Цікава ведаць. Імя Янкі Купалы носяць у Беларусі 246 вуліц, мінскі парк і станцыя метро, Нацыянальны акадэмічны тэатр, Інстытут мовы і літаратуры Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт, шэраг бібліятэк і школ.

У Мінску працуе Дзяржаўны літаратурны музей Янкі Купалы. Створаны мемарыяльныя запаведнікі “Вязынка”, “Ляўкі”, “Акопы”. Таксама дзейнічае мемарыяльны музей у вёсцы Пячышчы (Татарстан).

У 1959 годзе заснавана Літаратурная прэмія імя Янкі Купалы, з 1965 года – Дзяржаўная прэмія імя Янкі Купалы ў галіне літаратуры, мастацтва і выканаўчага майстэрства. Творчасць Янкі Купалы мае сусветнае прызнанне: у 1982 годзе ў Беларусі і паводле рашэння ЮНЕСКА ва ўсім свеце ўрачыста святкавалася 100-годдзе з дня нараджэння песняра. Своеасаблівым падарункам развіцця купалазнаўства стаў энцыклапедычны даведнік “Янка Купала” (1986).

У 1992 годзе ў гонар паэта была выпушчана манета вартасцю ў 1 рубель.

З 1995 года сістэматычна праводзяцца штогадовыя Купалаўскія чытанні – прафесійны форум для абмеркавання навуковых дасягненняў і праблем купалазнаўства. У 1996 годзе быў створаны Міжнародны фонд Янкі Купалы.

З любой вандроўкі Янка Купала прывозіў не сувеніры, а звычайныя каменьчыкі. Памятаў, адкуль кожны з іх, любіў перабіраць. З часам у мінскім асяроддзі інтэлігентаў распаўсюдзілася гэта мода. Напрыклад, дома ў Петруся Броўкі таксама захоўвалася падобная калекцыя каменьчыкаў.

Іван Луцэвіч – гэта ўнікальная асоба, якая стварыла самабытную прастору ў сусвеце прыгожага пісьменства. Першыя вершаваныя спробы былі па-польску, але знаёмства з Ядвігіным Ш. перавярнула свядомасць будучага паэта.

У тыя часы Янка Купала меў сталую працу ў бібліятэцы-пажычальні Даніловіча, а ў “Нашай ніве” меў дапаможную працу за перагляд і падгатоўку вершаў у “Нашу ніву” меў месца ў канторы для свайго раскладнога ложка і пенсію”. Ён ад прыроды надзелены ўжо замкнутым характарам, яшчэ больш замкнуўся ў сабе, схаваўся ў нейкую зверхнюю халоднасць і, я сказаў бы, нават жорсткасць” [3].

Яго продкі служылі Радзівілам. На гербе сям’і Луцэвічаў была намалявана адрубленая нага ў памяць пра прашчура, які засунуў яе ў сіло, каб выратаваць караля. За гэта яго зрабілі шляхцічам. Вось толькі праз стагоддзі дакументы згубіліся, і падчас разбору шляхты Луцэвічы былі пераведзены ў саслоўе мяшчан. Колькі не імкнуліся адваяваць права на зямлю, не атрымалася. Таму драма “Раскіданае гняздо” часткова аўтабіяграфічная.

Рэальныя падставы мела і знакамітая п’еса “Паўлінка”. Кожны герой твора меў прататып [4]. Паўлінка – дзяўчына з Пецярбурга, якая падабалася паэту, астатнія – жыхары Акопаў. Калі яны пабачылі камедыю, пазналі сябе і некаторыя пакрыўдзіліся да такой ступені, што нават не віталіся з Іванам Дамінікавічам. Сюжэт Янка Купала ўзяў з жыцця бацькоў, якія ажаніліся тайна і ўцяклі з дому.

Назва першага зборніка “Жалейка” таксама невыпадковая. У дзяцінстве хлопчык жадаў навучыцца музыцы, таму заказаў у газеце жалейку. Яе даслалі па пошце, а малы Іванка заплаціў вялікія для яго сям’і грошы. Праз тры дні інструмент расклеіўся, бо быў зроблены з паперы. Луцэвіч так абразіўся несправядлівасцю, што кнігу ўласных вершаў назваў у памяць пра той выпадак.

