Тэма 5.2. Еўдакія Лось

Еўдакія Якаўлеўна Лось (1929-1977)

Літаратурна-мастацкі аналіз вершаў з кніг Еўдакіі Лось “Абутая елачка”, “Казка пра Ласку”, “Вяселікі”, “Зайчык-выхваляйчык”, “Дванаццаць загадак”, “Смачныя літары”.

Еўдакія Лось – аўтар таленавітых кніжак паэзіі для маленькіх. Яе дзіцячыя творы звонкія, багатыя гумарам. Многія з іх маюць форму займальных пытанняў. Шырока выкарыстоўвала Е. Лось гукапіс, рытарычныя звароты, якія ўзмацняюць эмацыянальнае, эстэтычнае ўздзеянне беларускага мастацкага слова на малых. Яе дзіцячыя творы звонкія, багатыя гумарам.

Творы, адрасаваныя маленькаму чытачу, вызначаюцца веданнем дзіцячай псіхалогіі, даступнасцю зместу, дакладнасцю вобразаў. Паэтэса дапамагае дзецям асэнсаваць многія незразумелыя ім з’явы, адкрывае шмат незвычайнага ў навакольным жыцці.

Paдacць Eўдaкiя Лocь звeдaлa, кaлi aднy з pэкaмeндaцый y Caюз пicьмeннiкaў ёй дaў пaэт Baciль Biткa, якi, aкpaмя iншaгa, зaўвaжыў яe ўмeннe пicaць вepшы для дзяцeй, зaклiкaў i нaдaлeй нe зaбывaццa нa мaлeнькix чытaчoў. I як pэдaктap “Bяcёлкi”, i як дзiцячы пaэт E. Лocь з paдacцю нecлa бeлapycкiм дзeцям poднae cлoвa, клaпaцiлacя пpa ix дyxoўнae paзвiццё. Cвaiмi кнiжкaмi для дзяцeй “Aбyтaя eлaчкa” (1961), “Kaзкa пpa Лacкy” (1963), “Bяceлiкi” (1964), “Зaйчык-выxвaляйчык” (1970), “Двaнaццaць зaгaдaк» (1974), “Cмaчныя лiтapы” (1978) янa бyдзiлa дзiцячыя эмoцыi, фaнтaзiю, aдкpывaлa cвeт xapacтвa, дaбpынi, выcтyпaлa як тoнкi пeдaгoг, выxoўвaючы лeпшыя чaлaвeчыя якacцi. Пaэткa ўмeлa нaмaлявaць жapтoўнyю cцэнy, pacкaзaць пaцeшнyю гicтopыю, нeнaстойлiвa, пpы дaпaмoзe зaймaльнacцi i гyльнi пaдвecцi мaлoгa cлyxaчa цi чытaчa дa пэўнaгa эмaцыянaльнaгa pэaгaвaння нa пaдзei, выклiкaць y ягo aдпaвeдныя acaцыяцыi, дaпaмaгчы зpaбiць для cябe aдкpыццё. З яpкiм пaэтычным мaйcтэpcтвaм нaпicaныя тaкiя цyдoўныя твopы для дзeтaк, як “Чopны дзяцeл”, “Pyкaвiчкi”, “Дзяўчынкa-paciнкa”, “Гyлякa”, “Жыжa”, “Kaзкa пpa Лacкy”, “У гacцяx”, “Дaжджынкa” [3].

За доўгія работы галоўным рэдактарам дзіцячага часопіса “Вясёлка” стала ўладальніцай каштоўных якасцей ведаў у галіне дзіцячай псіхалогіі, чытацкіх патрабаванняў і інтарэсаў сваёй юнай публікі. Ёсць усе падставы для вынікаў, што ў якасці асноўных прынцыпаў у гэтым складаным паэтычным працэсе для яе сталі:

1) актывізацыя думкі і фантазіі дзяцей, нават некаторыя інтрыгі ў тым, каб яны змаглі праз дзіцячыя адкрыцці і эмацыянальныя кантакты з новым для іх светам, праз сваё ўзроставае ўспрыманне хутчэй зразумець самыя звычайныя з’явы акаляючага іх жыцця.

Верш такога тыпу прыцягвае дзяцей рознай інтанацыяй, іншасказальнай мовай.

Развіццю мовы дзяцей садзейнічае зборнік “Дванаццаць загадак”. Кожны верш-загадка пачынаецца рэфрэнам “Як гэта называецца?”, заключная рыфма падказвае дзіцяці адгадку. У такой падачы дзеці хутчэй запамінаюць назвы месяцаў года. У загадцы аб месяцах слова “студзень” з’яўляецца апорным. Яно асацыятыўна вызывае ў дзіцячай памяці назвы зімняга месяца, у якім “поле мяцеліцы студзяць”:

Як гэта называецца,

калі новы год пачынаецца?

