Fachada do Convento de Santa Clara

Antecedentes construtivos

Dende 1680 levouse a cabo a reedificación do convento. En 1687 Domingo de Andrade é chamado para a construción do ángulo suroccidental, onde se atopa a cociña e a escaleira principal.

Anos máis tarde, en 1692, é frei Gabriel de Casas quen se encarga de realizar o tramo comprendido entre o actual coro e a portería, é dicir, a parte situada aos pés da igrexa, e que finalizará ao ano seguinte Domingo de Andrade ao construír o pequeno pórtico da portería.

Da realización da igrexa encárgase Pedro de Arén, dende 1695 ata a súa morte en 1701, edificando ademais a ala do claustro pegada á igrexa e parte do lenzo norte. En 1708 volve traballar para o convento Andrade. A súa morte, en novembro de 1712, provoca que o encargado de emprender unha nova etapa construtiva sexa Simón Rodríguez, próximo en estilo a Domingo de Andrade.

Os traballos dezaoitescos lévanse a cabo en tres etapas. A primeira (1719-1730), comezou centrándose preferentemente na fachada principal e contou, polo menos ata 1726, coa dirección persoal de Simón Rodríguez.

* En 1717 cómprase unha importante cantidade de material.

* En 1719 a abadesa inicia as negociacións oportunas para a ampliación do convento. En este mesmo ano, Simón Rodríguez é o mestre de obras do convento de Santa Clara, como así o confirman as contas; un cargo que desempeña ata 1724, e moi probablemente ata 1726.

* En 1724 conta cun colaborador: Pedro Gundín.

* Entre 1726 e 1730 finalizan as obras.

Simón Rodríguez asume a dirección da construción cando a igrexa e a coxía sur do claustro están acabadas e empezadas a parte norte, con cinco tramos, e o lado oeste, con dous tramos, correspondentes á cociña e fachada principal. Esa compra de terreos permie a ampliación, nun tramo máis, do extremo suroccidental, e poder erixir a vigairía, onde se alza a fachada principal, lixeiramente retirada con relación ao resto do muro occidental, co obxectivo de permitir o desenvolvemento da escalinata.

A Fachada

A Simón Rodríguez preocupábanlle os posibles ángulos de visión unha vez concluíse a obra. A contorna tiña que ser favorable, que permitise o gozar da fachada, de acordo coas inquietudes urbanísticas dos arquitectos do século XVIII.

Estrutúrase, como se dun retablo se tratase, en tres corpos divididos en tres rúas, coa central que sobresae máis. A ornamentación é máis profusa no centro e vai crecendo cara arriba en series de destacadas proxeccións; os seus elementos aumentan tanto en número como en volume.

Enmarcan a fachada dúas enormes pilastras de orde toscano con caixeado profundo. As molduras das bases destas pilastras son: un groso touro separado dunha escocia por un baquetón, que se prolonga por toda a fachada sobre un baixo basamento que, no centro, antes de ser interrompido polo van da porta, forma un pronunciado abacelo. A rúa central, dende o seu arranque, sobresae en sucesivos planos do paramento do fondo. Nela sitúase a porta flanqueada por diversos motivos de marquetería; na súa parte media, separada da moldura de basamento, xorde unha lisa guarnición á cal se xustapoñen semicírculos; ese marco, no terzo superior, acrecenta o seu volume, á vez que debuxa a forma das “orejeras”, para despois interromperse totalmente no centro, sinalando o lugar da clave. Esta parte alta do marco está formada por un groso baquetón, o cal se separa do muro provocando un oco, só percibido dende unha visión lateral. Esa moldura despegada do muro convértese nunha das múltiples zonas de sombra, tan repetidas nesta fachada.

O marco da porta revela a gran forza plástica dominante na etapa de plenitude do seu arquitecto.

