1. Η κατάρα της Βαβέλ και το όνειρο της μονογλωσσίας

Η ιδέα των ανθρώπων να υψώσουν τον Πύργο της Βαβέλ «μέχρι τον ουρανό» για να αποδείξουν πόσο ψηλά μπορεί να φτάσει η ανθρώπινη διάνοια, ήταν βλάσφημη και ο Θεός αποφάσισε τους να τιμωρήσει συγχύζοντας τις γλώσσες τους. Έτσι, όχι μόνο οι αρχιτέκτονες δεν μπόρεσαν να συνεννοηθούν για να χτίσουν τον πύργο, αλλά κατέληξαν και να σκορπιστούν σε όλο τον κόσμο. Για τους σύγχρονους φιλόσοφους, το πιο ενδιαφέρον είναι ίσως το γεγονός ότι βρίσκουμε παρόμοιους μύθους και έξω από τη χριστιανική παράδοση, στο Μεξικό, στην Τανζανία, στο Κονγκό, στο Νεπάλ…

Διαμετρικά αντίθετο με την κατάρα της Βαβέλ, είναι το όνειρο μίας παγκόσμιας μονογλωσσίας που θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση μίας απρόσκοπτης επικοινωνίας όλων των ανθρώπων. Όσο πιο περίπλοκος γίνεται ο κόσμος, τόσο μία τέτοια ιδέα φαίνεται πιο ελκυστική στα μάτια των ανθρώπων. Γιατί να μην μπορούν όλοι να επικοινωνούν με έναν κοινό κώδικα που δε θα δίνει προβάδισμα σε όποιον τον γνωρίζει ως μητρική γλώσσα, αλλά που θα τον μαθαίνουμε όλοι ισότιμα, από το μηδέν και σχετικά εύκολα;

Ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα, οι φιλόσοφοι συζητούσαν τη δημιουργία ενός συστήματος γραφής που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για οποιαδήποτε γλώσσα του κόσμου, αλλά και μίας καθολικής, παγκόσμιας γλώσσας που θα χρησίμευε στο να ανακτηθεί η χαμένη γλώσσα των πρωτόπλαστων. Ως ιδέα, η δημιουργία της παγκόσμιας γλώσσας, έβρισκε εκείνη την εποχή στήριξη και στο γεγονός ότι η λατινική, γλώσσα της μόρφωσης και της επιστήμης, είχε αρχίσει να φθίνει, να υποχωρεί κάτω από την πίεση των διάφορων γλωσσών που μιλούσαν σε κάθε περιοχή. Παράλληλα, η επαφή με την Κίνα και τον πολιτισμό της οδήγησε τους Ευρωπαίους στη διαπίστωση ότι οι εκατοντάδες κινεζικές διάλεκτοι, που δεν είναι αμοιβαία κατανοητές από τους ομιλητές τους, χρησιμοποιούν το ίδιο σύστημα γραφής. Η κατάσταση αυτή ερμηνεύτηκε (λανθασμένα) ως ιδιότητα των ιδεογραμμάτων να εκπροσωπούν έννοιες αντί για γλωσσικά στοιχεία. Οι ερευνητές εκείνης της εποχής θεώρησαν λοιπόν ότι αν υπήρχε ένα σύμβολο για κάθε έννοια, θα μπορούσε να δημιουργηθεί μία παγκόσμια γλώσσα, ανεξάρτητη από τις φυσικές γλώσσες των ομιλητών κάθε χώρας.

Από τότε μέχρι σήμερα, έχουν δημιουργηθεί πάνω από 2000 τεχνητές γλώσσες. Οι περισσότερες από αυτές αντιπροσωπεύονται από μερικές μόνο λέξεις και φράσεις, μερικές όμως έχουν γίνει αντικείμενο λεπτομερούς επεξεργασίας και ορισμένες από αυτές απόκτησαν λιγότερο ή περισσότερο φανατικούς οπαδούς.

