Simón Rodríguez

Foi o arquitecto máis destacado en Galicia, xunto con Fernando de Casas, na primeira metade do século XVIII.

Os datos biográficos sobre Simón Rodríguez son escasos, aínda que temos algúns tan fundamentais como datas de nacemento e morte, e os seus testamentos, que permiten coñecer a contorna en que viviu. As amplas lagoas intermedias débense encher coas numerosas citas alusivas á súa produción artística.

Obra

Nas obras da catedral compostelá realiza, probablemente, un dos seus primeiros traballos. Nos Comprobantes de Contas, entre 1699 e 1701, aparece ininterrompidamente na relación de carpinteiros un chamado Simón Rodríguez. Este dato é interesante xa que á fronte dos operarios da fábrica catedralicia estaba Domingo de Andrade, con quen Simón debeu aprender o seu oficio. De coincidir ese Simón Rodríguez dos Comprobantes da catedral co arquitecto, estaríase ante a etapa final da súa aprendizaxe, completada co traballo como carpinteiro, que pode explicar a orixe de formas frecuentes na súa produción futura. Fálase do final da súa aprendizaxe porque en 1701, aos vinte e dous anos, Simón Rodríguez enfróntase á súa primeira gran obra: a rectificación da igrexa compostelá de San Fiz de Solovio, cun novo campanario onde o seu estilo se empeza a definir.

Entre 1703 e 1707 encárgase de dirixir a construción dos Cuarteis do Barrio da Cerca, trazados polo enxeñeiro Bernardo Renau e taxados por Domingo de Andrade. Na concesión desta obra a Simón probablemente influíu Andrade, dada a boa relación entre ambos arquitectos, principalmente durante uns meses de 1705, cando Simón Rodríguez actúa como aparellador das obras da catedral durante unha ausencia de Andrade. Constrúe o corpo de comunicación entre a catedral e o Tesouro e a escalinata da fachada de Praterías.

Os problemas ocasionados pola localización dos novos Cuarteis repercutirán desfavorablemente na traxectoria profesional de Simón Rodríguez. Foi acusado de provocar a caída dunha parede do convento de San Agustín, lindeiro cos cuarteis. Por esta imputación permaneceu no cárcere desde principios de 1707 ata o 18 de marzo de 1708. Tras ser liberado, viviu uns anos duros, nos que tivo que loitar contra o criterio negativo que se formou ao redor del. Domingo de Andrade, con quen Simón Rodríguez seguía estando ligado por vínculos profesionais e de amizade, foi un importante apoio para o reinicio da súa carreira; a isto hai que engadir o impacto que o seu campanario en San Fiz de Solovio producira na tipoloxía de campanario compostelán, cuxo novo tratamento de masas é imitado por Fernando de Casas.

Tras o recoñecemento público da súa inocencia, a reincorporación ao seu traballo de arquitecto iníciase con pequenos encargos, máis técnicos que artísticos. A finais de 1714, encomendóuselle o ensanche da xanela da Capela da Prima da Catedral. As dificultades do devandito encargo e o necesario recoñecemento da obra por Fernando de Casas converteron un labor, aparentemente sinxelo, nunha proba clara da súa mestría. Considerouse a ampliación da xanela como unha mostra do seu saber facer, ademais non quixo ningunha gratificación polo seu traballo.

Non é este o único encargo que o irá situando entre os principais arquitectos da cidade, pois tamén volve gañarse a confianza do concello compostelá.

Á vez que estaba a dirixir a obra do andel da Biblioteca da Universidade, ocúpase, por encargo desta, de dispoñer os traballos de consolidación do claustro do edificio de Fonseca (restauración de arcadas e balaustrada do claustro, construído no segundo terzo do século XVI).

Co inicio da etapa de madurez consolídase o seu prestixio no ambiente arquitectónico compostelá. O ano 1719 é importante na súa carreira artística porque realiza a planta para a igrexa parroquial de Santa María de Dodro (Padrón). Tamén proxecta e empeza a dirección da fachada do convento compostelá de Santa Clara. Dous anos despois, en 1721, comeza unha nova faceta, na súa carreira artística, como deseñador de retablos, na que terá un papel fundamental como creador dun tipo de retablo de gran proxección no futuro.