As rúas laterais están centradas por dúas placas dispostas en dobre plano, a superior abacelada coma se se tratase do enmarque dun van, e sobre ela, unha elipse que rima coas partes altas (este motivo ten a súa orixe, posiblemente, nos gravados do tratadista italiano Sebastián Serlio; nun proxecto para fachada do seu Libro V de Arquitectura. O gran influxo da obra de Serlio en España explica que este motivo apareza en obras castelás como as fachadas de Santa Teresa de Ávila ou da ermida da Virxe do Porto de Madrid).

Mentres no primeiro corpo a rúa central sobresaía, no segundo corpo, o paramento introdúcese lixeiramente, aínda así a serie de elementos que a configuran fan que a rúa central destaque sobre as laterais. Nela ábrense dous vans: o inferior rectangular e o superior de medio punto. O primeiro deles, hoxe tapiado, puido estar destinado a un balcón, por iso o lintel que separa os dous corpos (inferior e medio) da fachada sobresae na parte central e está sostido por unha ménsula, formada por placas dispostas horizontalmente. En torno ao van escávanse tres pequenos orificios circulares. Esta mesma combinación triangular, de tres motivos cilíndricos, volve repetirse con tres pequenas semiesferas sobre o nicho de Santa Clara e, despois, no alto, nos tres enormes cilindros que coroan o conxunto. No marco do nicho da santa titular é preciso destacar o groso baquetón, de igual forma ao do balcón, pero cuxo perfil se asemella, en cambio, ao da porta de entrada. A relación dos dous vans (o rectangular e o de medio punto) é dada por un mesmo enmarque complicado, que arrinca da repisa do balcón. Neste marco atópanse varios dos elementos característicos de Simón Rodríguez; e iníciase con grandes volutas agudamente recortadas e desenvoltas en planos paralelos; estas, no seu movemento ascendente, enlazan con outras, de menor resalte, que serven de apoio a un conxunto de placas rectangulares e circulares dispostas en diversos planos. O elemento que une as volutas e as placas son dúas enormes asas semicirculares, rodeadas de lóbulos, que aumentan o seu tamaño progresivamente, e dispostas formando ángulo recto co muro. Toda esta superposición e xustaposición de cilindros, placas e volutas ten como fin soster un frontón semicircular, totalmente crebado e interrompido na parte media polo desenvolvemento do nicho da santa. É dicir, esta parte central é un claro exemplo da liberdade estrutural da obra de Simón Rodríguez: os clásicos elementos sustentantes dun frontón substituíronse por volutas enlazadas no seu ascenso, sobre as cales se apoian placas colgantes dun suposto capitel (suposto porque o único que atopamos é o cornisamento). A ligazón dos elementos dos dous corpos complica unha correspondencia entre os da rúa central e laterais, do mesmo xeito que ocorre con boa parte dos retablos de Simón Rodríguez, nos cales a rúa central é un exemplo do espírito ascensional barroco.

Nas rúas laterais do segundo e terceiro corpo ábrense xanelas.

No muro conventual, que forma ángulo coa fachada, repítese o mesmo tipo de van e a gran pilastra caixeada. Remata a fachada unha cornixa moi voada que, acusando os soportes, sobresae neses tres planos establecidos no primeiro corpo e repetidos, destacándose, cada vez máis, nas partes altas. A cornixa interrómpese no centro pola colocación do escudo franciscano das catro chagas. O escudo, acubillado por un frontón semicircular, queda encaixado entre as placas recortadas e volutas, que semellan estar engarzadas no campo do escudo por cintas rizadas. Aparecen nos pilastróns que sosteñen o frontón, sartas de froitas, un motivo vinculable a Domingo de Andrade, pero apenas visible dende abaixo. Domina o xeométrico.

O elevado frontón semicircular, con contrastes de luz provocados polas súas quebraduras e pola superposición de placas, non debeu parecer suficiente a Simón; por iso, coroando o conxunto, e seguindo ese principio de afastamento das ordes clásicas e de desafío da tectónica, colocou sobre a rúa central uns enormes bloques de pedra dispostos en tres grupos, dos que o central serve de apoio a un gran cilindro flanqueado por outros dous máis pequenos, que se corresponden na súa colocación cos eixos das rúas laterais. Devanditos cilindros son expresión da máxima inestabilidade barroca, e ao mesmo tempo converten a Simón Rodríguez nun precursor da arte do noso século. Un remate impresionante e irrepetible que chamou a atención dos composteláns do século XVIII.