Калі поле мяцеліцы студзяць,

маразы траскатнёй будзяць,

калі ў срэбры і свята, і будзень?

2) паэтычнае навучанне юных чытачоў дабрыні, пяшчоты, павагі адносін адзін да аднаго і фарміруе на гэтай аснове пачатковыя патрыятычныя задаткі, таго вялікага пачуцця любві да роднай беларускай зямлі, яе творчым, думаючым працалюбівым людзям, якія ў сям’і савецкіх народаў вядуць грандыёзныя будоўлі і на зямлі, і на космасе [1].

Напрыклад, верш пра БАМ (“Пісьмо з БАМа”). Верш быў напісаны на актуальную тады тэму – пра вялікую будоўлю стагоддзя, правядзенне Байкала-Амурскай чыгункі. Сучасным дзецям можа многае з гэтага верша здацца незразумелым, але тады яно выклікала цікавасць, таму і зразумелая была гатоўнасць дзяцей дапамагчы будаўнікам. І піша пра гэта Е. Лось займальна, непасрэдна, свежа. I ў гэтым вершы праявілася майстэрства паэтэсы, перш за ўсё ў выразнай інструментоўцы твора:

Мы праложым цераз нетры

звонкіх рэек кіламетры…

Зробім трасу,і тады

пойдуць з грузам паязды.

Павязуць нам лес, машыны,

вугаль, золата, пушніну.

3) уменне весці размову з дзіцячым чытачом, і весці займальна. А часам і па-дзіцячы загадкава, уводзячы дзяцей у працэс пазнання праз гульню, забавы, без навязвання дыдактычных павучанняў. Добрым прыкладам з’ўляецца верш “Быль ці не?”, у якім паэтэса своеасабліва пераплятае магчымае і немагчымае і дае права самім дзецям вызначыць праўдзівасць расказанага. Настойлівае паўтарэнне аднаго і таго ж пытання не толькі рытмічна арганізуе верш, прыдае яму характар, але і дапамагае мабілізаваць увагу дзяцей, зацікавіць іх:

Вырас яблык на сасне

Быль ці не?

Скача конь на бярвяне

Быль ці не?

3) глыбокае веданне дзіцячай псіхалогіі, уменне быць з дзецьмі ў адной жыццёвай сітуацыі, у звычайнай гутарцы выдзяляць кожны раз у размове тое важнае, што можа зацікавіць, разбудзіць назіральнасць да ўласнага разумення ўбачанага, дзіцячым мысленнеі над ім. Галоўнае тут заключаецца ў далучэнні “маленькіх” людзей да самастойнага мастацкага адкрыцця і цудоўнага, і паэтычнага цуда слова. Паэтэса быццам запрашае дзяцей: паглядзіце вакол і вы ўпэўніцеся, што побач з вамі “жывая рака”, “жывы шыпшыннік”, “жывыя яблыкі”, “смачныя літары”.

Гэта разумела і бачыла гераіня прыгожага верша “Коцікі” – яна бачыла, як прынеслі і паставілі ў вазу нерасцвіўшыя галінкі лазы. І раптам праз некалькі дзён яна ўбачыла жоўтыя коцікі, яна крыкнула маці:

Неяк прачнулася –

цэлае свята:

– мамачка, глянь,

– у вадзе кацяняты.

Або, як гераіня верша “Дзяўчынка-расінка”:

Засвяцілася краса,

заірдзела раса,

і дзяўчынка выйшла з класа…

Як завешся ты?

–Я –Раса…

4) выкарыстанне ў дзіцячай літаратуры самых розных даступных форм вершаскладання – даступны маналог, верш-мініяцюра, загадка, верш-жарт.

Е. Лось сваімі вершамі спрыяе таму, каб знаёмства малых са святам было незабыўным. Яна разумее стан душы дзіцяці, якое, радуючыся і здзіўляючыся, глядзіць на навакольны свет. Паэтэса дапамагае малым рабіць адкрыцці, вучыць назіраць за прыродай, разумее яе галасы.

Вершы Е. Лось вызначаюцца моцным валявым імпульсам, сцвярджальнай энергіяй, актыўнасцю грамадскіх пачуццяў. Лепшыя творы паэтэсы прасякнуты душэўнай чысцінёй, пафасам безагляднай самааддачы, адчуваннем мэты як абавязку, шырынёй і багаццем душэўных чалавечых адчуванняў [2].