2. Πολλά είδη τεχνητών γλωσσών

Οι ειδικοί χωρίζουν τις τεχνητές γλώσσες σε δύο βασικές κατηγορίες, από τις οποίες όμως η δεύτερη μπορεί επίσης να χωριστεί σε υποκατηγορίες:

• Α priori (ή φιλοσοφικές) γλώσσες (17ος αι.), που φιλοδοξούσαν να αποτελέσουν αναπαραστάσεις της αυθεντικής εννοιακής δομής του κόσμου, πέρα και έξω από τις περιοριστικές γλωσσικές δομές.

• Α posteriori γλώσσες, κατασκευασμένες σύμφωνα με τα πρότυπα των φυσικών γλωσσών (με φωνητικές, μορφολογικές και συντακτικές συνιστώσες). Αυτές οι τελευταίες χωρίζονται σε:

  • βοηθητικές (19ος και 20ος αι.), που στοχεύουν στη δημιουργία ενός κώδικα που μπορεί εύκολα να μαθευτεί από οποιονδήποτε και να εξυπηρετήσει την παγκόσμια επικοινωνία,

  • φανταστικές ή «καλλιτεχνικές» (από τον 20ο αι. και μετά), που χρησιμοποιούνται σε διάφορες μορφές τέχνης, κυρίως στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο.

2.1. A priori τεχνητές γλώσσες

A priori ή φιλοσοφικές: ονομάζονται έτσι οι τεχνητές γλώσσες που δεν βασίζονται στη φωνητική και στη γραμματική, αλλά χρησιμοποιούν μέσα όπως οι αριθμοί, οι εικόνες, οι μουσικές νότες και διάφορα άλλα. Η πρώτη αναφορά ανάγεται στα 1634, όταν ο Francis Godwin έγραψε το μυθιστόρημα Man in the Moon, το πρώτο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας, όπου αναφέρεται ότι οι κάτοικοι της Σελήνης μιλούν μία γλώσσα βασισμένη στους μουσικούς τόνους.

Το πιο γνωστό παράδειγμα a priori τεχνητής γλώσσας που βασίζεται σε μουσικές νότες είναι το Solresol που εφηύρε στις αρχές του 19ου αιώνα ο μουσικός Jean François Sudre (1787 –1862). Η ίδια η λέξη solresol σημαίνει «γλώσσα» επιλέχτηκε μετά το θάνατο του δημιουργού της. Το βασικό πλεονέκτημα της γλώσσας αυτής ήταν ότι δεν θα χρειαζόταν κανείς να απομνημονεύει περισσότερα σύμβολα από τις επτά νότες του πενταγράμμου (αρχικά μάλιστα είχαν χρησιμοποιηθεί μόνο τέσσερεις). Η αρχική ιδέα ήταν να μην προφέρονται οι λέξεις, αλλά να χρησιμοποιούνται για την εκφορά τους μόνο σφυρίγματα, τραγούδι ή μουσικά όργανα, όπως γίνεται στην ταινία Close Encounters of the Third Kind, του Steven Spielberg (1977), από την οποία μπορούμε να δούμε ένα απόσπασμα εδώ: https://www.youtube.com/watch?v=m2JL0xABlrQ

Όλες όμως οι a priori γλώσσες αποδείχτηκαν αποτυχίες που δεν μπόρεσαν να καθιερωθούν ευρέως, επειδή είναι μονότονες, ενώ παράλληλα δεν υποστηρίζουν επαρκώς τις διακρίσεις ανάμεσα στις σημασίες των λέξεων. Όλοι αυτοί οι λόγοι τις κάνουν ταυτόχρονα βαρετές και δύσχρηστες για το μέσο χρήστη που θα επιθυμούσε να τις μάθει και να τις χρησιμοποιήσει στην επικοινωνία του.

