στο λεγόμενο βασικό λεξιλόγιο, άλλες είναι δάνειες και άλλες απαραίτητες, ειδικά για τη συγκεκριμένη γλώσσα (για παράδειγμα αν το σενάριο που δημιουργήσατε διαδραματίζεται στα βάθη των ωκεανών, θα χρειαστείτε περισσότερες λέξεις για τις αποχρώσεις του μπλε παρά αν διαδραματίζεται στην έρημο). Όλα τα παραπάνω είναι η θεματολογία των μαθημάτων μας σχετικά με το λεξιλόγιο. 

Η πιο προφανής ερώτηση σχετικά με το λεξιλόγιο ("πόσες λέξεις να κατασκευάσω;") δεν μπορεί να απαντηθεί μονολεκτικά. Μερικές εκατοντάδες λέξεις είναι σίγουρα απαραίτητες, αλλά το πόσες ακριβώς θα χρειαστείτε, θα εξαρτηθεί από το τι θέλετε να πείτε στη γλώσσα (και στον κόσμο!) που θα έχετε δημιουργήσει. Μπορείτε να εμπνευστείτε από γλώσσες που ήδη γνωρίζετε, μην διστάσετε όμως να χρησιμοποιήσετε ως πηγή και πληροφορίες για γλώσσες που δεν γνωρίζετε. Δεν έχει νόημα να δώσουμε παραδείγματα, εφόσον υπάρχουν χιλιάδες γλώσσες που μπορείτε να χρησιμοποιήσετε, να αναμίξετε και να τροποποιήσετε για να δημιουργήσετε τη δική σας! Αν έχετε τις σχετικές γνώσεις, μπορείτε να χρησιμοποιήσετε και ένα πρόγραμμα παραγωγής λέξεων όπως το https://www.word-generator.net/.

Ασφαλώς μπορείτε να αντιστρέψετε τη σειρά, δηλαδή να δημιουργήσετε πρώτα μερικές λέξεις και με βάση αυτές να επιλέξετε τους φθόγγους και να ορίσετε πώς συνδυάζονται. Στη συνέχεια, θα δημιουργήστε τις υπόλοιπες λέξεις με βάση τους κανόνες της φωνολογίας σας. Το καλύτερο είναι να συνδυάσετε τις δύο εργασίες, δηλαδή να ασχοληθείτε με τη φωνητική, να κατασκευάσετε δοκιμαστικά μερικές λέξεις και να επεξεργαστείτε τη φωνητική με βάση την εμπειρία αυτή. Ύστερα από αυτό, θα είναι πιο εύκολο να δημιουργήσετε περισσότερες λέξεις.

3. Από τις λέξεις στις προτάσεις

Ίσως το πιο απαιτητικό μέρος της εργασίας να είναι η δημιουργία της μορφολογίας, δηλαδή της κλίσης, της παραγωγής και της σύνθεσης των λέξεων της γλώσσας. Θα χρειαστεί να μάθετε μερικά πράγματα για την τυπολογία των γλωσσών, για τις διαδικασίες κατασκευής λέξεων και για την έννοια της σύνταξης στις διάφορες γλώσσες, ώστε να αποφασίσετε:

-        Ποιες κατηγορίες λέξεων θα περιλαμβάνει η γλώσσα: θα έχει ουσιαστικά και ρήματα όπως στα ελληνικά (όπου λέμε αγαπώ και αγάπη μου) ή θα μοιάζει με τα αγγλικά (όπου το love είναι ρήμα όταν λέμε I love αλλά ουσιαστικό όταν λέμε my love);

-        Θα έχει άρθρα και επίθετα; Τα ουσιαστικά θα έχουν γένη; Αν ναι, τα επίθετα θα έχουν επίσης γένη ή θα είναι αμετάβλητα;

-        Αν κλίνονται τα ουσιαστικά, αυτό θα γίνεται με καταλήξεις όπως στα ελληνικά (π.χ. βουνό → βουνά) ή με προθήματα όπως π.χ. στα σουαχίλι (όπου kisu ‘μαχαίρι’ → visu ‘μαχαίρια’, mtoto ‘παιδί’ → watoto ‘παιδιά’, mkono ‘χέρι’ → mikono ‘χέρια’…)

-        Πώς θα σχηματίζονται τα επιρρήματα;

-        Θα υπάρχουν προθέσεις, πτώσεις ή κάποια άλλη κατηγορία; Για παράδειγμα, πώς θα σχηματίζεται μία φράση όπως ‘το σπίτι του πατέρα μου’;

-        Ποιες κατηγορίες λέξεων θα κλίνονται και ποιες όχι;

-        Πώς θα εκφράζεται το παρελθόν, το παρόν, το μέλλον; Και η κατηγορία του προσώπου, τα πολύ βασικά εγώ, εσύ, κτλ. θα εκφράζονται μέσα από το ρήμα όπως στα ελληνικά ή ανεξάρτητα από αυτό;

-        Με ποια σειρά θα εμφανίζονται οι όροι της πρότασης; Πόσο ελεύθερη μπορεί να είναι αυτή η σειρά και από τι θα εξαρτηθεί αυτό; Θα υπάρχει π.χ. ειδική κατάληξη για το υποκείμενο ή θα τοποθετείται σε συγκεκριμένη θέση; Σκεφτείτε τη διαφορά ανάμεσα στις ελληνικές προτάσεις: Ο Γιάννης αγαπάει τη Μαίρη / Τη Μαίρη αγαπάει ο Γιάννης και στις αγγλικές: John loves Mary / Mary loves John.

-        Πώς διατυπώνουμε την άρνηση, το δεν και το όχι, και πώς την ερώτηση; Υπάρχουν πολλών ειδών ερωτήσεις (π.χ. κλειστές και ανοιχτές);

-        Και πώς ενώνουμε τις προτάσεις μεταξύ τους, πώς χρησιμοποιείται το ‘και’ και το ‘ή’ και πώς σχηματίζονται οι δευτερεύουσες προτάσεις;

Εμπνευστείτε από τις γλώσσες που παρουσιάσαμε στο μάθημα, ρίξτε μια ματιά στις οδηγίες κατασκευής γλώσσας του http://www.zompist.com/kitgram.html και σκεφτείτε πόσες διασκεδαστικές ιδέες μπορείτε να υλοποιήσετε φτιάχνοντας τη δική σας γλώσσα. Για παράδειγμα, τι θα γινόταν αν όλες οι λέξεις που σημαίνουν μεγάλα αντικείμενα να άρχιζαν από ο κι όσες σημαίνουν μικρά από τ; Τα ρήματα που δηλώνουν συναισθήματα να αρχίζουν από π και αυτά που δηλώνουν σωματική κατάσταση από χ; Και ό,τι άλλο μπορείτε να φανταστείτε, αρκεί να δείτε τη μάθηση σαν διασκέδαση, όχι σαν βασανιστήριο! Καλή αρχή!