Еўдакія Лось і ўваходзіла ў дзіцячую літаратуру са сваімі героямі. I такімі арыгінальнымі, як Пых. І падгледжанымі з самога жыцця. Але зноў жа з ярка выражанымі індывідуальнымі рысамі. А што гэта і на самай справе так, пераконваў і невялікі верш “Будзільнік”. Адразу запомніліся дзяўчынкі-блізняты, героі верша “Клаша і Наташа”. Да таго яны падобныя між сабой, што цяжка разабрацца, каторая Клаша, а якая Наташа “Пальчыкі ружовыя, штонікі бардовыя”. Блытаюцца дарослыя, не могуць даць пэўнага адказу. Адзін Саша можа пэўна сказаць, “хто – Клаша, хто – Наташа: калі вядзерца адбіраў, ён Клашы пальчык абадраў”.

Верш жа “Светлячок” – сапраўдны паэтычны абразок, які змешчаны ў зборніку “Kaзкa пpa Лacкy”. Як тонка адчула ў ім паэтэса душу дзіцяці, у дадзеным выпадку дзяўчынкі! Па сутнасці, не аўтар прамаўляе, а сама дзяўчынка, якая ўмее радавацца прыродзе, адчуваць яе хараство.

У прыродаапісальных вершах выразна праяўляецца і маральна-этычная праблематыка. Паэтэса сцвярджае, што трэба аберагаць прыроду, якая служыць чалавеку, ахоўваць кожнае дрэўца, бо зялёныя пасадкі ачышчаюць паветра ў горадзе, шанаваць працу чалавечых рук, самім аказваць дапамогу старэйшым. Гэта яскрава вынікае з твораў “Гуляка”, “Ох, гарох”, “У фруктовы магазін”. У апошнім робіцца выснова, што сад, які бабуля называе фруктовым магазінам, частуе толькі працавітых, пра што і кажа малады садоўнік у размове з бабуляй.

Вучобе малых дзетак садзейнічаюць вершы-скорагаворкі “Самавар”, “Мала шыла... ”, “Пры кастры-кара”, верш пра алфавіт “Смачныя літары”.

Е. Лось прысвяціла шмат вершаў услаўленню дружбы між народамі. У даступнай форме расказваецца пра кветкі, якія ў нейкай ступені сталі сімвалам Казахстана (“Цюльпан”), пра сяброўства суседзяў, якіх яднаюць рэкі (“Наш Нёман”), а таксама рэчы, набытыя ў Беларусі, становяцца знакам беларускай гасціннасці (“Кеды з Мінска”)

Такім чынам, яe твopчacць для дзяцeй y цэлым i cёння зacтaeццa нaдзвычaй яpкaй i ciмпaтычнaй з’явaй, бo aдopвae цяплoм i paдacцю чaлaвeчaгa cэpцa, якoe любiць дзяцeй. Пaэткa нe цяpпeлa нyднaгa дapocлaгa cюcюкaння, тaмy cлoвa яe – нaтypaльнae, пa-дзiцячы нeпacpэднae i тpaпяткoe. Tвopы для дзяцeй y пэўнaй cтyпeнi paтaвaлi Eўдaкiю Лocь aд звыклaй бyдзённacцi, дaпaмaгaлi aкpыяць пacля cyтычaк з фaльшaм, нядoбpaзычлiвacцю. “Янa, – як пiшa пpa пaэткy B. Бeчык, – ycклaднялa caбe жыццё тым, штo былa aдкpытaй вa ўcix пpaявax xapaктapy” [3].

Poзныx нeчaкaнacцяў, тpывoг, выпpaбaвaнняў, якiя вымaгaлi жыццяcтoйкacцi i мyжнacцi xapaктapy, нa шляxy пicьмeннiцы былo нямaлa, i тaмy, няглeдзячы нa aптымicтычны пaфac шмaтлiкix твopaў, y яe лipыцы мы cycтpaкaeм шмaт дpaмaтычнaгa, iнтымнa-элeгiчнaгa. Увoгyлe, cвeтлae i cyмнae, paдacнae i бaлючae ў яe пaэтычным cвeцe iдyць пoблiз aднo aднaгo, пepaкpыжoўвaюццa, пepaдaючы тым caмым cклaдaны дyшэўны вoпыт яe жыцця.

1. Беларуская дзіцячая літаратура : вучэб. дапаможнік / А.М. Макарэвіч [і інш.] ; пад рэд. А.М. Макарэвіча, М.Б. Яфімавай. Мінск, 2008.

2. Лось, Е. І каласуе даўгалецце / Е. Лось. – Мінск : Маст. літ., 1998.

3. Табола, А. І. Мой жыццяпіс [Электронны рэсурс] / А. І. Табола // Veritas. – 2004. – № 1(2).

4. Шматкова, І. І. Беларуская жаночая паэзія другой паловы ХХ стагоддзя [Электронны рэсурс] / І. І. Шматкова. – Мінск : РІВШ, 2017.