2.2. A posteriori τεχνητές γλώσσες

A posteriori ονομάζονται οι τεχνητές γλώσσες που ακολουθούν το μοντέλο των φυσικών γλωσσών, έχουν δηλαδή μία γραμματική που μπορεί να μελετηθεί με βάση τα κλασικά επίπεδα ανάλυσης: φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη και σημασιολογία. Άλλοτε βασίζονται σε πραγματικές γλώσσες, των οποίων συνήθως είναι απλοποιημένες μορφές και άλλοτε είναι επινοημένες εξαρχής από τους δημιουργούς τους. 

2.2.1. Οι βοηθητικές τεχνητές γλώσσες

Η πρώτη τεχνητή γλώσσα αυτής της κατηγορίας ήταν η Volapük, βασισμένη στα αγγλικά και στα γερμανικά. Η γλώσσα αυτή δημιουργήθηκε το 1879 από ένα καθολικό πάστορα, τον Johann Martin Schleyer, ο οποίος ονειρεύτηκε ότι ο Θεός του ζήτησε να κατασκευάσει μία διεθνή γλώσσα. Η γλώσσα αυτή ήταν δημοφιλής στην εποχή της, σύντομα όμως αντικαταστάθηκε από τις νεότερες και πιο εύκολες, Εσπεράντο, Ido και Latino Sine Flexione. Οι ανά τον κόσμο ομιλητές της σήμερα υπολογίζονται μόλις σε 20-30 άτομα.

Η πιο γνωστή όμως a posteriori γλώσσα είναι η εσπεράντο που δημιούργησε το 1887 ο Πολωνός γιατρός Ludwik Lejzer Zamenhof. Όπως διαβάζουμε στην ελληνική ιστοσελίδα της εσπεράντο «Σκοπός της διεθνούς γλώσσας Εσπεράντο δεν είναι να υποκαταστήσει τις εθνικές γλώσσες, αλλά να αποτελέσει τη δεύτερη γλώσσα κάθε λαού, τη γλώσσα που κάθε άνθρωπος θα μαθαίνει, μαζί με τη δική του, έτσι ώστε να μπορεί να επικοινωνεί με τους αλλοεθνείς του, τους αλλόγλωσσους, το ίδιο εύκολα, όπως με τη δική του γλώσσα επικοινωνεί με τους συμπατριώτες ομόγλωσσούς του» (http://www.esperanto.gr) .

Ως τεχνητή γλώσσα, η εσπεράντο δεν ανήκει σε καμία γλωσσική οικογένεια. Περιέχει στοιχεία από πολλές γλώσσες της Δυτικής Ευρώπης, αλλά και από τις Σλαβικές. Έχει σχεδιαστεί για να είναι απλή και εύκολη στην εκμάθηση, με ελάχιστες ονοματικές και ρηματικές καταλήξεις, χωρίς πολύπλοκους κανόνες και εξαιρέσεις. Οι περισσότεροι από εμάς καταλαβαίνουν σχεδόν χωρίς διδασκαλία μία πρόταση όπως: La inteligenta persono lernas la interlingvon Esperanto rapide kaj facile.

Μπορούμε να ακούσουμε μερικούς ομιλητές της εσπεράντο στο https://www.youtube.com/watch?v=UzDS2WyemBI

Σήμερα η εσπεράντο είναι η πλέον διαδεδομένη τεχνητή γλώσσα: αριθμεί περί τα δύο εκατομμύρια ομιλητών σε όλο τον πλανήτη, χίλιους ανθρώπους να τη μιλούν ως μητρική γλώσσα, πάνω από 211.000 άρθρα στη Βικιπαίδεια, ένα κολλέγιο, το International Academy of Sciences (AIS) San Marino, να την υιοθετεί ως γλώσσα διδασκαλίας και έναν κολοσσό όπως η Google να μεταφράζει σε αυτήν την αρχική του σελίδα.