Дарэчы, першы зборнік мог і не выйсці. Фундатар Аляксандр Ярэміч доўгі час думаў, якому творцу аддаць грошы. Паміж Сяргеем Ясеніным і Янкам Купалам выбраў апошняга і не прагадаў [2].

Вершы Івана Луцэвіча натхнілі Гагарына. Маці першага касманаўта ўзгадвала, што, прачытаўшы верш “Хлопчык і лётчык”, маленькі Юра адразу пажадаў стаць падобным да героя твора. І, як вы ведеце, гэта дзіцячая мара споўнілася.

Простыя людзі вельмі любілі паэта. Ён быў народным не толькі паводле дзяржаўнай узнагароды, але і паводле стаўлення аднавяскоўцаў. Яшчэ пры жыцці на акно яго лецішча жыхары Ляўкоў штодзень прыносілі кветкі. Так яны выказвалі павагу Янку Купале.

Пісьменнік умеў прадказваць надвор’е. У гэтым дапамагала таполя, што расла каля дома ў Мінску. Перад паводкай яна рыпела, бо камель назапашваў ваду. Чуючы характэрны гук, Янка Купала тэрмінова перавозіў сям’ю на лецішча. За гэту рысу мастак слова называў дрэва “мой вартавы”.

Янка Купала выдатна гуляў у шахматы і заўсёды перамагаў Якуба Коласа ў гэтым спорце. Апошні раззлаваўся, што нават выходзіў з дому, каб супакоіцца. Гэта не перашкаджала класікам беларускай літаратуры сябраваць. Шмат пра іх адносіны можа сказаць фраза Івана Луцэвіча “Каласочак, мне так добра з табой маўчыцца” [3].

За ўклад у літаратуру Янка Купала ў 1925 годзе атрымаў званне “Народны паэт БССР” і стаў першым, хто так быў ушанаваны. “Народны паэт” – гэта ганаровае званне, якое прысвойвалася паэтам за асаблівыя заслугі ў паэтычнай дзейнасці, напісанне высокамастацкіх твораў, значны ўклад у айчынную літаратуру і шырокае грамадскае прызнанне. Пасля Янкі Купалы гэта званне атрымаў Якуб Колас (1926).

Уклад у развіццё літаратуры

Янка Купала асэнсаваў і з вялікай мастацкай сілай увасобіў у слове трагедыю народа, якому адмаўлялі ў праве называцца нацыяй і мець дзяржаўнасць. А пясняр абвясціў гэта права, пішучы пра беларускі на род як пра цэласнасць.

Янка Купала абуджаў чалавечую годнасць сялян, ён заклікаў “людзьмі звацца” беларусаў, якія былі ўпэўнены, што нічога ў жыцці змяніць нельга. Паэт і вершамі, і ўласным прыкладам паказаў чытачам, што жыццё можна змяніць, калі прыкласці намаганні.

Тэму сялянскага жыцця Янка Купала ўзняў да філасофскага абагульнення. З сялянскага паэта ён вырас у паэта нацыянальнага.

Янка Купала – апявальнік выключнага, таму сярод яго герояў шмат людзей надзвычайнага лёсу: да вядомых у літаратуры вобразаў беззямельнага, сіраты, жабрака ён дадаў рамантычныя вобразы бунтара, які паўстае супраць сацыяльных абставін, і апантанага чалавека, якога не разумее на род.

Паэзія класіка надзвычай багатая ў эстэтычным плане: хоць па светаадчуванні Янка Купала – паэт-рамантык, у яго творах ёсць праявы не толькі рамантызму, але і неарамантызму, і сімвалізму [4].

Аналіз вершаў Янкі Купалы для дзяцей

У вершы “Бай” (1921) створаны вобраз казачнага персанажа або казачніка, апавядальніка Бая. У народных уяўленнях – гэта дзед з барадой, які цікава і займальна расказвае казкі, байкі. “Узабаўлянках з Баем абыгрываюцца словы “баіць”, “бай” – апавядай”. Забаўлянка “Бай” – твор павучальна-пазнавальнага зместу. У ім назіраем “ланцужковы прынцып пабудовы, характэрны для народных “баяў”. Казачны персанаж – апавядальнік-Бай – гутарыць з дзіцем з той мэтай, каб пазабаўляць яго. Ён расказвае, як труцень-ашуканец убіваецца ў працавітую пчаліную сям’ю і пачынае жыць за яе кошт:

Бегаў бай па сцяне

У чырвоным кафтане.

