Santa María a Real de Sar

O conxunto arquitectónico de Santa María a Real de Sar, situado en Santiago de Compostela, é unha das xoias máis representativas do románico galego. O documento describe a súa historia, evolución arquitectónica e importancia dentro do contexto cultural e relixioso de Galicia. A fundación do mosteiro e da igrexa de Sar estivo estreitamente ligada ao bispo Diego Xelmírez e ao cóengo Munio Alfonso, figuras clave na consolidación da orde dos cóengos regulares de San Agustín en Galicia. O seu propósito inicial foi a creación dunha comunidade de retiro para estes cóengos, pero co tempo adquiriu un papel destacado na promoción do Camiño de Santiago, ofrecendo asistencia aos peregrinos que chegaban a Compostela pola Vía da Prata.

A fundación de Santa María a Real de Sar prodúcese nun momento de expansión das comunidades agustinas cara ao norte do río Miño. Munio Alfonso, tras a súa renuncia como bispo de Mondoñedo en 1134, adquiriu terreos nas aforas de Santiago para establecer un mosteiro. A súa morte en 1136 impediulle ver completada a súa obra, pero o arcebispo Diego Xelmírez continuou o seu proxecto, culminándoo co apoio da Coroa e das novas correntes espirituais europeas. 

O diploma fundacional. asinado o 1 de setembro de 1136 e confirmado polo rei Alfonso VII en 1137, establece a comunidade como a primeira casa agustina de Galicia. Dende o principio, a Coroa apoiou economicamente o mosteiro mediante doazóns e exencións fiscais. Por exemplo, en 1378, o rei Enrique II concedeu unha importante exención do imposto rexio, privilexio posteriormente ratificado polos seus sucesores.

A partir do século XIV, comeza a anexión doutros cenobios rurais á comunidade de Sar, como San Esteban de Anós (1390), Santo Tomé de Nemeño e San Xoán da Coba (1405). A pesar destes crecementos, a decadencia da institución iniciouse no século XVI, coincidindo co mandato do prior Jácome Álvarez (1505-1536). En 1548, a substitución dos cóengos de San Agustín por clero secular marcou o inicio da súa perda de prestixio.

A construción da igrexa comezou no segundo terzo do século XII polas capelas da cabeceira e seguiu o modelo do obradoiro da catedral de Santiago. Foi consagrada por Diego Xelmírez en 1140, aínda que non se completou ata os primeiros anos do século XIII. A súa estrutura basilical presenta tres naves sen cruceiro, rematadas por ábsidas poligonais ao interior e semicirculares ao exterior, cunha clara influencia do taller do Mestre Mateo, autor do Pórtico da Gloria.

A igrexa destaca polas súas solucións arquitectónicas innovadoras, como os contrafortes e os arcobotantes (engadidos no século XVIII) que compensan a inestabilidade do terreo pantanoso onde se asenta. A súa nave central está separada das laterais por piares con semi-columnas adosadas, que soportan os arcos e a bóveda. A decoración románica inclúe capiteis con motivos vexetais e zoomorfos, similares aos do taller da catedral de Santiago.

No interior, a igrexa posúe unha notable colección de sepulcros medievais, entre os que destaca o do arcebispo Bernardo II (falecido en 1240), un dos mellores exemplos da escultura funeraria compostelá do século XIII. Outros sarcófagos pertencen a priores da comunidade, como Gómez González do Canabal (1485-1505) e o seu sobriño Jácome Álvarez.

A inclinación dos piares da igrexa, un dos seus aspectos máis singulares, foi detectada xa no século XVII e probablemente debeuse a unha combinación de defectos estruturais e á natureza do terreo. En 1662, rexistráronse as primeiras fendas na fachada e no coro, o que levou a reforzar algunhas partes da igrexa. En 1720, o arquitecto Fernando de Casas Novoa alertou do risco de colapso, e en 1732 realizouse unha intervención definitiva para salvar o templo.

O claustro románico tamén sufriu cambios ao longo dos séculos. Dos seus elementos orixinais do século XIII só se conservan nove arcadas na parte norte, con claras similitudes co claustro da catedral de Santiago. No centro do claustro atópase unha fonte do século XIII, posiblemente relacionada coa desaparecida fonte da fachada do Paraíso da catedral.

No século XVIII, a colexiata experimentou un período de revitalización artística e económica. O escultor Miguel de Romay foi encargado do novo retablo maior barroco no 1730, e os talleres de ourives composteláns produciron ricas pezas litúrxicas en prata e ouro. A partir do século XIX, coa desamortización eclesiástica, Sar pasou a converterse nunha parroquia, sendo declarada Patrimonio Nacional en 1895.