Εκτός από την εσπεράντο, είναι απαραίτητοι να αναφέρουμε την Interlingua την οποία προτείνει η International Auxiliary Language Association (IALA) που δημιουργήθηκε το 1924 με σκοπό "promote widespread study, discussion and publicity of all questions involved in the establishment of an auxiliary language, together with research and experiment that may hasten such establishment in an intelligent manner and on stable foundations." (https://en.wikipedia.org/wiki/Interlingua)

Γιατί αποτυγχάνουν να καθιερωθούν διεθνώς οι βοηθητικές γλώσσες;

Πρώτα-πρώτα επειδή δεν συνδέονται στην πραγματικότητα με μία αληθινή πολιτισμική ή εθνική κοινότητα, κάτι που φαίνεται ότι αποτελεί εμπόδιο στη χρήση τους από οποιονδήποτε, χωρίς όρους. Επιπλέον, για να τις μάθει κανείς χρειάζεται να περάσει κανείς από διαδικασίες διδασκαλίας – κάτι που δεν ενδιαφέρει τους πάντες, ούτε είναι εφικτό σε όλες τις περιστάσεις. Ύστερα, επειδή στην πραγματικότητα δεν είναι ουδέτερες, εφόσον βασίζονται σε υπαρκτές γλώσσες.

Ο κυριότερος όμως λόγος είναι ότι μία γλώσσα εν χρήσει δεν μπορεί να παραμείνει αμετάβλητη, αλλάζει αναγκαστικά στη διάρκεια του χρόνου και, κυρίως, αναπτύσσει παραλλαγές και διαλέκτους σε κάθε περιοχή όπου καθιερώνεται. Ήδη η εσπεράντο, που είναι η πιο διαδεδομένη τεχνητή γλώσσα, έχει αποκτήσει μία απλοποιημένη έκδοση που λέγεται ido.

2.2.2. Οι «καλλιτεχνικές» ή φανταστικές τεχνητές γλώσσες

Μία ενδιαφέρουσα υποκατηγορία των a posteriori γλωσσών αποτελούν οι τεχνητές γλώσσες που δεν βασίζονται σε υπάρχουσες γλώσσας και δεν δημιουργούνται για έχουν επικοινωνιακούς σκοπούς. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι οι γλώσσες αυτές, συχνά αρκετά περίπλοκες, ενισχύουν την γλωσσική ποικιλότητα που υπάρχει στον κόσμο μας. Η ιδέα τέτοιων γλωσσών ξεκινάει ήδη από τον 17ου αιώνα με την Utopia του Άγγλου πολιτικού και φιλόσοφου Thomas More (1516) και με άλλους συγγραφείς που αναφέρουν διάφορες φανταστικές γλώσσες. Στα πρώτα έργα αυτής της κατηγορίες τα δείγματα από τις φανταστικές γλώσσες αυτές ήταν περιορισμένα σε λίγες λέξεις ή φράσεις, αργότερα όμως οι συγγραφείς άρχισαν να επεξεργάζονται καλύτερα τη γραμματική των δημιουργημάτων τους και να κατασκευάζουν πιο ολοκληρωμένα συστήματα επικοινωνίας. Έτσι φτάσαμε στη δημιουργία των σημερινών τεχνητών γλωσσών, που μερικοί ονομάζουν και «καλλιτεχνικές». Παραδείγματα τέτοιων γλωσσών είναι:

Οι γλώσσες των ξωτικών του J.R.R. Tolkien στον Άρχοντα των δαχτυλιδιών (elvish και orkish). Οι γλώσσες της Arda, του κατά Tolkien κόσμου, είναι όσες και οι φυλές της – άπειρες. Άλλες περισσότερο κι άλλες λιγότερο ανεπτυγμένες, άλλες να εμφανίζονται στα βιβλία του με λίγες μόνο λέξεις κι ένα όνομα και άλλες με πλήρη γραμματική και λεξικά να έχουν πλέον εκδοθεί σε πολλές γλώσσες (στα ελληνικά κυκλοφορεί λεξικό της Quenya, της αρχαίας διαλέκτου των ξωτικών). Ο Tolkien δημιούργησε γλώσσες κυρίως για να ικανοποιήσει την προσωπική επιθυμία του και όχι γιατί είχε στο νου του κάποιο καθολικό σχέδιο.