Ao concibir este remate, o autor debeuse inspirar nalgún gravado manierista. Aínda que o coroamento da fachada con tres cilindros garda relación, de novo, coa obra de Serlio.

A fachada das clarisas mostra unha serie de características que fan dela unha obra peculiar, na que abunda: o afastamento da orde clásica de columnas e a case desaparición da decoración vexetal (os motivos vexetais só aparecen, como se indicou, na parte alta, en torno ao escudo franciscano). En lugar de columnas ou pilastras, o arquitecto emprega masas recortadas, que avanzan e se sosteñen pola súa propia forza ascensional. Cun tratamento preferente da parte media, e dentro desta, a riqueza decorativa e a forza aumenta a medida que se eleva a mirada, por medio de placas e atrevidas cornixas, ata reunir o máximo volume na parte alta. Todo na rúa central parece concibido en función dunha procura de contrastes lumínicos. Conséguese un conxunto plenamente pictórico, algo que se pretende en edificios deste período e que se logra aquí a través desa superposición de placas e de cornixas, pero tamén grazas á existencia do nicho de Santa Clara ou do van inferior, cuxo efecto se perdeu ao ser pechado.

Esta fachada permite establecer relacións entre a obra de Simón Rodríguez e outras coetáneas da escola castelá de Ribera ou con edificios portugueses. Con todo, tanto nos exemplos castelás como no portugués, o emprego da pedra calcaria, fronte ao granito galego de áspero e groso gran, orixina diferenzas no tratamento plástico. A dureza da pedra galega puido influír nesa tendencia cara formas xeométricas, así como un predominio de labra minuciosa. A situación da fachada, retirada uns metros respecto ao resto do muro conventual, proporciona espazo para o desenvolvemento dunha escalinata; esta salva o desnivel de terreo e, á vez, serve para realzar o conxunto.

A escalinata

Inscríbese dentro dun rectángulo limitado por machóns, caixeados a modo de pilastras e con placas no alto das súas caras visibles. Desta caixa rectangular sobresaen os chanzos de arranque do tramo primeiro e único, logo bifúrcase en dous tramos, separados por unha meseta quebrantada, para terminar nunha meseta corrida. Péchase cunha balaustrada formada por cinco machóns, cos resaltes xa vistos nesta fachada. Os baixos banzos e os cambios de dirección da escaleira permiten, ao visitante, no seu ascenso, ir valorando toda esa superposición de elementos e, ao mesmo tempo, cambiando de punto de mira, para ofrecerlle en cada xiro unha sorpresa.

A igrexa de Santa Clara non se atopa inmediatamente detrás da fachada, para chegar a ella é necesario cruzar a portería e atravesar un pequeno xardín. É unha fachada-pano puramente ornamental, que anuncia a existencia dunha igrexa, e un reclamo para o visitante.

Bibliografía:

Folgar de la Calle, María del Carmen. (1981), Simón Rodríguez y su escuela, Santiago de Compostela: Universidad, Servicio de Mecanización.

Folgar de la Calle, María del Carmen. (1996), “El Convento de Santa Clara de Santiago”, El Real Monasterio de Santa Clara de Santiago: ocho siglos de claridad, Santiago de Compostela: Real Convento de Santa Clara: Museo de Terra Santa, D. L., pp. 117-133.

Imaxes:

1. Miguel Hermoso Cuesta, Convento Santa Clara Santiago 16, CC BY-SA 4.0.

2. Detalle Fachada Convento de Santa Clara. Obra de Simón Rodríguez. Iagocasabiell, Convento de Santa Clara en Santiago de Compostela 3XI2013 2, CC BY-SA 3.0 ES.