Байку баіў. Ай, лю-лі!

Жылі пчолкі ў вуллі...

      Баіць ці не?

             – Баіць!

Калі на ўсе ранейшыя пытанні Бая пра тое “баіць ці не” дзіця адказвала “баіць”, то ў фінале верша, даведаўшыся аб дармаедстве трутня, яно не жадае далей слухаць аповед пра яго:

Бегаў бай па сцяне...

Труцень пальцам не кіўне;

Пчолкі мёд нясуць да сот,

Труцень есць ды есць той мёд.

      Баіць ці не?

            – Не!

Гэтым самым аўтар звяртае ўвагу на здольнасць дзіцяці рабіць адпаведныя маральныя вывады і паказвае ўзор адносін да негатыўных праяў жыцця: дзіця павінна ад іх адмежавацца [2].

Фальклорныя матывы выкарыстаны Я. Купалам і ў вершы “Мароз” (1921). Тут “трансфармаваны народный матывы народных казак пры жывёл і нарадзейных казак, героі якіх увайшлі ў дзіцячы паэтычны свет”. Аповед у гэтым вершы адбываецца да імя персаніфікаванага вобраза Мароза, які расказвае пра свой уладарны шлях па прасторах зямлі:

Іду я, сняжысты, ўсясільны,
Па сцежках-пуцінах пустых,
I ночкай і днём безупынна
Пільную абшараў сваіх.

Герой гэтага верша паэтычна прадстаўляе сябе як уладара, панаванне якога бязмежнае, каранаванае “зялёным борам”, яно мае свой “трон-пасад” у выглядзе “белага снегу”, палац у выглядзе “лесу буйнога, вяцвістага”, што “ірдзіцца брыльянтамі скрозь”. Лес тут паказаны палацам. А воўк і мядзведзь, вавёрка і лось – яго ахоўнікамі. Як сапраўдны валадар мароз мае i сваіх слуг: ваўка, мядзведзя, вавёрку, лася. Мароз рэпрэзентуе сябе гасцінным і клапатлівым гаспадаром прасторы, на якой ён валадарыць:

Хто ў госці ка мне забярэцца,
Тулю тых, галублю іх сон.

I казкі шапчу ім аб шчасці,

I цемру зганяю з вачэй…

Аднак жа такі клопат небяспечны для чалавека. I вось у гэтым сэнсе верш вымагае дадатковага тлумачэння для дзяцей з боку дарослых: не заўсёды прывабнае з прыродных праяў карыснае для чалавека.

Верш-аповед  “Мароз” мае прыродазнаўчы змест. У ім створаны карціны зімовай казкі.

Верш “Сын і маці” (1921) прасякнуты патрыятычным пафасам нацыянальнага зместу. У форме гутаркі Я. Купала вырашае праблему доказнага, ілюстрацыйнага разумення школьнікам-хлопчыкам паняцця “Беларусь”, пра якое ішла гаворка ў школе i якую герой верша не зразумеў. Маці імкнецца даходліва адказаць на пытанні сына пра тое, што такое Беларусь як частка акаляючай прасторы, хто такія беларусы i што такое беларуская гутарка. У выніку ў свядомасці хлапчука фарміруецца адчуванне ўласнай значнасці як беларуса, пачуццё нацыянальнай гордасці:

– Ну, ужо знаю, знаю, мамка!

Як у люстры бачу,

Пакажу я ўсяму свету,

Хто я дый што значу!

Цэнтральныя вобразы падзейнай прасторы верша – вобразы сына і маці. Вобразы акаляючай прасторы – гэта названыя маці аб’екты геаграфічнай прасторы i яе насельнікі, якія з’яўляюцца носьбітамі і захавальнікамі роднай мовы. Доказы маці прасякнуты замілаванасцю тым, пра што яна распавядае сыну. Такая прыхільнасць і любасць маці да ўсяго род нага перадаецца і сыну, які сцвярджае наступнае:

– А! Ужо сцяміў! Дык багат я,

Меўшы столькі цудаў:

Гэткім чынам я ніколі

Служкаю не буду.