En 1721 inicia unha relación cunha influente orde relixiosa compostelá: a Compañía de Jesús. En 1727 traza o retablo maior da igrexa xesuítica, unha das súas grandes obras por sentar os puntos básicos dunha serie de retablos expoñentes do seu concepto de arquitectura barroca. A década de 1720 conclúe co inicio dunha obra de gran interese: a capela do Cristo na igrexa mercedaria de Santa María de Conxo.

É preciso destacar a súa intervención en varias obras na época de goberno, na diocese compostelá, do arcebispo D. José do Ermo e Santibáñez (1728-1737). O principal encargo que recibe é a construción dunha Casa para Ejercitantes en 1733, levantada dentro dos terreos da Compañía de Jesús. É importante xa que os proxectos de Simón Rodríguez foron enviados a Madrid e supervisados polos arquitectos da corte antes da súa aceptación, así o seu quefacer traspasou as fronteiras rexionais.

Durante a década de 1730 a súa actividade foi moi intensa: traza diversos retablos e hai constancia documental da realización dun proxecto, en 1737, para o axuste do retablo maior da capela da Confraría do Rosario, en San Domingos de Bonaval, que finalmente é desestimado.

O 1740 é o ano que marca o arranque da súa última etapa, con obras de gran relevancia e en pleno apoxeo da súa fama.

Recibe o encargo da traza e dirección dun dos principais templos compostelás do século XVIII: a igrexa de San Francisco. Unha construción na que estará ocupado ata a súa morte e que, aínda sen vela terminada, deixará completamente configurada.

O ritmo tan intenso de traballo queda interrompido, durante uns meses de 1744, por mor da súa enfermidade. Tras mellorarse, segue coa dirección da igrexa de San Francisco, aínda que o traballo avanzaba lentamente por unha serie de rozamentos xurdidos co mosteiro de San Martiño, o que causará que a súa actividade estea ligada, case en exclusivo, á devandita construción ata a súa morte. En 1751 abandona a dirección da obra, obrigado pola súa idade.

Morre en 1752, xusto o ano no que se inaugura a Academia de San Fernando, cuxos ditames invalidaron a obra na que tanto interese puxera: a fachada da igrexa de San Francisco en Santiago.

Durante a súa longa traxectoria artística, que abarca medio século (1701-1751), contou con diversa clientela, preferentemente a igrexa, máis concretamente as ordes relixiosas: a franciscana, nas súas dúas ramas, a compañía de Jesús e os Pais Mercedarios.

A actividade dos dous grandes mestres da primeira metade do século XVIII repártese: Fernando de Casas centrará o seu traballo como mestre de obras na catedral compostelá e no mosteiro de San Martiño, mentres que Simón Rodríguez será requirido por varias ordes relixiosas que neses anos emprenderon obras.

Formación

A vida de Simón Rodríguez transcorre en Santiago, cidade onde realiza a maior parte dos seus encargos e que abandona brevemente cando é reclamado, polo seu traballo, dende outros puntos da rexión. A súa actividade céntrase, fundamentalmente, na contorna do seu lugar de nacemento.

Compostela e, máis concretamente, a súa catedral, era o gran centro da actividade artística galega. O ambiente artístico da catedral, e da cidade en xeral, coa gran importancia adquirida pola actividade arquitectónica, tivo que influír de maneira esencial na vocación profesional de Simón Rodríguez.

Cando inicia a súa andaina artística aínda estaban en activo Domingo de Andrade e frei Gabriel de Casas. Do primeiro herda: volumes plásticos, abstractos e anticlásicos. A forma de facer arquitectura que ten Domingo de Andrade é o xerme da linguaxe arquitectónica e ornamental de Simón. Por iso, nalgúns puntos, a obra de ambos coincide, pero tamén concorda coa de Fernando de Casas, a outra gran figura do seu tempo.

Pola súa relación con Andrade e Fernando de Casas, é probable que tivese acceso aos tratados arquitectónicos do primeiro ( Serlio, Vignola, Caramuel, Alberti...) e aos libros do segundo (obras de Vitruvio, Juan de Arfe ou Frei Lorenzo de San Nicolás, e a unha ampla e variada biblioteca).

Simón Rodríguez coñecía a obra de tratadistas nórdicos, seguidores de Vignola e Serlio, como Wendel Dietterlin, Jan Vredeman de Vries, Jacques Floris ou Teodoro de Bry, cuxo repertorio formal, xeométrico e vexetal é común, en liñas xerais, a todos eles. Nos gravados destes atópase unha posible fonte de inspiración, así como o influxo de tratadistas italianos e españois (como Varia Commensuración de Juan de Arfe, Arte e uso de Architectura de Frei Lorenzo de San Nicolás e Architectura civil recta e obliqua de Juan de Caramuel).