Οι πλέον διαδεδομένες γλώσσες των ξωτικών είναι η Quenya και η Sindarin, αρχαία και σύγχρονη αντίστοιχα, που έφτασαν στο ζενίθ της δημοτικότητάς τους μετά την επιτυχία των ταινιών. Οι λέξεις στην εσωτερική πλευρά του δαχτυλιδιού είναι γραμμένες στο αλφάβητο Tengwar, που χρησιμοποιείται κυρίως για τη γραφή των γλωσσών των ξωτικών –η γλώσσα, όμως, στην οποία είναι γραμμένες είναι ο Μαύρος Λόγος, η γλώσσα του Sauron και των ακολούθων του. Εδώ μπορούμε να ακούσουμε τον ίδιο το συγγραφέα να απαγγέλλει το διάσημο, στον κόσμο που δημιούργησε, ποίημα "Namárië" https://www.youtube.com/watch?v=6de_SbVUVfA. 

Τα κλίνγκον που δημιούργησε ο Marc Okrand για την τηλεοπτική σειρά Star Trek's - η πρώτη ατάκα ακούστηκε στην πρώτη ταινία, που κυκλοφόρησε το 1979. Η γλώσσα των Κλίνγκον σήμερα διαθέτει:

• Ένα Ινστιτούτο που λειτουργεί από το 1922 και προσφέρει υπηρεσίες σε όσους ενδιαφέρονται για τη γλώσσα και τον πολιτισμό κλίνγκον και έχει πάνω από 2.500 μέλη σε 50 χώρες του κόσμου. 

• Λεξικό, γραμματική και μεταφράσεις πολλών διάσημων κειμένων όπως π.χ. των έργων του Σαίξπηρ.

• Μερικούς ομιλητές, μεταξύ των οποίων και έναν πατέρα που κάποια στιγμή τη δεκαετία του ’90 προσπάθησε να κάνει το νήπιο γιο του δίγλωσσο, μιλώντας του τη γλώσσα των Klingon παράλληλα με τα αγγλικά.

Όχι κι άσχημα για την πλέον δυσπρόφερτη γλώσσα του κόσμου!

https://www.youtube.com/watch?v=e5Did-eVQDc

https://www.youtube.com/watch?v=W3G1gSWuy7Y

Τα ερπετικά, για τα οποία έχουμε μόνο μία περιγραφή στο βιβλίο της Joanne Rowling, η οποία μας πληροφορεί ότι πρόκειται για μία περίεργη γλώσσα που ακούγεται όπως το σφύριγμα του φιδιού, χωρίς όμως να έχει κατασκευάσει λέξεις ή φράσεις σε αυτήν. Για τις ανάγκες της ταινίας, επιστρατεύτηκε ένας καθηγητής φωνητικής, ο Francis Nolan, που κατασκεύασε μερικές φράσεις γεμάτες από συριστικούς φθόγγους όπως [s],[z], και [ʃ], χωρίς όμως να μπορέσει να αποφύγει και κάποια στοιχεία φυσικής γλώσσας, όπως τα φωνήεντα, που κάνουν τα ερπετικά να ακούγονται πιο ανθρώπινα: https://www.youtube.com/watch?v=P9SfIqPzVak

Τα ντοθράκι και τα βαλυριανά που δημιούργησε ο David J. Peterson για την τηλεοπτική σειρά Game of Trones , βασισμένα στις λίγες φράσεις που έγραψε ο George Martin στα βιβλία από τα οποία προέρχεται το σενάριο.

Φράσεις στα Βαλυριανά https://www.youtube.com/watch?v=j-cvzKepkmQ – καλύτερα όμως στο https://www.youtube.com/watch?v=33ZsUckmSZk Πληροφορίες για τα ντοθράκι https://www.youtube.com/watch?v=3rUzaCfg2Pw –