Да твораў Я. Купалы аб дзіцячых захапленнях, свеце дзіцячых уяўленняў адносяцца вершы “Кароль”, “Хлопчык і лётчык”. Калі ў вершы-аповедзе “Кароль” (1922) адлюстраваны вобразныя ўяўленні хлопчыка-пастушка, што бачыць сябе каралём на прасторы, дзе пасецца яго статак, то лірычны герой верша “Хлопчык і лётчык” (1935) – гэта маленькі рамантык новага часу. Твор вельмі ўдала перадае гераічна-рамантычныя захапленні і памкненні дзяцей савецкага часу. Варта адзначыць, што гэты верш-зварот (верш-прамова) быў папулярным сярод дзяцей на працягу цэлай эпохі. I гэта натуральна: у ім праўдзіва, жыва, пераканаўча, матывавана перададзены памкненні маленькага хлопчыка, які марыў стаць лётчыкам. [2]. Стыль гэтага твора вызначаецца меладычнасцю мовы, ён перадае рамантычную ўзнёсласць мары сямігадовага прамоўцы:

Мне ўжо надакучыла дома –

Ў дзіцячы хадзі адно сад,

А так паглядзеў бы, вядома,

На іншы парадак і лад.

Вазьмі ж мяне, лётчык, хачу я

Пабыць у людзях, паглядзецъ,  

Як месяц на небе начуе,

Як блукае ў лесе мядзведзь,

Як свецяцца ночкаю зоры,

А днём не відаць іх чаму,

Як рэчкі ў далёкія моры

Улетку плывуць і ўзіму.

У 1942 г. быў напісаны верш-зварот “Хлопчык і лётчык на вайне” (“Савецкая Беларусь”, 1942). Хлопчык, трэба меркаваць, усё той жа, што і ў вершы 1935 г., але яму ўжо болей гадоў. У гэтым сэнсе “Хлопчык і лётчык на вайне” з’яўляецца своеасаблівым працягам “Хлопчыка i лётчыка” (першыя два радкі амаль даслоўна паўтараюцда). Герой верша таксама марыць быць лётчыкам, толькі ўжо дзеля таго, каб помсціць фашысцкім захопнікам за зробленае імі зло. У час Вялікай Айчыннай вайны, пасляваенны перыяд гэты верш выконваў пэўную грамадзянскую функцыю, але пазней яго значнасць як літаратурнага твора становіцца мінімальнай, бо ён пазбаўлены той вобразнай і эстэтычнай напоўненасці, якая павінна быць у вершаваным творы.

Водгук – жанр мастацкай творчасці, для якога характэрна суб’ектыўнасць у аналізе і ацэнцы зместу твора; гэта разгорнутае выказванне эмацыянальна-ацэначнага характару, якое ўтрымлівае думку аўтара водгуку пра прачытаны твор і аргументацыю гэтай думкі, а таксама элементы лінгвістычнага і літаратуразнаўчага аналізу.

Неарамантызм – кірунак у мастацтве (першым чынам, у літаратуры) мяжы XIX–XX стагоддзяў, які ўзнікае як рэакцыя на рэалістычныя і натуралістычныя тэндэнцыі другой паловы XIX стагоддзя. У агульным сэнсе слова можа быць вызначана як адраджэнне літаратурных настрояў першай паловы XIX стагоддзя ў Еўропе (Рамантызм). Можа разумецца як ранняя фаза ці адно з крылаў мадэрнізму.

Персаніфікацыя – (увасабленне) разнавіднасць метафары, якая заключаецца ў наданні чалавечых уласцівасцей рэчам, прадметам, з’явам прыроды.

Прататып – асоба, якая паслужыла аўтару арыгіналам для стварэння літаратурнага вобраза, а таксама літаратурны тып, вобраз, які паслужыў узорам для другога аўтара.

Рэферат – гэта кароткая перадача зместу артыкула або даследавання.