Estes tratados proporcionáronlle un amplo mostrario formal, pero tamén o coñecemento das ordes arquitectónicas postuladas por Vitruvio e a súa interpretación polos teóricos do século XVI e XVII. Respecto á importante influencia dos tratadistas manieristas, débese ter en conta que cando as súas formas son imitadas por un arquitecto barroco alcanzan unha nova dimensión.

Estilo

A obra de Simón Rodríguez constitúe un exemplo claro de culminación da arquitectura barroca española. É o máximo representante desa modalidade do Barroco que foi denominada como “estilo de placas”. Aínda que esta tendencia barroca alcanza en Simón a súa cima, presenta numerosos precedentes. A obra de Simón Rodríguez ofrece un gusto pola proxección de grandes masas e cortes bruscos, aínda que de perfecta estereotomía.

A súa produción caracterízase por unha ruptura coas formulacións clásicas, tanto desde o punto de vista estrutural como ornamental. Interésase polos problemas de masas e volumes, levando estes ás máximas consecuencias, de modo que, nas súas obras, os volumes se interpenetran desafiando os principios estáticos clásicos.

As ordes máis utilizadas son o dórico- toscano, nas fachadas e alzados interiores e o composto, nos retablos. As súas columnas caracterízanse por presentar un gran éntasis, e as dos seus retablos recúbrense de óvalos, froitas e panos con borlas.

O máximo alarde de inestabilidade xorde ao colocar entre o capitel e o entablamento un cilindro, creando esa nova orde que se chamou “orde compostelá”. No entablamento acentúanse as alteracións; un entablamento reducido en moitos puntos á cornixa.

O seu repertorio decorativo é evidencia do uso de tratados, preferentemente italianos e nórdicos. Nesta serie aparecen tanto motivos xeométricos como vexetais. Os primeiros predominan nas obras pétreas e os segundos nos retablos (os seus orzamentos decorativos varían segundo o tipo de obra ante a cal se atopa).

Na obra de Simón Rodríguez, concibida toda ela como unha formulación anticlásico de estruturas e decoración, móstrase unha liña evolutiva.

Etapas

1) Na primeira etapa, ata 1718, ensáianse solucións que se desenvolverán posteriormente.

A súa personalidade empeza a definirse en 1701, cando proxecta o campanario de San Fiz de Solovio; neste, co aumento de volume nas partes altas, anuncia a consumación do seu estilo na seguinte etapa.

Tras uns anos de inactividade por problemas de xustiza, en 1719 iníciase a súa segunda etapa.

2) Nesta segunda etapa, a súa obra adquire carácter persoal, principalmente, polo reiterado emprego de placas recortadas.

En 1719 deseña a fachada do convento de Santa Clara, unha das obras cume da arquitectura española. Pola súa espléndida gramática ornamental pode competir co máis destacado do barroco europeo. O seu estilo é expresado con pureza xeométrica ao ter plena liberdade de deseño. Unha obra caracterizada polas procuras espaciais e onde a nova linguaxe decorativa se define.

Aceptación do seu tipo de retablo por parte das diferentes entidades relixiosas.

3) Nos últimos anos da súa actividade artística é plenamente exuberante na faceta retablística.

Simón Rodríguez é un arquitecto innovador e de moita valía, e consciente el mesmo diso. Apóiase na autoridade de anteriores mestres e o característico da súa obra é resultado da súa formación teórica e práctica. Un dos artistas que marcan a cima do barroco peninsular, xunto con outros arquitectos coetáneos como: Pedro Ribeira, Francisco Furtado, Leonardo de Figueroa ou Joaquín de Churriguera.

Bibliografía:

• Folgar de la Calle, María del Carmen. (1989), Simón Rodríguez, A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza.

• Folgar de la Calle, María del Carmen, Simón Rodríguez de Castro, en Real Academia de la Historia, Diccionario Biográfico electrónico (en red, http://dbe.rah.es/)

Imaxes:

1. Fachada do Convento de Santa Clara: Lansbricae, Fachada do conento de Santa Clara Santiago, CC BY 3.0