Рэцэнзія – (лац.: recensio – разгляд) даследаванне адлюстраванай рэчаіснасці, у якім ацэньваюцца вартасці і хібы зместу і формы твора. Заключаецца ў ацэнцы важкасці аўтарскага разумення і слушнасці меркавання, высновы і парады. Паказвае значнасць новай думкі, грамадскага ўзору і прыладнай навінкі з падмацаваннем высновы спалучэннем довадаў і тэкставых вытрымак. Уключае логіка-вобразную карціну ўспрымання твора, спалучэнне ўспрымання і пазнання навакольнай рэчаіснасці, заснаванага на ўласным досведзе. Выкарыстоўвае аўтарскае разуменне выкладу і думку, таму не мае поўнай самастойнасці.

Сімвалізм – (фpaнц., aд cт.-гpэч. ciмвaл, знaк) у шырокім сэнсе – мастацкі метад, які палягае ў сістэматычным выкарыстанні для выражэння пэўнае ідэі вобразаў ці знакаў (сімвалаў), асацыяваных з гэтай ідэяй (у гэтым сэнсе сімвалізм распаўсюджаны, напрыклад, у мастацтве Сярэднявечча ды Рэнесансу); у больш вузкім сэнсе – напрамак у літаратуры і выяўленчым мастацтве 2-й паловы ХІХ ст., у якім метад сімвалізму з’яўляецца базавым.

Фальклор – (англ.Folklore – народныя веды, народная мудрасць) – сукупнасць розных відаў народнага мастацтва беларусаў, такіх як вусна-паэтычная творчасць, народная музыка, танцы, разнастайныя віды прыкладнога мастацтва, народны тэатр. Пераважна ўжываецца для абазначэння мастацтва слова – вусна-паэтычнай творчасці.

ЮНЕСКА – Арганізацыя ААН па пытаннях адукацыі, навукі і культуры (англ.: UNESCO – United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization). Асноўнымі мэтамі, дэклараванымі арганізацыяй, з’яўляюцца садзейнічанне ўмацаванню міру і бяспекі за кошт пашырэння супрацоўніцтва дзяржаў і народаў у галіне адукацыі, навукі і культуры; забеспячэнне справядлівасці і захавання законнасці, усеагульнай павагі правоў і асноўных свабод чалавека, абвешчаных у Статуце Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, для ўсіх народаў, без адрознення расы, полу, мовы або рэлігіі.

1. Успомніце, што вы ведаеце пра Янку Купалу як дзіцячага пісьменніка?

2. Чаму яго называюць класікам беларускай літаратуры?

3. Працытуйце па памяці радкі з вершаў паэта.

4. Успомніце вершы, на словы якіх напісана музыка.

5. Пакажыце сувязь вершаў Я. Купалы для дзяцей дашкольнага узросту з традыцыямі беларускага дзіцячага фальклору, займальнасць сюжэта.

6.   Вызначце фальклорную аснову вершаў “Мароз”, “Бай”.

7. Зрабіце літаратурна-мастацкі аналіз вершаў аб роднай прыродзе “Вясна”, “Дуб”, “Зімой у лесе”. Пакажыце эстэтычную каштоўнасць, значэнне ў абуджэнні ў дзяцей пачуцця прыгожага, назіральнасці. Гл. Дадатак №1

8. Карыстаючыся алгарытмам аналізу мастацкага вобраза-персанажа, раскажыце пра сына з верша-дыялога “Сын і маці”. Пакажыце значэнне верша ў абуджэнні ў дзяцей пачуцця нацыянальнай годнасці. Гл. Дадатак № 9

1. Беларуская дзіцячая літаратура : вучэб. дапам. / А.М. Макарэвіч [і інш.] ; пад агульн. рэд. А.М. Макарэвіча, М.Б.Яфімавай. – Мінск: Выш.ш., 2008.

2. Беларуская дзіцячая літаратура : вучэбны дапаможнік / А. М. Макарэвіч [і інш.]; пад агульн. рэд. А. М. Макарэвіча. – Мінск : РІПА, 2016.

3. Літаратура : вучэбны дапаможнік для 10 класа ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання / пад рэд. А.П.Бязлепкінай-Чарнякевіч, І.Д.Воюш. – Мінск : РІПА, 2020.

4. Рагойша, В. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах : дапаможнік / В. Рагойша. Мінск, 2001.